Η σύγχρονη ελληνική σκέψη διαμορφώθηκε μέσα σε ένα ακραιφνώς πολιτικό –καλύτερα, πολιτικοποιημένο– πλαίσιο. Το περιβάλλον ταλανιζόταν, αλλά και συνάμα γονιμοποιούνταν από έντονες πολιτικές διενέξεις στο εσωτερικό της Αριστεράς, μιας Αριστεράς που τελούσε σε κατάσταση παρανομίας, ή, στην καλύτερη περίπτωση, ημιπαρανομίας, ενώ η Δεξιά δυσκολευόταν να αναδείξει στοχαστές μεγάλου βεληνεκούς, έστω και απλώς ενδιαφέροντες, κατά τα φαινόμενα επειδή δεν το είχε ανάγκη, ούσα ο απόλυτος κυρίαρχος του πολιτικού πεδίου.

Η σύγχρονη ελληνική σκέψη διασώθηκε μέσω ενός επιβατηγού πλοίου, το οποίο μπορούμε κάλλιστα να χαρακτηρίσουμε ως την Κιβωτό της. Επρόκειτο για το Ματαρόα, με το οποίο φυγαδεύτηκαν στη Γαλλία οι κορυφαίες μορφές της. Στοχαστές, αλλά και καλλιτέχνες, καταδικασμένοι από τους ακροδεξιούς και τους ναζί κατακτητές, μπόρεσαν να επιβιβαστούν στο πλοίο χάρη στους φιλέλληνες του Γαλλικού Ινστιτούτου, με το πρόσχημα ότι τους έχει χορηγηθεί υποτροφία.

Ανάμεσά τους ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Νίκος Σβορώνος, ο Κώστας Αξελός, η Μιμίκα Κρανάκη και ο Κώστας Παπαϊωάννου. Οι στοχαστές αυτοί εργάστηκαν στο γόνιμο περιβάλλον του Παρισιού ανάμεσα σε προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών όπως ο Ζαν-Πολ Σαρτρ, ο Ραϊμόν Αρόν, ο Εντγκάρ Μορέν, ο Ανρί Λεφέβρ και άλλοι.

Κορνήλιος Καστοριάδης

Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1922, σπούδασε στην Αθήνα φιλοσοφία, νομικά και οικονομικά και στρατεύθηκε από νεαρός στην Αριστερά, περνώντας γρήγορα στις ακραίες τάσεις του τροτσκιστικού κινήματος. Το 1946, συνεργαζόμενος με τον Κλοντ Λεφόρ, προκάλεσε τη διάσπαση της Τετάρτης Διεθνούς και ίδρυσε την περιλάλητη ομάδα Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα.

Οι αγωνιστές και στοχαστές της ομάδας, με κεντρική μορφή τον Καστοριάδη, προχώρησαν σε μια ρηξικέλευθη κριτική τόσο του καπιταλιστικού συστήματος όσο και του δήθεν αντιπάλου δέους του, του «σοσιαλισμού» των χωρών του Ανατολικού Μπλοκ. Ο Καστοριάδης δημοσίευσε πλήθος αναλύσεων, εν πολλοίς (καίτοι δεν το αναγνώρισε ρητώς) επηρεασμένος από τα πονήματα και τη σκέψη του Κώστα Παπαϊωάννου.

Για την ΕΣΣΔ, την Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, την οποία πάντα προτιμούσε να αποκαλεί Ρωσία, θα πει ότι πρόκειται για τέσσερα ασύστολα και επικίνδυνα ψεύδη, μιας που δεν είναι Ένωση, δεν διατηρείται ούτε καν ως ανάμνηση έστω και ένα ίχνος από τα σοβιέτ, τα αυτόνομα συμβούλια των εργαζομένων, δεν έχει καμία σχέση με το σοσιαλισμό, αλλά πρόκειται περί γραφειοκρατικού καπιταλισμού, δεν πρόκειται περί δημοκρατικών αλλά περί στρατιωτικών και αστυνομικών κατασταλτικών μορφωμάτων.

