Παρόλο που οι ψυχολόγοι σε όλο τον κόσμο προσπαθούν να το προσδιορίσουν εδώ και εκατό χρόνια τώρα, ήρθε η νευροεπιστημονική έρευνα την τελευταία δεκαετία να μας δώσει τα πιο συναρπαστικά και ενδιαφέροντα ευρήματα για το πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος, αν είναι να πάρει κάποιες αποφάσεις.

Σε γενικές γραμμές, τα ευρήματα αποκαλύπτουν ότι οι συναισθηματικές αποφάσεις (ή αυτές που λαμβάνονται συχνά πιο γρήγορα) λαμβάνονται κυρίως από τα παλαιότερα μέρη του εγκεφάλου μας (ο λεγόμενος εγκέφαλος των ερπετών και θηλαστικών) και οι γενικά πιο αργές αποφάσεις και πιο λογικές θεωρούνται ότι λαμβάνονται από τον σύγχρονο εγκέφαλο ή το νεο-φλοιό.

Ο αμερικανός κοινωνικός ψυχολόγος Jonathan Haidt δηλώνει ότι ο «ελέφαντας» είναι η αυτόματη ή η παράλογη, συναισθηματική, πλευρά της λήψης των αποφάσεών μας, ενώ ο αναβάτης είναι η αναλυτική / ελεγχόμενη / λογική πλευρά της λήψης των αποφάσεών μας

Αν και πολλοί ψυχολόγοι έχουν ενσωματώσει αυτήν την έρευνα στις πρόσφατες εργασίες τους, όμως ο Jonathan Haidt χαρακτήρισε πιο χρήσιμη αυτή τη διάσπαση (δυαδικότητα), υποδηλώνοντας ότι ο παλιός εγκέφαλός μας (με τις συναισθηματικές αποφάσεις) μπορεί να συγκριθεί με έναν πολύ μεγάλο ελέφαντα, και ο μικρός αναβάτης του με το μέρος του εγκεφάλου που παίρνει τις λογικές αποφάσεις.

Αυτό ακριβώς έγραψε ο Haidt στο βιβλίο του «Η υπόθεση της ευτυχίας». Σύμφωνα με το μοντέλο του, ο αναβάτης (με τη λογική σκέψη) μπορεί να προετοιμάσει με ηρεμία, να σχεδιάσει για το μέλλον και να οργανώσει (και τουλάχιστον θεωρητικά να κατευθύνει τον ελέφαντα όπως θέλει), ενώ ο ελέφαντας είναι το άλογο ον και καθοδηγείται από το συναίσθημα και το ένστικτο (και επομένως δεν θα δώσει καμιά προσοχή στον ήρεμο αναβάτη όταν χρειάζεται).

Ο αναβάτης τότε κατά την άποψη του Haidt είναι ένας «ελεγχόμενος σύμβουλος» στο πίσω μέρος του ελέφαντα. Συνεπώς συνεργάζεται μαζί του για να βοηθήσει τον ελέφαντα να κάνει καλύτερες επιλογές. Ο αναβάτης μπορεί να δει πιο μακριά στο μέλλον, και να δει και να μάθει πολύτιμες πληροφορίες (για παράδειγμα μιλώντας με άλλους αναβάτες ή διαβάζοντας χάρτες), αλλά ο αναβάτης δυστυχώς δεν μπορεί να διατάξει τον ελέφαντα γύρω από την ορμητική και συναισθηματικά βούληση του.

Ο ελέφαντας, σε αντίθεση με τον αναβάτη, έχει συναίσθημα, εσωτερικές αντιδράσεις και διαισθήσεις που αποτελούν το μεγάλο μέρος του αυτόματου συστήματος του, καθώς αυτό συναντά εξωτερικές εμπειρίες διαφόρων ειδών. Με άλλα λόγια, θα λάβει αποφάσεις με βάση αυτά τα συναισθήματα ανεξάρτητα από το τι του ζητάει ο αναβάτης εκείνη τη στιγμή.

