Ο ψυχολόγος του Χάρβαρντ Χάουαρντ Γκάρντνερ, όπως και άλλοι ειδικοί, έχουν αρχίσει να πιστεύουν ότι πολλά κρυφά ταλέντα θα μπορούσαν να αναπτυχθούν, αν τονιστούν τα διάφορα είδη νοητικών ικανοτήτων που υπάρχουν πέρα απ’ αυτό που μετριέται με τα συνηθισμένα τεστ ευφυΐας.
Γλωσσική, Λογικοµαθηµατική, Χωρική, Κιναισθητική, Μουσική, Ενδοπροσωπική, ∆ιαπροσωπική, Νατουραλιστική νοηµοσύνη
«Η κοινωνία μας έχει τρεις προκαταλήψεις,» λέει ο Γκάρντνερ: «Την Τεστομανία, την Δυτικομανία και την Αριστομανία.»
Η Τεστομανία είναι η υπερβολική σημασία που δίνεται στον αριθμό του Δείκτη Ευφυΐας – δηλαδή στο πηλίκο που προκύπτει μετά τα διάφορα τεστ.
Η Δυτικομανία είναι ο τρόπος σκέψης που εστιάζεται αποκλειστικά στις ικανότητες που μπορούν να μετρηθούν, παραγνωρίζοντας τις εκλεπτυσμένες αντιλήψεις των Ανατολικών λαών για την ενορατική και μη λογική ευφυΐα.
Και η Αριστομανία ρίχνει όλο το βάρος της στις περγαμηνές, χωρίς να δίνει αρκετή σημασία σε πιο γνήσιες εγγυήσεις διανοητικών ικανοτήτων.
«Μόνον αν διευρύνουμε τις απόψεις μας για την ανθρώπινη νόηση θα μπορέσουμε να επινοήσουμε αποτελεσματικότερους τρόπους για να την εκπαιδεύσουμε,» γράφει ο Γκάρντνερ. Έτσι, το τολμηρό του βιβλίο Νοητικές Προδιαθέσεις δίνει ελπίδες σε πολλούς ανθρώπους που έχουν απογοητευτεί – είτε με τον εαυτό τους είτε με τα παιδιά τους – εξ αιτίας μετρίων επιδόσεων στο σχολείο, και που ίσως έχουν παραιτηθεί από κάθε προσπάθεια να βελτιωθούν. Ο Γκάρντνερ απομονώνει επτά «κεντρικές» μορφές ευφυΐας, στις οποίες οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα πραγματικής προόδου.
«Μη ρωτάς πόσο έξυπνο είναι ένα παιδί, αλλά µε ποιο τρόπο είναι έξυπνο»
Χάουαρντ Γκάρντνερ
Κατά τη διάρκεια των δυο τελευταίων δεκαετιών, η θεωρία της πολλαπλής νοηµοσύνης έχει χρησιµοποιηθεί για να προωθήσει πολλές αλλαγές σε πρόγραµµα και διδασκαλία στα σχολικά συστήµατα της Βορείου Αµερικής. Στα γραπτά του ο Gardner υποστήριξε ότι οι παραδοσιακές µετρήσεις για την αναγνώριση χαρισµατικών µαθητών στηρίζονται πολύ έντονα σε IQ τεστ προσανατολισµένα στις γλωσσικές και λογικο-µαθηµατικές ικανότητες. Με τη διατύπωση της θεωρίας της πολλαπλής νοηµοσύνης, στην Αµερική κυρίως, τα σχολεία καταφεύγουν όλο και περισσότερο στη θεωρία αυτή, ως µία εναλλακτική µέθοδο για την αναγνώριση των χαρισµατικών παιδιών. Παρόλα αυτά, εξακολουθεί να παραµένει πρόβληµα αυτής της προσέγγισης η ανάπτυξη µεθόδων που να µπορούν να µετρήσουν αξιόπιστα και έγκυρα καθένα από τα είδη νοηµοσύνης που αυτή πρεσβεύει .
