Ισλάμ και Σούφι

Πρόκειται για τις πρώτες ασκητικές κοινότητες του Ισλάμ, και οι οποίες εγκατέλειψαν τα εγκόσμια, πρεσβεύοντας ότι το ανθρώπινο πεπρωμένο εξαρτάται από την ανεξιχνίαστη θέληση του Θεού. Σε αυτές τις κοινότητες επικράτησε αρχικά το ασκητικό στοιχείο του μυστικισμού, ενώ με την πάροδο του χρόνου ο ασκητισμός θεωρήθηκε ως προκαταρκτικό στάδιο για την επίτευξη της πνευματικής ζωής.

Sufi-Muslim-dervishes

Δερβίσηδες

 

Διδασκαλία

Ο μυστικισμός πήρε την θέση του ασκητισμού ως στόχος και επιδίωξη. Οι κοινότητες των Σούφι επηρεάστηκαν άμεσα από τις αρχαιότερες παραδόσεις και φιλοσοφίες της Ανατολής και της λεκάνης της Μεσογείου, όπως ο Νεοπλατωνισμός, ο Γνωστικισμός, ο Βουδισμός και ο Χριστιανισμός. Όλες αυτές οι διδασκαλίες έπαιξαν το ρόλο τους στην τελική διαμόρφωση της σουφικής διδασκαλίας, αφού σύμφωνα με τους Σούφι «όλες οι παραδόσεις οδηγούν στην μια και μόνη αλήθεια».

Ο σκοπός και το τέλος είναι η ένωση της ψυχής με το Θεό. Στη ζωή του Σούφι πρέπει να υπάρχει αδιάκοπη προσπάθεια. Υπάρχει ένας Θεός. Όλα τα πράγματα είναι μέσα σε Αυτόν, Αυτός είναι μέσα σε όλα τα πράγματα. Όλα τα πράγματα, ορατά και αόρατα, είναι εκδηλώσεις Του. Οι θρησκείες καθ’ αυτές δεν έχουν αξία, αν και μπορούν να χρησιμεύσουν για να οδηγήσουν τους ανθρώπους στην Πραγματικότητα. Το καλό και το κακό, όπως τα κατανοούμε εμείς, δεν υπάρχουν πραγματικά, διότι τα πάντα προέρχονται από το ένα Ον, το Θεό. Ταυτόχρονα, υπάρχει πραγματικό καλό και πραγματικό κακό. Ο άνθρωπος περιστρέφεται από εδώ και από εκεί, από εσωτερικές και εξωτερικές δυνάμεις. Είναι παιχνίδι κάθε ανέμου που φυσάει.

Ο Σούφι δεν θα πρέπει να απαρνείται τα αναγκαία και δε θα πρέπει να αποχωρεί από τον Κόσμο, πρέπει να είναι μέσα στον Κόσμο, αλλά όχι από τον κόσμο, όχι του κόσμου. Είναι μεγάλη ευλογία να έχεις όσα είναι απαραίτητα για το φυσικό σώμα.

Ο Σουφισμός διδάσκει, πως η ψυχή, με την έννοια αυτού του ύψιστου μέρους του ανθρώπου που λαχταράει για τελειότητα, υπάρχει πριν από το σώμα και έχει φυλακιστεί μέσα σε αυτό, όπως σε ένα κλουβί. Η ανθρώπινη ζωή είναι ένα ταξίδι που γίνεται σε στάδια και ο αναζητητής του Θεού είναι ένας ταξιδιώτης που πρέπει να κάνει μεγάλες προσπάθειες για να ξεπεράσει τις αδυναμίες του και τα ελαττώματά του και να πετύχει την αληθινή γνώση και κατανόηση.