Ο Haidt υποδηλώνει ότι ο ελέφαντας και ο αναβάτης έχουν ο καθένας τη δική τους «νοημοσύνη» και όταν συνεργάζονται καλά επιτρέπουν την ανάδειξη της μοναδικής λαμπρότητας των ανθρώπων. Ωστόσο, δεν συνεργάζονται αυτά τα δύο μέρη του εγκεφάλου πάντα καλά και αυτό οφείλεται εν μέρει στο ότι όλοι τείνουμε να υπερεκτιμούμε την ισχύ και τον έλεγχο του «ανώτερης τάξης» αναβάτη και να υποτιμούμε τη δύναμη και την επιρροή της «κατώτερης τάξης» του ελέφαντα .

Οι συγγραφείς Chip και Dan Heath πρόσθεσαν στην παρομοίωση – αναλογία του Haidt άλλο ένα στάδιο ακόμα, προτείνοντας ότι θα πρέπει επίσης να εξετάσουμε το στοιχείο κατεύθυνσης / κατάστασης / περιβάλλοντος ή τη συγκεκριμένη πορεία που ακολουθεί ο ελέφαντας (όπως φαίνεται στην παρακάτω εικόνα).

Όπως προτείνουν οι δύο παραπάνω: «Σκαρφαλωμένος πάνω στον ελέφαντα, ο αναβάτης (η λογική) κρατά τα ηνία και φαίνεται να είναι ο ηγέτης. Αλλά ο έλεγχος του αναβάτη είναι επισφαλής επειδή αυτός είναι πολύ μικρός σε σχέση με τον ελέφαντα (το συναίσθημα). Κάθε φορά που ο ελέφαντας των έξι τόνων και ο αναβάτης διαφωνούν σχετικά με την κατεύθυνση που πρέπει να πάει, ο αναβάτης θα χάσει. Υπερτερεί ο ελέφαντας τελείως. “Υπό αυτές τις συνθήκες, ο ελέφαντας μπορεί κάλλιστα να αφήσει το μονοπάτι που βρίσκεται και να βγει σε ένα νέο μονοπάτι – ακόμα κι αν αυτό σημαίνει” τρέξιμο στη ζούγκλα “.

Οι ερευνητές και οι συγγραφείς Daniel Kahneman και Shane Frederick έχουν ιδέες που σε γενικές γραμμές συμφωνούν με εκείνες του Haidt, αλλά προτείνουν ότι οι αποφάσεις του χαμηλού (παλαιού) εγκεφάλου ή ελέφαντα είναι ο «τύπος 1» και οι αποφάσεις του υψηλότερου εγκεφάλου (νεώτερου) ή αναβάτη είναι «τύπος 2». Ο Τύπος 1 ή οι γρήγορες ή οι διαισθητικές κρίσεις, λένε οι Kahneman και Frederick, «φουσκώνουν» από το ασυνείδητο, μετά από τον οποίο πολλές από αυτές αξιολογούνται αργά και είτε εγκρίνονται ή είτε απορρίπτονται από διαδικασίες τύπου 2 (αν και σε πολλές περιπτώσεις ενδέχεται να ενεργήσουμε με τον Τύπο 1 και, στη συνέχεια, δεν μπορούμε ποτέ να αναπτύξουμε σκέψη τύπου 2 (ή μπορεί να το κάνουμε μετά το γεγονός).

Οι περισσότεροι εκτιμούν ότι οι ταχύτερες συναισθηματικές αποφάσεις τους είναι διαφορετικές από τις πιο αργές και πιο ήρεμες και λογικές, αλλά κάνουν λίγα για να αλλάξουν την προσέγγισή τους. Αυτό μπορεί να μην έχει τόσο μεγάλη σημασία σε μικρές ή ασήμαντες καθημερινές αποφάσεις, αλλά έχει μεγάλη σημασία σε μεγάλης κλίμακας σημαντικές αποφάσεις, όπου το καλύτερο αποτέλεσμα το παίρνουμε αν δουλέψουνε καλά ο ελέφαντας και ο αναβάτης. Αυτό σημαίνει ότι δεν αφήνουμε τον αναβάτη να παίρνει μόνο ήρεμες, αργές και ορθολογικές αποφάσεις όλη την ώρα ή τον ελέφαντα να παίρνει ορμητικές, γρήγορες και συναισθηματικές. Όταν πρόκειται λοιπόν για μια σημαντική απόφαση, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι συνετό να «εμπλέξουμε και τα δύο μέρη» πριν ενεργήσουμε.