Βέβαια, καµία συζήτηση για τις θεωρίες πολλαπλής νοηµοσύνης δεν είναι ολοκληρωµένη χωρίς την αναφορά στη γενική ιδέα του Daniel Goleman για τη συναισθηµατική νοηµοσύνη. Στο βιβλίο του συνοψίζει την εντυπωσιακή ανακάλυψη στην κατανόηση της ισχυρής επιρροής που έχουν τα συναισθήµατα στην ανάπτυξη και τη µάθηση. Τα συναισθήµατα αλληλεπιδρούν µε σκοπό να καθορίσουν το πώς βλέπουµε τον κόσµο, καθώς µεγαλώνουµε και να προωθήσουν ή να καθυστερήσουν τη µάθηση. Σύµφωνα µε το Goleman, ένας άνθρωπος που µπορεί να χρησιµοποιεί τα συναισθήµατά του µε αποτελεσµατικό τρόπο έχει περισσότερες πιθανότητες να γίνει ένας πετυχηµένος και παραγωγικός πολίτης.
Το 1983, στο βιβλίο “Τα πλαίσια του νου“, o Gardner διατύπωσε τη θεωρία της πολλαπλής νοηµοσύνης. Θέτει υπό αµφισβήτηση την έννοια της νοηµοσύνης ως µιας σταθερής παραµέτρου που µπορεί να µετρηθεί µε κάποιο τεστ και εντάσσει τη θεωρία του στις πολυπαραγοντικές θεωρίες.
Σύµφωνα µε αυτήν, η νοηµοσύνη είναι ένα κράµα από νοητικές ικανότητες που είναι διακριτές και ανεξάρτητες, αλλά δρουν αλληλοσυµπληρωµατικά και έτσι µόνο καθιστούν το άτοµο ικανό να επιλύει προβλήµατα και να κατασκευάζει προϊόντα. Οι ικανότητες λοιπόν που συµπράττουν στη λειτουργία της νοηµοσύνης είναι πολλές και διακριτές. Όσες µάλιστα πληρούν συγκεκριµένα κριτήρια αποτελούν, κατά τον Gardner, ειδικό τύπο νοηµοσύνης.
Τα κριτήρια αυτά είναι: α) Ύπαρξη αντίστοιχου εγκεφαλικού κέντρου, β) Ύπαρξη ατόµων µε επί µέρους ικανότητες εξαιρετικά ανεπτυγµένες, γ) Ύπαρξη σαφούς πορείας ανάπτυξης της νοητικής ικανότητας και δηµιουργία συγκεκριµένων, προσδιορίσιµων προϊόντων δηµιουργηµάτων, δ) Ύπαρξη εξελικτικής ιστορίας στο ανθρώπινο είδος, ε) Ερευνητική στήριξη από ψυχοµετρικές έρευνες, στ) Ερευνητική στήριξη από την Πειραµατική Ψυχολογία, ζ) Ύπαρξη συνόλου επί µέρους γνωστικών λειτουργιών, η) ∆υνατότητα αποκωδικοποίησης σε ένα συµβολικό σύστηµα.
Με βάση τα παραπάνω κριτήρια ο Gardner έχει µέχρι τώρα αναγνωρίσει οκτώ τύπους νοηµοσύνης:
Α) Γλωσσική νοηµοσύνη
Α) Αφορά στην ικανότητα του ατόµου να χειρίζεται αποτελεσµατικά την επικοινωνία του µε τους άλλους, καθώς και τον προφορικό και το γραπτό λόγο, ώστε να πετύχει ορισµένους σκοπούς, όπως να πληροφορήσει, να καθοδηγήσει, να εξηγήσει, να πείσει και να συγκινήσει. Τα άτοµα µε αυτό το είδος νοηµοσύνης αρέσκονται στο να διαβάζουν, να γράφουν και να διηγούνται ιστορίες. Αντίστοιχα οι µαθητές αυτοί ξεχωρίζουν στο µάθηµα της λογοτεχνίας και της γραπτής έκφρασης εν γένει. Αρέσκονται στις αφηγήσεις, στην αποµνηµόνευση διαφόρων δοµών και µορφών λόγου, στους γλωσσοδέτες και στα λογοπαίγνια. Είναι πολύ πιθανό να χρησιµοποιούν πλούσιο λεξιλόγιο, να έχουν ευκολία στη δηµιουργία ρίµας, να έχουν ικανότητα δηµιουργίας συναρπαστικών ιστοριών και συναρπαστικού τρόπου διήγησης, να χαρακτηρίζονται από κλίση στα γλωσσικά παιχνίδια και στη γλωσσοµάθεια. Σε αυτά τα άτοµα ταιριάζουν διδακτικές δραστηριότητες που εµπεριέχουν λέξεις, όπως είναι οι αφηγήσεις, οι συζητήσεις, οι διαλεκτικές αντιπαραθέσεις. Αντιστοιχούν µαθησιακές δραστηριότητες που περιλαµβάνουν µελέτη κειµένων, σύνθεση γραπτών εργασιών, αφηγήσεις, µονολογικές παρουσιάσεις, συνόψεις, εκθέσεις, απαγγελίες, έµµετρες αποδόσεις κ.λπ. Είναι ο τύπος νοηµοσύνης που χαρακτηρίζει λογοτέχνες, δηµοσιογράφους, πολιτικούς, κ.ά.