Από τα τέλη της δεκαετίας του ’50, ο Καστοριάδης επιχείρησε μια κριτική υπέρβαση του μαρξισμού, γεγονός που οδήγησε σε τριβές και αλλεπάλληλες διασπάσεις στο εσωτερικό του Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα, μέχρι την οριστική διάλυση της ομάδας, το 1966.

Εν συνεχεία, πάντα ανήσυχος και αναγεννησιακός, πολυπράγμων και δημιουργικός, ο Καστοριάδης ασχολήθηκε με τη συγγραφή πλήθους κειμένων επιστημολογίας, κοινωνικής ανάλυσης, πολιτικής φιλοσοφίας και ψυχανάλυσης, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στο λεγόμενο πρόταγμα της αυτονομίας.

Κεντρικής σημασίας έργο του Καστοριάδη παραμένει η Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας, στο πρώτο μέρος της οποίας επιχειρείται η κριτική αποτίμηση και εν συνεχεία το ξεπέρασμα της μαρξικής σκέψης, ώστε το επαναστατικό πρόταγμα να αυτονομηθεί από κάθε «ορθολογική θεμελίωση».

Ο Καστοριάδης αντιλαμβάνεται πλέον την ιστορία ως δημιουργία και, έτσι, στο δεύτερο μέρος του εν λόγω έργου, ομιλεί περί της ρητής αυτοθέσμισης της κοινωνίας, περί του κοινωνικού πράττειν-ποιείν των ανθρώπων ως αυτόνομων και συνεπώς απολύτως υπεύθυνων δημιουργών της ιστορίας τους και της κοινωνίας τους.

Ο Καστοριάδης ποτέ δεν εγκατέλειψε την κοινωνική κριτική, την επισήμανση και τη διαυγή ανάλυση των δεινών που ταλανίζουν το σύγχρονο κόσμο. Σημαντικές και δηκτικότατες υπήρξαν οι παρατηρήσεις του για την κρίση του συστήματος αξιών στο δυτικό πολιτισμό, για την παρακμή της τέχνης, για την απίσχνανση της δημιουργικότητας, για τη φθορά όλων των όψεων της καθημερινής ζωής. Διατύπωσε τη γνώμη ότι δεν ζούμε σε έναν «κλιματιζόμενο εφιάλτη» αλλά σε «πυκνοκατοικημένες ερήμους».

Στη συλλογή κειμένων και συνομιλιών με γενικό τίτλο Η άνοδος της ασημαντότητας λέει: «Κανείς δεν ξέρει πια σήμερα τι θα πει να είσαι πολίτης αλλά κανείς δεν ξέρει τι θα πει να είσαι άντρας ή γυναίκα. Οι ρόλοι των φύλων διαλύθηκαν, κανείς δεν ξέρει πια σε τι συνίστανται. Άλλοτε οι ρόλοι ήταν γνωστοί στα διάφορα κοινωνικά επίπεδα, στις διάφορες κατηγορίες, στις διάφορες ομάδες. Δεν λέω πως ήταν καλό, υιοθετώ μια περιγραφική και αναλυτική άποψη». Και ακόμη: «Η εξατομίκευση των ατόμων δεν σημαίνει αυτονομία. Όταν ένα άτομο αγοράζει ένα ψυγείο ή ένα αυτοκίνητο κάνει αυτό που κάνουν άλλα 40 εκατομμύρια άτομα, και δεν υπάρχει στην πράξη του αυτή ούτε ατομικότητα ούτε αυτονομία.

Αυτή ακριβώς είναι μια από τις απάτες της σύγχρονης διαφήμισης: Κάντε την προσωπική σας επιλογή, αγοράστε το Χ απορρυπαντικό. Και ιδού, εκατομμύρια άτομα “επιλέγουν προσωπικά” αγοράζοντας το ίδιο απορρυπαντικό. Ή, πάλι, 20 εκατομμύρια οικογένειες πατούν την ίδια ώρα και το ίδιο λεπτό το ίδιο κουμπί της τηλεόρασης για να δουν τις ίδιες βλακείες».