Θεωρείται μυστική αίρεση που κυριάρχησε στις χώρες της Ανατολής, κυρίως στην Περσία, και σύμφωνα με ειδικούς ενσωμάτωνε τα μυστικά δόγματα του μουσουλμανισμού. Είναι γνωστό από πολλές πηγές ότι στις τάξεις των Σούφι συντάχθηκαν οι πιο σοφοί άντρες της εποχής τους. Αν ο ισλαμικός νόμος καθορίζει πώς ακριβώς πρέπει να συμπεριφέρεται κάθε μουσουλμάνος, ποια είναι τα δικαιώματά του και οι υποχρεώσεις του απέναντι στον Θεό,και την Κοινότητα των πιστών, ο Σουφισμός αναφέρεται σε εκείνες τις θεωρητικές-θεολογικές παραμέτρους και αντίστοιχες πρακτικές που σχετίζονται με μια πιο άμεση, προσωπική σχέση με το Θεό[1]

[youtube=http://www.youtube.com/watch?v=Wo_FfyPH3Vg&w=506&h=284&hd=1]
Μουσική και στροβιλισμός Σούφη

 

Ετυμολογία και προέλευση

Η ανθρώπινη ύπαρξη αισθάνεται την ανάγκη υπέρβασης των νοητικών σχημάτων, των όποιων θρησκευτικών κανόνων και νόμων προς βιωματική συνάντηση του θείου. Η τάση αυτή που εντοπίζει την αληθινή ευσέβεια όχι στην τυπική εφαρμογή κανόνων λατρείας, αλλά στην «αγαπητική προσέγγιση του Θείου», ονομάζεται σουφισμός, (tasawwuf).

Σούφι δε σημαίνει «Αυτός που είναι καθαρός στην καρδιά», ή «ένας από τους καθαρούς».

Πηγές επίδρασης

Aυτό καθ’αυτό το υπέδαφος του Ισλάμ έδωσε τις αφετηρίες διαμόρφωσής του. Η προσδοκία του τέλους, η αίσθηση ότι ο κόσμος είναι παροδικός και η ζωή χωρίς νόημα αν δεν σχετίζεται με τον  Θεό γέννησαν την διάθεση φυγής. Η περί εσχάτων διδασκαλία του Ισλάμ καθώς τονίζει τον φόβο της κρίσης του Αλλάχ ,τις νηστείες, τις λιτανείες, προσέφερε το αναγκαίο πλαίσιο ανάπτυξης των σουφικών τάσεων.

Τα πρώτα κηρύγματα του Μωάμεθ στη Μέκκα τόνιζαν την ανάγκη μετανοίας ενόψει της επερχόμενης ημέρας της κρίσεως. “Τα αγαθά του κόσμου κατανοούνται ως δώρο του Θεού, αλλά ταυτόχρονα και εμπόδιο δυνατό να θέτει σε πειρασμό τους πιστούς ώστε να κινδυνεύουν να χάσουν το φόβο της μέλλουσας κρίσης[.

Υπήρξαν στίχοι του Κορανίου, οι οποίοι ερμηνεύθηκαν κατάλληλα ώστε να στηρίξουν θεολογικά έναν τέτοιο τρόπο ζωής. Ο Θεός δεν είναι μόνο πανταχού παρών, αλλά και με έναν μυστικό τρόπο πολύ κοντά στον άνθρωπο: «Εμείς είμαστε που πλάσαμε τον άνθρωπο και γνωρίζουμε τι εισηγήσεις του ψιθυρίζει η ψυχή του, γιατί είμαστε πιο κοντά σ´αυτόν παρά η φλέβα του λαιμού του»(Κοράνιο 50,16)[4]

Χριστιανισμός

Η κίνηση των σούφι επηρεάσθηκε από τον χριστιανικό ασκητισμό ο οποίος ακμάζει την ίδια περίοδο σε Συρία, Μεσοποταμία και Περσία. Από τους χριστιανούς ασκητές, ορθόδοξους ή μονοφυσίτες (ραχίμπ) έλαβαν τον μάλλινο απλό χιτώνα (Sufi), ο οποίος έγινε το χαρακτηριστικό τους διακριτικό και από τον οποίο έλαβαν την ονομασία τους. Επίσης την πρακτική της προσευχής και του κανόνες της άσκησης.