Β) Λογικοµαθηµατική νοηµοσύνη
Αφορά στην ικανότητα του ατόµου για λογική και συστηµατική σκέψη. Είναι η ικανότητα κατανόησης και χρήσης αφηρηµένων σχέσεων για την περιγραφή, εξήγηση και αποτίµηση γεγονότων και προβληµάτων. Έκφραση της λογικοµαθηµατικής νοηµοσύνης αποτελούν οι θεωρητικές και οι θετικές επιστήµες και στο καθηµερινό επίπεδο η άνεση του ατόµου να επιλύει αποτελεσµατικά διάφορα προβλήµατα. Τα άτοµα µε αυτό το είδος νοηµοσύνης αρέσκονται στο να πειραµατίζονται, να διατυπώνουν υποθέσεις και να προσπαθούν να τις επαληθεύσουν, να δουλεύουν µε αριθµούς και να κάνουν ερωτήσεις. Οι µαθητές αυτοί ξεχωρίζουν στα µαθήµατα των φυσικοµαθηµατικών, διακρίνονται για την αναλυτική σκέψη τους και τον τεκµηριωµένο λόγο, την κατανόηση συµβολικών µεγεθών και του συµβολικού τρόπου απόδοσής τους. Αρέσκονται στη λογική τεκµηρίωση των πραγµάτων. Προτιµούν παιχνίδια όπως το σκάκι, έχουν την τάση να διατυπώνουν µε εξισώσεις και µαθηµατικούς τύπους φαινόµενα που βλέπουν γύρω τους, ζητούν πάντα από τους συνοµιλητές τους να αποδείξουν αυτό που υποστηρίζουν, αναζητούν πάντα ορθολογικές ιδέες και διαδικασίες.
Σε αυτά τα άτοµα ταιριάζουν διδακτικές δραστηριότητες που εµπεριέχουν διαδικασίες επαγωγικών, απαγωγικών και αναλυτικών συλλογισµών. Αντιστοιχούν µαθησιακές δραστηριότητες που περιλαµβάνουν ποσοτικοποιήσεις, µαθηµατικούς υπολογισµούς αξίας, µεγέθους, βάρους, απόστασης, χρόνου, κατηγοριοποιήσεις, γενικεύσεις, υποθέσεις, αιτιολογήσεις, συµπερασµούς.
Είναι ο τύπος νοηµοσύνης που χαρακτηρίζει επιστήµονες, προγραµµατιστές ηλεκτρονικών υπολογιστών, µαθηµατικούς, ντετέκτιβ κ.ά.
Γ) Χωρική νοηµοσύνη
Αφορά στην ικανότητα του ατόµου να προσλαµβάνει χωρικές, σχηµατικές και χρωµατικές πληροφορίες µε ακρίβεια και να δηµιουργεί µε αυτές νοητικές εικόνες τις οποίες µετέπειτα µπορεί να τις εκφράζει µε αρχιτεκτονικές κατασκευές και εικαστικές συνθέσεις. Είναι πιο ανεπτυγµένη σε όσους έχουν καλή οπτική µνήµη και ικανότητα να θυµούνται τις διαστάσεις και τα σχήµατα των αντικειµένων. Η σπουδαιότητα της χωρικής νοηµοσύνης είναι µεγαλύτερη από ό,τι της αναγνωρίζεται συνήθως, καθώς αποτελεί µαζί µε τη γλωσσική τις δύο κύριες πηγές πληροφόρησης.