Το 1979 ο Καστοριάδης εξελέγη διευθυντής της Ecoles des Hautes Etudes en Sciences Sociales, όπου διοργάνωσε σεμινάριο με τίτλο "Θέσμιση της κοινωνίας και ιστορική δημιουργία".

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Κορνήλιος Καστοριάδης επισκέφθηκε αρκετές φορές την Ελλάδα, δίνοντας σειρά διαλέξεων, μεταξύ άλλων στη Θεσσαλονίκη, το Ηράκλειο, τον Βόλο το Ρέθυμνο κ.α. Το 1989 αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτορας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Στις 24 Φεβρουαρίου 1993 αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτορας του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης απεβίωσε σε ηλικία 75 ετών, στις 26 Δεκεμβρίου του 1997.

Το 2014 κυκλοφόρησε η βιογραφία του, Καστοριάδης – Μια ζωή (του FRANCOIS DOSSE)

Ενδεικτική Εργογραφία

• Η γραφειοκρατική κοινωνία [2 τόμοι] («Ύψιλον»)
• Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας («Ράππας»)
• Τα σταυροδρόμια του λαβύρινθου («Ύψιλον»)
• Η αρχαία ελληνική δημοκρατία και η σημασία της για μας σήμερα («Ύψιλον»)
• Η ελληνική ιδιαιτερότητα: Από τον Όμηρο στον Ηράκλειτο («Κριτική»)
• Ανθρωπολογία, Πολιτική, Φιλοσοφία («Ύψιλον»)
• Ομιλίες στην Ελλάδα («Ύψιλον»)

Αποφθέγματα Καστοριάδη

Η επανάσταση δε σημαίνει χείμαρρους αίματος, την κατάληψη των Χειµερινών Ανακτόρων κοκ. Η επανάσταση σημαίνει τον ριζικό μετασχηματισμό των θεσμών της κοινωνίας. Με αυτή την έννοια, φυσικά είμαι επαναστάτης.
    Συνέντευξη: "Η επαναστατική δύναμη της οικολογίας" 1993

Ο κεντρικός λόγος της παιδείας σε μια δημοκρατική κοινωνία είναι αναμφισβήτητος. […] Και δεν μιλώ για την παιδεία που παρέχει το «υπουργείο Παιδείας», ή εν πάση περιπτώσει όχι κυρίως γι αυτήν, ούτε για μια νιοστή «εκπαιδευτική μεταρρύθμιση», με τη οποία, υποτίθεται, θα προσεγγίζαμε περισσότερο τη δημοκρατία. Η παιδεία αρχίζει με τη γέννηση του ανθρώπου και τελειώνει με τον θάνατό του. Συντελείται παντού και πάντα. Οι τοίχοι της πόλης, τα βιβλία, τα θεάματα, τα γεγονότα εκπαιδεύουν τους πολίτες —σήμερα δε κατά κύριο λόγο «παρεκπαιδεύουν».
    Η άνοδος της ασημαντότητας, κεφ. "Η αποσάθρωση της Δύσης", σελ. 97

Ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι μια δημοκρατία τέλεια, ολοκληρωμένη κ.λπ. μας πέφτει από τον ουρανό, είναι σίγουρο ότι δεν θα μπορέσει να επιζήσει περισσότερο από μερικά χρόνια, αν δεν δημιουργήσει τα άτομα που της αντιστοιχούν και που είναι, πρώτα και πάνω απ’ όλα, ικανά να την κάνουν να λειτουργήσει και να την αναπαραγάγουν. Δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατική κοινωνία χωρίς δημοκρατική παιδεία.
    Η άνοδος της ασημαντότητας, κεφ. "Η δημοκρατία ως διαδικασία και ως καθεστώς", σελ. 276