Από το νεοπλατωνισμό πήραν τη θεώρηση της γνώσης της φώτισης και της έκστασης. Από το γνωστικισμό τις περί φωτός και σκότους αντιλήψεις. Τέλος από το Βουδισμό τη θεώρηση του υψίστου σκοπού των σούφι της «φανά» που είναι η ιδέα για το σβήσιμο του ατομικού εγώ στο καθολικό Ον, το Θεό, έννοια ανάλογη με τη βουδιστική Νιρβάνα.

Αντικειμενικός σκοπός τους είναι η προσέγγιση της αλήθειας, ενώ κάθε νέο μέλος, ο νεόφυτος δηλαδή, καλούνταν «να επιβιβασθεί σε ένα σκάφος που πλέει στη θάλασσα της αμφιβολίας», ώστε να αρχίσει τις έρευνές του που τελικά θα τον οδηγήσουν στην αλήθεια.

Χορός δερβίσιδων

Ουσιαστικά διακρίνονται τέσσερις βαθμοί μύησης ή τέσσερα στάδια: Ο πρώτος είναι ο προκαταρκτικός και σε αυτόν ο μυούμενος καλείται να τηρήσει τις διάφορες και γνωστές σε όλους τελετές του μουσουλμανισμού, ώστε να μην κινδυνεύει να παρεξηγηθεί από τους αδαείς και τους αμόρφωτους που δεν κατανοούν τη βαθύτερη σημασία τους.

Στο δεύτερο βαθμό εισέρχεται «εντός του φράκτου του σουφισμού», στο πλαίσιο του οποίου υποκαθιστά τις παραπάνω εκδηλώσεις με μια πνευματική λατρεία.

Ο τρίτος βαθμός είναι αυτός της σοφίας, ενώ εκείνος που φτάνει σε αυτόν υποτίθεται ότι απέκτησε υπερφυσική γνώση και έγινε ίσος με τους αγγέλους.

Ο τέταρτος και τελευταίος βαθμός καλείται αλήθεια, αφού ο άνθρωπος που μυήθηκε σε αυτόν την έχει ήδη κατακτήσει και έχει έτσι ενωθεί ολοκληρωτικά με το Θεό.

Σε όλους τους βαθμούς υπάρχουν μυστήρια και μυστικά που ουδέποτε αποκαλύπτονται στους βέβηλους.

Η θεωρία της μυστικής αυτής εταιρείας είναι ότι το μόνο απόλυτο Ον είναι ο Θεός. Από αυτόν απορρέει και η ανθρώπινη ψυχή, η οποία, αν και παραμένει χωρισμένη για ορισμένο χρονικό διάστημα από την ουράνια πηγή της, επανέρχεται τελικά και ενώνεται πάλι μαζί της. Στο μεταβατικό αυτό κόσμο, το γήινο, το ύψιστο αγαθό για την ανθρωπότητα έγκειται στην όσο το δυνατόν πληρέστερη ένωση με το Αιώνιο Πνεύμα.