Τα άτοµα µε αυτό το είδος νοηµοσύνης αρέσκονται στο να ζωγραφίζουν, να κατασκευάζουν, να σχεδιάζουν, να δηµιουργούν νέα πράγµατα, να ονειροπολούν, να κοιτάζουν φωτογραφίες, να παρακολουθούν ταινίες. Είναι επίσης επιδέξια στο να λύνουν λαβυρίνθους και puzzles, να διαβάζουν χάρτες και γραφικές παραστάσεις. Οι µαθητές µε αυτή τη νοηµοσύνη είναι οπτικοί τύποι και ξεχωρίζουν στις εικαστικές τέχνες. Μαθαίνουν καλύτερα όταν εµπλέκεται η φαντασία τους και όταν δουλεύουν µε χρώµατα και εικόνες. Σε αυτά τα άτοµα ταιριάζουν διδακτικές δραστηριότητες που χρησιµοποιούν έντονα εποπτικές προσεγγίσεις, εννοιολογικούς χάρτες και κάθε άλλη µορφή γραφικών αναπαραστάσεων, τρισδιάστατα µοντέλα, µεταφορικές εικόνες, κ.ά. Αντιστοιχούν µαθησιακές δραστηριότητες που περιλαµβάνόυν µοντελοποιήσεις, εικαστικές αποδόσεις κ.ά.
Είναι ο τύπος νοηµοσύνης που χαρακτηρίζει αρχιτέκτονες, διακοσµητές, καλλιτέχνες, µηχανικούς, εφευρέτες, κυνηγούς, οδηγούς, πιλότους, χειρουργούς, κ.λ.π.
∆) Κιναισθητική νοηµοσύνη
Αφορά στην ικανότητα του ατόµου να χρησιµοποιεί το σώµα ή µέλη του προκειµένου να εκφράσει ιδέες, πληροφορίες και συναισθήµατα ή να κατασκευάσει χρηστικά αντικείµενα, ή να λύσει προβλήµατα. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι η κιναισθητική νοηµοσύνη δε συµβάλλει µόνο στην αξιοποίηση της κατεχόµενης γνώσης, αλλά αποτελεί και άριστο µέσο νοητικής ανάπτυξης και µάθησης. Οργανισµοί που δεν κινούνται δεν αναπτύσσουν εγκέφαλο. Η εξάσκηση είναι πρωταρχικό στοιχείο της κιναισθητικής νοηµοσύνης και γίνεται όχι µόνο όταν επαναλαµβάνουµε µια κίνηση, αλλά και όταν παρακολουθούµε κάποιον άλλο να την κάνει. Τα άτοµα µε αυτό το είδος νοηµοσύνης αρέσκονται στο να κινούνται, να αγγίζουν, γενικά να χρησιµοποιούν τη γλώσσα του σώµατος. Οι µαθητές ξεχωρίζουν στις κατασκευές, εµπλέκονται σε αθλητικές δραστηριότητες και χορευτικοθεατρικές παραστάσεις, συνοδεύουν το λόγο τους µε παραστατικές κινήσεις και αρέσκονται σε επικίνδυνα παιχνίδια κίνησης. Σε αυτά τα άτοµα ταιριάζουν διδακτικές δραστηριότητες που περιλαµβάνουν δραµατοποιήσεις, κατασκευές, συναρµολογήσεις, πρακτική αξιοποίηση υλικών, γενικότερα αισθησιοκινητικές δραστηριότητες. Αντιστοιχούν ιδίου τύπου µαθησιακές δραστηριότητες.
Είναι ο τύπος νοηµοσύνης που χαρακτηρίζει χορευτές, αθλητές, µίµους, τεχνίτες, ηθοποιούς, χειρουργούς κ.ά.
Ε) Μουσική νοηµοσύνη
Αφορά στην ικανότητα του ατόµου να συλλαµβάνει, διακρίνει και µετασχηµατίζει µουσικά σχήµατα και εκφράζεται µε συνθέσεις ή αποδόσεις µουσικών έργων. Είναι ο τύπος νοηµοσύνης που αναπτύσσεται από πολύ νωρίς. Τα άτοµα µε αυτό το είδος νοηµοσύνης αρέσκονται στο να τραγουδούν, να ακούνε µουσική, να παίζουν κάποιο όργανο. Οι µαθητές συµµετέχουν σε χορωδιακές εκδηλώσεις, σιγοτραγουδούν, σφυρίζουν, κτυπούν ρυθµικά χέρια ή πόδια στο θρανίο, θυµούνται µελωδίες, αναγνωρίζουν από τις πρώτες νότες συνθέτη και ερµηνευτή, µελετούν µε συνοδεία µουσικής, µεταφράζουν τους ήχους που ακούνε σε µουσική αίσθηση, θυµούνται περασµένες καταστάσεις και τις συνδέουν µε ήχους, παρατηρούν τον τόνο κα το ρυθµό της φωνής στην οµιλία των άλλων, χρησιµοποιούν συχνά µεταφορικές εκφράσεις από τον κόσµο της µουσικής.