Πολλές φορές λοιπόν ο αναβάτης (το ορθολογικό μέρος του εγκεφάλου μας) και ο ελέφαντας (το συναισθηματικό μέρος) αλληλεπιδρούν συνεχώς και μαζί αποφασίζουν την απόκριση μας σε μια ιδέα, άτομο ή κατάσταση – δεν είναι ποτέ τόσο απλό ή αντικειμενικό όσο υποθέτουμε ότι σκέφτομαι να συμβεί. Όσο πιο περίπλοκο ή σημαντικό είναι το ζήτημα, τόσο πιο νευρικός και ταραγμένος γίνεται ο ελέφαντας.

Η υπόθεση της ευτυχίας είναι ένα βιβλίο (“The Happiness Hypothesis: Putting Ancient Wisdom to the Test of Modern Science”), για δέκα Μεγάλες Ιδέες. Κάθε του κεφάλαιο είναι μια προσπάθεια να έρθουμε σε επαφή με μια ιδέα που έχουν ανακαλύψει πολλοί πολιτισμοί του κόσμου – να την αμφισβητήσουμε υπό το πρίσμα όσων γνωρίζουμε σήμερα από την επιστημονική έρευνα και να αποσπάσουμε από αυτή τα διδάγματα που εξακολουθούν να ισχύουν στη σύγχρονη ζωή.

Ο βραβευμένος ψυχολόγος Τζόναθαν Χάιντ μας δείχνει με ποιον τρόπο η βαθύτερη κατανόηση της πανανθρώπινης σοφίας και των διαχρονικών αρχών της μπορεί να εμπλουτίσει ή ακόμη και να μεταμορφώσει τη ζωή μας. Για τον σκοπό αυτό, εξετάζει στο φως της σύγχρονης επιστήμης την πολύπλευρη διαίρεση του νου μας, τη σημασία που έχει το πώς προσλαμβάνουμε τον κόσμο, τη λειτουργία της ανταπόδοσης στην κοινωνική ζωή, την έμφυτη μεροληψία μας, τις αντινομίες της επιδίωξης της ευτυχίας, τη σημασία της αγάπης, τις ευεργετικές συνέπειες της αντιξοότητας, την αξία της αρετής, τη δύναμη της πνευματικότητας και τη σημασία της συνοχής μεταξύ των επιπέδων της ύπαρξής μας. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου).

Η αλλαγή όμως είναι εύκολη όταν ο ελέφαντας και ο αναβάτης κινούνται συγχρόνως μαζί

«Οι αλλαγές συχνά αποτυγχάνουν επειδή ο Αναβάτης απλά δεν μπορεί να κρατήσει τον Ελέφαντα στο δρόμο για αρκετό καιρό για να φτάσει στον προορισμό.

Η πείνα του ελέφαντα για στιγμιαία ικανοποίηση είναι το αντίθετο της δύναμης του αναβάτη, που είναι η ικανότητα να σκέφτεται μακροπρόθεσμα, να σχεδιάζει, να σκέφτεται πέρα ​​από την παρούσα στιγμή (όλα αυτά τα πράγματα που το κατοικίδιο ζώο σας δεν μπορεί να κάνει.) … Να σημειώσει πρόοδο προς έναν στόχο, είτε είναι ευγενής είτε κακός, οπότε απαιτείται η ενέργεια και η ορμή του Ελέφαντα.

Και αυτή η δύναμη είναι η κατοπτρική εικόνα της μεγάλης αδυναμίας του Αναβάτη: να γυρίζει τους τροχούς. Ο Αναβάτης τείνει να υπεραναλύει και να σκέφτεται υπερβολικά τα πράγματα.