soufi-womanΟι απαρχές του σουφισμού

Η αρχή του σουφισμού αποδίδεται σε μια γυναίκα από τη Βασόρα, τη Ραμπία, η οποία γύρω στο 780 ενσάρκωσε το ιδεώδες της αίρεσης για μια ανιδιοτελή αγάπη του Θεού, χωρίς την ελπίδα του παραδείσου και το φόβο της κόλασης. Την ιρακινή σχολή της αίρεσης θεμελίωσε γύρω στο 850 ο Μουχασίμπι, ο οποίος πίστευε ότι ο καθαρμός της ψυχής ως προπαρασκευή για τη συμπόρευση με το Θεό ήταν η μοναδική αξία του ασκητισμού. Λίγο αργότερα ο αλ Χαλάτζ έγινε διάσημος για τη φράση του «Εγώ είμαι η Δημιουργός Αλήθεια», που αποτελεί συμπύκνωση της περίφημης θεωρίας του χούα χούα (Αυτός, Αυτός). Σύμφωνα με αυτή, ο Θεός αγάπησε τον εαυτό του στην ουσία του και δημιούργησε τον Αδάμ κατ’ εικόνα του. Ο Αλ-Χαλάτζ, ο οποίος θανατώθηκε το 922 στη Βαγδάτη λόγω των απόψεών του, είναι ο κατεξοχήν «Μάρτυρας της Αγάπης (του Θεού)».

Ήδη από τον 11ο αιώνα έχουμε την εμφάνιση των πρώτων μυστικιστικών ταγμάτων, ενώ το 13ο αιώνα ο Ανδαλούσιος αλ Άραμπι διατύπωσε την άποψη ότι όλες οι υπάρξεις είναι ένα, μια έκφανση της υποκείμενης θεϊκής πραγματικότητας (θεωρία της Ενότητας του Όντος).

Την ίδια εποχή ο μεγαλύτερος ποιητής των Σούφι, ο Τζελάλ-εντίν-αρ-Ρούμι (1207-1273), παρακινημένος από μυστική αγάπη συνέγραψε το περίφημο ποίημα Musani (26.000 δίστιχα), το οποίο αποτελεί μια εγκυκλοπαίδεια της μυστικής σκέψης.

Ο Ρούμι ενέπνευσε την οργάνωση των στροβιλιζόμενων δερβίσηδων που αναζητούσαν την έκσταση μέσω μιας περίτεχνης χορευτικής ιεροτελεστίας με τη συνοδεία μουσικής. Ο σύγχρονός του, Γιουνούς Εμρέ, εγκαινίασε την τουρκική μυστική ποίηση που διασώθηκε από το τάγμα των δερβίσηδων Μπεκτασίδων. Στην Αίγυπτο εμφανίστηκε το τάγμα των Σαντιλίγια, ενώ τα θεμελιώδη ιδεώδη του σουφισμού έφτασαν μέχρι την Ινδία, όπου επηρεάστηκαν από τον ινδουιστικό μυστικισμό. Παρ’ όλο που μετά το 16ο αιώνα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν έχουμε παραγωγή σημαντικών κειμένων από Σούφι, εντούτοις η επίδραση των μυστικιστικών ταγμάτων δεν μειώθηκε. Νέα τάγματα ιδρύθηκαν, ενώ πολιτικοί και κοινωνικοί μεταρρυθμιστές στις μουσουλμανικές χώρες εναντιώθηκαν συχνά στο σουφισμό γιατί τον θεωρούσαν οπισθοδρομικό. Στην Τουρκία μάλιστα ο Μουσταφά Κεμάλ τα κατήργησε το 1925, χωρίς όμως να επιτύχει την εκμηδένιση της πνευματικής τους επιρροής.

Το ορθόδοξο Ισλάμ διαφωνούσε με τους Σούφι αναφορικά με τη λατρεία των αγίων, τις επισκέψεις σε τάφους, τις μουσικές τελετουργίες, τα θαύματα, και την απόλυτη πνευματική κυριαρχία του σεΐχη-διδασκάλου ως αλάθητου ηγέτη των μαθητών του.