Σε αυτά τα άτοµα ταιριάζουν διδακτικές δραστηριότητες που επιχειρούν τη διάχυση της µουσικής, και µάλιστα σε όλα τα µαθήµατα. Αντίστοιχες µαθησιακές δραστηριότητες είναι οι ηχητικές επενδύσεις, οι µουσικές αποδόσεις εννοιών ή και καταστάσεων, καθώς και οι ρυθµικές εκφράσεις.
Είναι ο τύπος νοηµοσύνης που χαρακτηρίζει συνθέτες, µουσικούς, αλλά και τους λάτρεις της µουσικής και όσους απολαµβάνουν το ρυθµό και τη µουσικότητα της γλώσσας.
ΣΤ) Ενδοπροσωπική νοηµοσύνη
Αφορά στην ικανότητα του ατόµου να συνειδητοποιεί, διακρίνει, ονοµατίζει, ελέγχει τα συναισθήµατά του, να οικοδοµεί ακριβή εικόνα για τον εαυτό του και να ασκεί µεταγνωστικό έλεγχο στις νοητικές λειτουργίες του. Είναι η ικανότητα του «γνώθι σ’αυτόν».
Τα άτοµα µε αυτό το είδος νοηµοσύνης καταλαβαίνουν καλύτερα τον εαυτό τους, τις επιθυµίες, τους φόβους, τις διαθέσεις τους και χρησιµοποιούν αυτές τις πληροφορίες για να ρυθµίζουν τη ζωή τους. Η ικανότητα να αποφασίζει κάποιος ποιος θέλει να είναι, ποιο επάγγελµα να διαλέξει, ποιον να παντρευτεί, είναι σηµαντικότατη για τη ζωή. Τα άτοµα αυτά µαθαίνουν καλύτερα µε το να δουλεύουν µόνα τους, στο δικό τους χώρο, έχουν αυτοπειθαρχία και µπορούν να εργασθούν χωρίς τη συνεχή στήριξη κάποιου άλλου προσώπου. Γνωρίζουν τα όριά τους, φέρονται καλά στον εαυτό τους, χωρίς να τον επικρίνουν ή να τον µειώνουν χωρίς λόγο, κάνουν το καλύτερο ακόµα και όταν δεν τους ελέγχει κανείς. Οι µαθητές αυτοί έχουν τη δυνατότητα να κατανοήσουν τον εαυτό τους και µπορούν να ολοκληρώσουν ατοµικά έργα χωρίς να έχουν ανάγκη από τη συνεχή στήριξη και παρότρυνση του δασκάλου ή της µαθητικής οµάδας. Γνωρίζουν πότε να χαλαρώνουν, µπορούν και ρυθµίζουν έντονες αρνητικές καταστάσεις του θυµικού όπως το άγχος, η θλίψη ή η οξυθυµία.Σε αυτά τα άτοµα ταιριάζουν διδακτικές δραστηριότητες µε τη µορφή προγραµµάτων εξατοµικευµένης διδασκαλίας, καθώς και διδακτικές παρεµβάσεις που επιχειρούν να ενισχύσουν το αυτο-συναίσθηµα, την αυτο-ρυθµιζόµενη µάθηση και τον αυτο-έλεγχο.
Είναι ο τύπος της νοηµοσύνης που χαρακτηρίζει ψυχοθεραπευτές, φιλοσόφους, αλλά και αυτοδηµιούργητους ανθρώπους.