… Ένας απρόθυμος ελέφαντας που δεν υπακούει και ένας αναβάτης που δεν κάνει και τίποτα σπουδαίο παρά περνάει την ώρα του χωρίς σκοπό, μπορούν να εξασφαλίσουν με βεβαιότητα ότι δεν θα αλλάξει δυστυχώς τίποτα.

Αλλά όταν ο Ελέφαντας και ο Αναβάτης συγχρονίζουν την κίνηση τους, η αλλαγή μπορεί να έρθει εύκολα.

Τώρα λοιπόν, κάθε φορά που βρίσκουμε τον Ελέφαντα μας εκτός του δρόμου ή τον αναβάτη μας να στρέφεται στα ίδια, ας αναρωτηθούμε, “Πώς μπορώ να κάνω τον Ελέφαντα και τον Αναβάτη να κινούνται μαζί; Να συγχρονίζονται.”

Ποιός ευθύνεται όταν αποτυγχάνουν οι προσπάθειες μας για την αλλαγή;

Εύκολα θα έλεγε κανείς τον ελέφαντα μιας και η αδυναμία του, η αδυναμία της συγκινησιακής μας πλευράς δηλαδή, είναι ξεκάθαρη: χαρακτηρίζεται από οκνηρία και δείλια και συχνά αναζητεί το βραχυπρόθεσμο κέρδος. Ωστόσο, οι αλλαγές συχνά αποτυγχάνουν επειδή και ο αναβάτης απλώς δεν μπορεί να διατηρήσει όσο χρειάζεται τον ελέφαντα σε ευθεία πορεία, ώστε να φτάσουν στον προορισμό.

Εντούτοις, ο «κακός» της υπόθεσης δεν είναι πάντοτε ο ελέφαντας. Αυτό που μπορεί να μας εκπλήξει είναι ότι και ο ελέφαντας έχει σημαντικά δυνατά σημεία, όπως για παράδειγμα η τολμηρότητα που αισθανόμαστε όταν πρέπει να υπερασπιστούμε τον εαυτό μας. ‘Η κάτι ακόμα πιο σημαντικό, όταν σχεδιάζουμε μια αλλαγή, αυτός που αναλαμβάνει να την υλοποιήσει, είναι ο ελέφαντας. Από την άλλη πλευρά, η μεγάλη αδυναμία του αναβάτη, λόγω της τάσης του να υπεραναλύει, είναι η αναβλητικότητα.

Αν, όμως, θέλουμε να κάνουμε αλλαγές, θα πρέπει να προσφύγουμε και στις δυο πλευρές, καθώς ο αναβάτης προσφέρει τον σχεδιασμό και την κατεύθυνση και ο ελέφαντας προσφέρει την ενέργεια. Ένας διστακτικός ελέφαντας και ένας δραστήριος αναβάτης μπορούν να εγγυηθούν ότι τίποτα δεν θα αλλάξει. Αλλά όταν ο ελέφαντας και ο αναβάτης προχωρούν μαζί, η αλλαγή μπορεί να αποδειχθεί εύκολη.

Όταν ακούμε αρκετές φορές ότι η αλλαγή είναι δύσκολη γιατί οι άνθρωποι είναι απρόθυμοι, αυτό είναι κάτι εντελώς λανθασμένο. Για την ακρίβεια, ισχύει το ακριβώς αντίθετο: Η αλλαγή είναι δύσκολη γιατί οι άνθρωποι είναι εξαντλημένοι. Άρα αυτό που αρχικά μοιάζει με οκνηρία, είναι στην πραγματικότητα εξάντληση.

Και με ποιόν τρόπο μπορούμε να φέρουμε αλλαγές;

Για να φέρουμε τις αλλαγές πρέπει να πάρουμε με το μέρος μας τους “ελέφαντες” (τα συναισθήματα των ανθρώπων). Εάν κερδίσουμε μόνο τους αναβάτες (τη λογική τους) αλλά όχι τους ελέφαντες, θα έχουμε κατεύθυνση χωρίς κίνητρο. Ένας ελέφαντας χωρίς κίνητρο μπορεί να καταδικάσει τη προσπάθεια για αλλαγή.