Από την άλλη πλευρά, οι Σούφι ύψωσαν τη φωνή τους ενάντια στην κοινωνική ανισότητα και προσπάθησαν ακόμη και θυσιάζοντας τη ζωή τους να μεταβάλουν τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες προς το καλύτερο. Η σπουδαιότητα του σουφισμού για την πνευματική αγωγή και την εγχάραξη στην ψυχή του πιστού αρετών όπως η εμπιστοσύνη στο Θεό, η ευλάβεια, η πίστη στην αγάπη του Θεού και ο σεβασμός προς τον Προφήτη δεν είναι δυνατόν να αγνοηθεί, όπως και ο ρόλος της Μυστικής ποίησης ως πηγής ευτυχίας για εκατομμύρια ανθρώπους (αν και κάποιοι υποτιθέμενοι νεωτεριστές θεώρησαν ναρκωτική την επίδραση της ποίησης στη μουσουλμανική σκέψη).

Σήμερα ο σουφισμός έχει διαδοθεί ακόμη και στη Δύση (κατ’ όνομα όμως σουφισμός στον οποίο έχουν παρεισφρήσει τεκτονικά στοιχεία), αλλά οι γνήσιοι και αυθεντικοί ευσεβείς έχουν την επίγνωση ότι ο σουφισμός απαιτεί αυστηρή πειθαρχία και ότι ο στόχος του μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν ο πιστός ριχτεί στο κατακαίον πυρ της θεϊκής αγάπης.

Σουφισμός και αρχαία φιλοσοφία

Η προέλευση του σουφισμού, σαν εσωτερικού ρεύματος μέσα στους κόλπους του ισλαμισμού, είναι σκοτεινή και αμφιλεγόμενη, όπως συμβαίνει συνήθως με κάθε εσωτερικό ρεύμα. Αν και οι σούφι υποστηρίζουν ότι ο σουφισμός είναι μια εσωτερική διδασκαλία στα πλαίσια του Ισλάμ, που συμβιβάζεται με την ορθοδοξία του Κορανίου, είναι επίσης παραδεκτό ότι πίσω του βρίσκεται μια πανάρχαια εσωτερική παράδοση, που μερικοί σοφοί σούφι την συνδέουν με τον Πυθαγόρα και ακόμα με τον Ερμή τον Τρισμέγιστο ή Θωτ των αρχαίων Αιγυπτίων. Ετσι, για μερικές σχολές του σουφισμού ή για μερικά τάγματα, η σειρά διαδοχής των δασκάλων τους φτάνει μέχρι τον Μωάμεθ, για άλλες μέχρι τον Ουβάις ελ Καρνί, που πέθανε τον 7ο αιώνα και δεν συνάντησε ποτέ τον Μωάμεθ και για άλλες δεν προέρχεται από κάποια συγκεκριμένη πηγή και υποστηρίζουν ότι οι εσωτερικές τους διδασκαλίες είναι χιλιάδων χρόνων και αντιστοιχούν και συνδέονται με τα ρεύματα του Τρισμέγιστου, του Πυθαγόρα, του Πλάτωνα και άλλων αρχαίων σοφών. Λέει σχετικά ο μεγάλος δάσκαλος σούφι Ιμπν ελ Φαρίντ (1181-1235): «Το κρασί μας υπήρχε πριν από αυτό που εσείς ονομάζετε <σταφύλια> και <αμπέλια>» και μετά «εμείς ήπιαμε προς τιμήν του Φίλου, μεθώντας πριν δημιουργηθεί το αμπέλι».

Σε παραβολές των σούφι το κρασί συμβολίζει την διαχρονική εσωτερική διδασκαλία που, κατά τους ίδιους, είναι η ίδια με όλων των άλλων εσωτερικών συστημάτων, γιατί η Διδασκαλία είναι μία. Και το αμπέλι και το σταφύλι είναι τα συστήματα, τα εξωτερικά κανάλια, τα θρησκευτικά σώματα και τα φιλοσοφικά σχήματα.