Ζ) ∆ιαπροσωπική νοηµοσύνη
Αφορά στην ικανότητα του ατόµου να αντιλαµβάνεται τα συναισθήµατα, τις προθέσεις, τις διαθέσεις και τις επιθυµίες τρίτων, να κατανοεί την οπτική θεώρησης των πραγµάτων που υιοθετούν άλλοι, να επικοινωνεί και να συνεργάζεται µαζί τους, χωρίς συνεχείς τριβές. Όποιος έχει την ικανότητα της ενσυναίσθησης (empathy) είναι πιο ευαίσθητος στα ασαφή µηνύµατα που αποκαλύπτουν έµµεσα τις ανάγκες και τις επιθυµίες των άλλων. Η ενδοπροσωπική και η διαπροσωπική νοηµοσύνη µοιάζουν ως προς το περιεχόµενό τους, αλλά η πρώτη αφορά στο ίδιο το άτοµο, ενώ η δεύτερη στους άλλους. Συνδέονται άµεσα µεταξύ τους, γιατί µόνο γνωρίζοντας τον εαυτό µας και τα συναισθήµατά µας µπορούµε να κατανοήσουµε τον κόσµο που µας περιβάλλει. Τα άτοµα µε αυτό το είδος νοηµοσύνης αρέσκονται στο να έχουν πολλούς φίλους, να µιλούν σε ανθρώπους, να γίνονται µέλη σε διάφορες οµάδες ατόµων. Ηγούνται, οργανώνουν, διαλέγουν το σωστό άτοµο για τη σωστή θέση, επικοινωνούν, χειρίζονται και διευθετούν συγκρούσεις µεταξύ ατόµων, οι άλλοι απολαµβάνουν τη συνεργασία µαζί τους. Γενικά έχουν ικανοποιητική σχέση µε τους συντρόφους τους.
Οι µαθητές µε αυτό το είδος νοηµοσύνης προτιµούν τις οµαδικές εργασίες, είναι αποδεκτοί από τους συµµαθητές τους, πρωτοστατούν σε οµαδικές δραστηριότητες και µεσολαβούν για επίλυση διαπροσωπικών διαφορών. Σε αυτά τα άτοµα ταιριάζουν διδακτικές δραστηριότητες που σχετίζονται µε τις αρχές της αλληλοδιδακτικής και της οµαδοσυνεργατικής διδασκαλίας. Αντιστοιχούν µαθησιακές δραστηριότητες που περιλαµβάνουν συλλογικές διαδικασίες, οµαδικές εργασίες, διαχείριση κρίσεων.
Είναι ο τύπος νοηµοσύνης που ταιριάζει σε πολιτικούς, εκπαιδευτικούς, διευθύνοντες, ψυχοθεραπευτές κ.ά.
Η) Νατουραλιστική νοηµοσύνη
Αφορά στην ικανότητα του ατόµου να αντιλαµβάνεται το γεωφυσικό χώρο, να κάνει διακρίσεις στη χλωρίδα και πανίδα, αλλά και να διακρίνει κοινά στοιχεία και κυρίαρχα µοτίβα, όπως αντικείµενα και διαδικασίες, που αφορούν κοινωνικοπολιτιστικές δραστηριότητες, όπως είναι ο τρόπος οµιλίας, το στιλ της ένδυσης και µε βάση αυτά να αναγνωρίζει και να κατατάσσει πρόσωπα στις οµάδες από τις οποίες προέρχονται. Τα άτοµα µε αυτό το είδος νοηµοσύνης αρέσκονται στο να αναγνωρίζουν και να κατηγοριοποιούν αντικείµενα, παρόλο που ο προσδιορισµός και η κατηγοριοποίηση αυτή δεν αναφέρεται πάντοτε στο φυσικό περιβάλλον. Οι µαθητές διακρίνονται στις πάσης φύσεως ταξινοµικές δραστηριότητες και συχνά ασχολούνται µε συλλογές, είναι ιδιαίτερα παρατηρητικοί στις σχολικές εκδροµές, από τις οποίες συχνά επιστρέφουν µε δείγµατα πετρωµάτων, καρπών, λουλουδιών. Σε αυτά τα άτοµα ταιριάζουν διδακτικές δραστηριότητες που ενθαρρύνουν τη συστηµατική παρατήρηση, τις συλλογές, τις ταξινοµήσεις και την αναζήτηση τρόπων αξιοποίησης των χαρακτηριστικών που έχουν τα επιµέρους φυσικά υλικά.
Είναι ο τύπος νοηµοσύνης που είναι ιδιαίτερα ανεπτυγµένη στους βιολόγους, βοτανολόγους, γεωργούς, κυνηγούς, εµπόρους πολύτιµων λίθων κ.λ.π.
Ο Gardner υποστηρίζει ότι είναι πολύ πιθανόν να διακριθούν και άλλα είδη νοηµοσύνης. Ήδη δύο νέοι τύποι νοηµοσύνης, η υπαρξιακή και η πνευµατική, βρίσκονται υπό µελέτη.
