Ο ωφελιμισμός είναι κανονιστική ηθική θεωρία σύμφωνα με την οποία σκοπός των πράξεών μας πρέπει να είναι η μεγαλύτερη κατά το δυνατόν ωφέλεια για τον μεγαλύτερο κατά το δυνατόν αριθμό ατόμων. Και λέγοντας “ωφέλεια” οι περισσότεροι από αυτούς τους φιλοσόφους έχουν στο μυαλό τους την ευτυχία ή έστω την ικανοποίηση αυτών που θα καρπωθούν τα αποτελέσματα των πράξεών μας. Κυριότεροι εκπρόσωποί του είναι ο Άγγλος φιλόσοφος Τζέρεμι Μπένθαμ (1748 – 1832) και ο Τζον Στιούαρτ Μιλ (1806 – 1873). Ο Μιλ έχει γίνει γνωστός ως «ο αγγλόφωνος φιλόσοφος με την ισχυρότερη επιρροή του 19ου αιώνα^[. Η αντίληψη του Μιλ περί ελευθερίας δικαιολογεί την ελευθερία του ατόμου αντίθετα προς τον απεριόριστο κρατικό έλεγχο

Η βασική του αρχή είναι ότι οι ανθρώπινες πράξεις για να θεωρούνται ορθές πρέπει να είναι τέτοιες ώστε να προάγουν την μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Σαφώς και όλοι με τις πράξεις και τις ενέργειες μας επιδιώκουμε την ευτυχία.

Όμως εδώ μπαίνει ένα άλλο ζήτημα, αυτό της ηθικής. Κατά πόσο οι ενέργειες μας είναι ηθικά σωστές ή λανθασμένες κρίνεται από τις συνέπειες που θα έχουν οι ενέργειες μας. Η ευτυχία όπως έχουν υποστηρίξει στοχαστές όπως ο Τζον Στιούαρτ Μιλ, περιέχει την έννοια της ηδονής.

Ανάμεσα όμως στις ηδονές υπάρχει μια ποιοτική αξιολόγηση και έτσι μπορούμε να τις διακρίνουμε σε ανώτερες και κατώτερες. Στις ανώτερες μπορούμε να εντάξουμε τις πνευματικές ηδονές που πρέπει να επιδιώκει κάθε έλλογο όν ώστε να είναι πραγματικά ευτυχισμένο. Πέρα όμως από τις πνευματικές ηδονές υπάρχουν όμως και οι σωματικές και αισθησιακές. Αυτού του είδους ηδονών έχουν τη δυνατότητα να προσφέρουν την ευτυχία αλλά μόνο ως ένα βαθμό.

Τα άτομα σύμφωνα με την θεωρία του ωφελιμισμού πρέπει να επιζητούν διαρκώς την ενάρετη ζωή και την πρόοδο που θα οδηγήσει στην αυτοβελτίωση όχι μόνο το ενός ατόμου αλλά του συνόλου. Δηλαδή δεν θα έχει στόχο την ατομική μόνο ευτυχία γιατί αυτό αντιβαίνει στον ωφελιμισμό.

Ο κάθε άνθρωπος έχει την δυνατότητα να καλλιεργήσει τις διανοητικές ικανότητες και τα συναισθήματα του εσωτερικού του κόσμου και είναι κάτι που απαιτείται να κάνει. Αυτό που μας προτρέπει ο ωφελιμισμός να κάνουμε είναι να είμαστε ως ανθρώπινα όντα όσο το δυνατόν περισσότερο προοδευτικά και να επιζητούμε την αυτοανάπτυξη και όχι απλά μια μηχανική ικανοποίηση των ηδονών.

Αν καταφέρουμε να κάνουμε αυτό τότε θα σταματήσουμε να νιώθουμε ανταγωνισμό και ευτυχία με την ήττα των άλλων προκειμένου να πετύχουμε μόνο εμείς τις επιδιώξεις μας. Και τότε μπορούμε να νιώθουμε πως ανήκουμε στην κατηγορία του ωφελιμισμού.

Ο ωφελιμισμός δεν έχει να κάνει με την εγωιστική επιδίωξη

Η σημασία της λέξης “ωφελιμισμός” είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη που έχει αποκτήσει η λέξη στην καθημερινή μας ζωή, όπου η σημασία της φαίνεται να περιορίζεται στην εγωιστική επιδίωξη του προσωπικού συμφέροντος του καθενός και όχι της ωφέλειας του μεγαλύτερου κατά το δυνατόν αριθμού ανθρώπων.

Κριτική του ωφελιμισμού

• Δεν είναι βέβαιο ότι μπορούμε πάντα να προβλέψουμε με ασφάλεια τα αποτελέσματα των πράξεών μας.

• Δεν είναι σαφές το πώς θα “μετρήσουμε” την παραγόμενη ωφέλεια για όλους τους ανθρώπους.

• Το θέμα δεν είναι μόνο ποσοτικό, είναι και ποιοτικό, αφού υπάρχουν πολλών ειδών ηδονές και λύπες, για την αξία των οποίων οι γνώμες διαφέρουν.

• Τέλος, ακόμα κι αν καταφέρουμε να συγκλίνουν οι απόψεις όλων για τον επιδιωκόμενο στόχο της συνολικής ωφέλειας, μπορεί – στην προσπάθειά μας να τη μεγιστοποιήσουμε- να μη δώσουμε αρκετή βαρύτητα στα μέσα που θα χρησιμοποιήσουμε.

Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα

Παρ’ όλη την προσπάθεια του ωφελιμισμού να δείξει πως η δικαιοσύνη και τα δικαιώματα των ατόμων διασφαλίζονται, αν σταθμίσουμε προσεκτικά τα αποτελέσματα από την εφαρμογή ορισμένων κανόνων, εντούτοις δίνεται η εντύπωση πως η αποτίμηση των πράξεων με βάση τις συνέπειές τους μπορεί σε τελευταία ανάλυση να καταλήξει στην αποδοχή της επικίνδυνης αρχής “o σκοπός αγιάζει τα μέσα”.

Υπάρχουν κάποιες θεμελιώδεις αρχές που μας επιτρέπουν να στηρίξουμε απόλυτους κανόνες των πράξεών μας, ανεξάρτητα από συγκεκριμένους στόχους και συνέπειες;

Ίσως πρέπει να αναζητήσουμε τα κριτήρια για την αξιολόγησή των πράξεων όχι στο αποτέλεσμα ή τις συνέπειές τους, αλλά στα χαρακτηριστικά του τρόπου με τον οποίο σκεφτόμαστε, όταν αποφασίζουμε πώς πρέπει να πράξουμε.

Κριτήριο: η καθολικότητα και η κατηγορική προσταγή

Ιμάνουελ Καντ: «Εκείνο που πρέπει βασικά να μας ενδιαφέρει είναι να έχουν οι ηθικές κρίσεις μας καθολικό χαρακτήρα, να ισχύουν δηλαδή όχι μόνο για μία συγκεκριμένη περίπτωση, αλλά και για κάθε παρόμοια περίσταση κατά την οποία ενεργεί ένα παρόμοιο υποκείμενο».

Ιμάνουελ Καντ: Σύμφωνα με την κατηγορική προσταγή, πρέπει το υποκείμενο της πράξης να θέλει ο γνώμονας (κανόνας) της πράξης του να ισχύει ως καθολικός νόμος.

Αδυναμίες του ωφελιμισμού

Όταν δίνουμε έμφαση στις συνέπειες ή τα αποτελέσματα των πράξεων μας, διαπιστώνουμε ότι αυτή η τακτική μας όχι μόνο δεν αρκεί αλλά ίσως στηρίζει και μια προβληματική αντίληψη περί ηθικής ορθότητας. Αρχικά δεν είναι βέβαιο ότι μπορούμε να προβλέψουμε τα αποτελέσματα των πράξεων μας ώστε να αναζητήσουμε σε αυτά το κριτήριο του ηθικού σωστού. Έπειτα δεν είναι σαφές το πως θα μετρήσουμε την παραγόμενη ωφέλεια για όλους τους ανθρώπους. Δεν συμφωνούν όλοι με το καλό που θέλουμε να πετύχουμε ακόμα κι αν αυτό είναι η ευχαρίστηση και η αποτροπή του πόνου και της δυστυχίας.

Υπάρχουν πολλών ειδών ηδονές και λύπες για τις οποίες οι γνώμες διαφέρουν. Οι περισσότεροι ωφελιμιστές τονίζουν ότι σκεφτόμαστε δίκαια εάν υπολογίζουμε το μερίδιο κάθε ατόμου στην ευτυχία αλλά συχνά ξεχνούν ότι μεγαλύτερη σημασία δεν έχει η ικανοποίηση της πλειονότητας μα ο σεβασμός των δικαιωμάτων των πιο ασθενών μειονοτήτων. Σε τελική ανάλυση η αποτίμηση των πράξεών μας με βάση τις συνέπειες τους μπορεί να καταλήξει στην αποδοχή της επικίνδυνης αρχής ” ο σκοπός αγιάζει τα μέσα “.

Η πλέον διαδεδομένη αντίληψη για τον Μιλ είναι ότι πρόκειται για ένα μείζοντα ωφελιμιστή φιλόσοφο, ο οποίος αξιολογεί τις πράξεις με κριτήριο τις συνέπειες που έχουν ως προς την προαγωγή της ηδονιστικά εννοούμενης γενικής ευτυχίας. Μια προσεκτική όμως ανάγνωση και των άλλων σχετικών έργων του αναδεικνύει μια τελειοκρατική προσέγγιση. Ο ωφελιμισμός και ο ηδονισμός έρχονται να στηρίξουν, να συμπληρώσουν και να ολοκληρώσουν αυτή τη διάσταση της σκέψης του, δίδοντάς μας μια ιδιαίτερα σύνθετη και επεξεργασμένη εικόνα ατομικής ηθικής τελείωσης. Αυτό που απασχολεί τον Mill είναι ένα πρότυπο ζωής που θα συνδυάζει την καλλιέργεια του εαυτού με την εκτέλεση των υποχρεώσεων προς τους άλλους.

Ο μεγάλος Άγγλος φιλόσοφος Τζον Στιούαρτ Μιλ έδωσε την ωφελιμιστική εξήγηση του αγαθού της ελευθερίας. Ακολουθώντας τις διδαχές του Τζέρεμι Μπίνθαμ, ο οποίος διατύπωσε την «αρχή της ωφελιμότητας» (σκοπός της πολιτικής είναι «η μεγαλύτερη δυνατή ευτυχία για τους περισσότερους ανθρώπους»), τεκμηρίωσε με απλά και πολύ κατανοητά επιχειρήματα την ανάγκη της ελευθερίας της έκφρασης και επηρέασε τη βρετανική (και συνακόλουθα την πολιτική όλων των δυτικών χωρών) να φιλελευθεροποιήσουν τις νομοθεσίες τους.