Ωστόσο, αν καταφέρουμε να αγγίξουμε το συναίσθημα, τα πράγματα αλλάζουν. Καθώς ο αναβάτης κωλυσιεργεί, υπεραναλύει και δεν είναι βέβαιος προς ποια κατεύθυνση πρέπει να κινηθεί, αναγκάζει και τον ελέφαντα να κάνει κύκλους. Άλλη μια διαπίστωση, λοιπόν, για την αλλαγή είναι ότι αυτό που αρχικά μοιάζει με αντίσταση είναι συχνά έλλειψη κατεύθυνσης, έλλειψη σαφήνειας. Αν θέλετε να αλλάξουν οι άνθρωποι θα πρέπει να δώσετε ξεκάθαρη κατεύθυνση. Για να αλλάξετε, λοιπόν, κάποια συμπεριφορά θα πρέπει να:

Καθοδηγήσετε λοιπόν σωστά τον αναβάτη: Αυτό που συχνά μοιάζει με αντίσταση είναι η έλλειψη σαφήνειας.

Δώσετε κίνητρο στον ελέφαντα: Αυτό που μοιάζει με οκνηρία είναι συχνά εξάντληση. Επομένως, είναι σημαντικό να κερδίσουμε τη συγκινησιακή πλευρά των ανθρώπων, να κάνουμε τα συναισθήματα τους να συμφωνήσουν και να συνεργαστούν.

Διαμορφώσετε το μονοπάτι: Αυτό που μοιάζει με ανθρώπινο πρόβλημα είναι συχνά πρόβλημα της κατάστασης. Όταν, όμως, διαμορφώνουμε το μονοπάτι, καθιστούμε πιο πιθανή την αλλαγή.

Προς μία ριζική μεταβολή

Για να αλλάξει κάτι κάποιος, θα πρέπει να αρχίσει να λειτουργεί διαφορετικά. Ίσως αυτός να είστε εσείς ή ίσως να είναι η ομάδα σας. Καθένας έχει έναν συναισθηματικό ελέφαντα και έναν λογικό αναβάτη. Θα πρέπει να τα αγγίξετε και τα δύο.

Για να καθοδηγήσετε τον αναβάτη θα πρέπει να ξέρουμε που πηγαίνουμε και για ποιον λόγο αξίζει τον κόπο.

Για να κινητοποιήσετε τον ελέφαντα αρκεί να βρείτε το συναίσθημα. Η γνώση για κάτι δεν αρκεί για να έρθει η αλλαγή. Συρρικνώστε την αλλαγή, σπάζοντάς τη σε μικρά κομμάτια ώστε να μην τρομάζει τον ελέφαντα. Εξελίξτε τους ανθρώπους σας, καλλιεργώντας την αίσθηση ταυτότητας και μεταφέρετε τη νοοτροπία της εξέλιξης.

Για να διαμορφώσετε το μονοπάτι, τροποποιήστε το περιβάλλον. Όταν αλλάζει η κατάσταση, αλλάζει και η συμπεριφορά. Αλλάξτε την κατάσταση. Δημιουργήστε συνήθειες και συσπειρώστε την «αγέλη». Η συμπεριφορά είναι μεταδοτική, οπότε βοηθήστε να εξαπλωθεί.

Είτε η αλλαγή που αναζητάτε αφορά στην οικογένειά σας, σε κάποιο φιλανθρωπικό έργο, στην επιχείρησή σας ή γενικότερα στην κοινωνία, θα την πετύχετε εφαρμόζοντας τρία πράγματα: Καθοδηγήστε τον αναβάτη, κινητοποιήστε τον ελέφαντα και διαμορφώστε το μονοπάτι.

Πηγές: Το βιβλίο του Τζόναθαν Χάιντ «The Happiness Hypothesis» και την ιστοσελίδα hrpro.gr.