Για τους σούφι, στους οποίους πάντα αρέσει να μιλούν με παραβολές και με ποιητική και συμβολική γλώσσα, η διδασκαλία ή το κρασί τους υπήρχε από πολύ παλιά και ταυτίζεται με την έννοια των Μυστηρίων σε άλλους παραδοσιακούς πολιτισμούς. Γι’ αυτό και δεν μπορεί να θεωρηθεί ο σουφισμός προϊόν του ισλαμισμού. Απλώς ενσωματώθηκε σ’ αυτόν χρησιμοποιώντας τον ως φορέα, εφόσον αποδείχθηκε κατάλληλος εξαιτίας της ανεξιθρησκείας του, μια και σύμφωνα με τα ίδια του λόγια του προφήτη στο Κοράνι, κάθε άλλος προφήτης ή σοφός ιδρυτής θρησκείας ή φιλοσοφικής σχολής θεωρείται απεσταλμένος του Θεού, του Αλλάχ, του Ακατονόμαστου. Τη λέξη «σούφι» την χρησιμοποιούσαν στην Αραβία και πριν από τον Μωάμεθ και οι παραδόσεις μιλούν για την ύπαρξη του σουφισμού στην 2η χιλιετία π.Χ.

Μέσα στη διδασκαλία των σούφι, που καλύπτει όλο το ανθρώπινο φάσμα εκφράσεων, διακρίνουμε, για παράδειγμα, την εξελικτική θεωρία πολύ πριν από τον Δαρβίνο και την θεωρία ότι το ανθρώπινο ον προήλθε από τη θάλασσα, όπως έλεγε και ο Αναξίμανδρος στην προσωκρατική Ελλάδα. Η διδασκαλία τους προχωρεί περισσότερο και ισχυρίζεται ότι το ον εξελίσσεται από ορυκτό σε φυτό, από φυτό σε ζώο, μετά σε άνθρωπο, ύστερα σε άγγελο, μέχρις ότου συγχωνευθεί στη θεία συνείδηση, όπως λένε οι εσωτερικές ανατολικές διδασκαλίες, όταν μιλούν για κύκλους εξέλιξης μέσα σε πλανητικές αλυσσίδες, γύρους και μπαλόνια ή για κόσμους ύπαρξης σε διάφορες συνειδησιακές διαστάσεις.

Ο σουφισμός στον δυτικό μεσαίωνα είχε μεγάλη επίδραση. Όπως είναι γνωστό, η αρχαία κλασική φιλοσοφία ξαναήρθε στη μεσαιωνική Δύση μέσω των Αράβων μεταφραστών και σχολιαστών, που είχαν κεντρική έδρα στην Ευρώπη, την Ισπανία, που κατέκτησαν τον 8ο αιώνα. Για παράδειγμα, ο μοναχός Ρογήρος Βάκων (1214-1294) ο μεγάλος μύστης και θεμελιωτής της εμπερικής μεθόδου, είχε σπουδάσει στην Ισπανία των Σαρακηνών και είχε έρθει σε επαφή με μύστες σούφι, τους οποίους και αναφέρει στα φιλοσοφικά του έργα ως «ανατολίτες φιλοσόφους». Ο Βάκωνας πιθανόν μυήθηκε στη σχολή της Κόρντοβα, της οποίας σημαντικός δάσκαλος υπήρξε ο Μπεν Γκάμπιρον ή Αβισεβρών, που άσκησε ζωτική επίδραση στην ίδρυση του φραγκισκανικού τάγματος από τον άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης, στο οποίο εισήλθε ο Βάκωνας το 1247. Επίσης, ο μεγάλος εσωτεριστής φιλόσοφος Ραϋμόντ Λουλ παραδέχεται ότι έγραψε το περίφημο ποιήμα του «Το βιβλίο του Εραστή και της Αγαπημένης του» (1283) βασιζόμενος σ’ένα σουφικό πρότυπο.

Εκεί όμως που είναι πιο φανερές οι σχέσεις και οι επιδράσεις του σουφισμού στη Δύση, είναι στο τάγμα των Ναϊτών. Μερικοί από τους εννέα αρχικούς ιππότες-ιδρυτές του τάγματος λέγεται ότι ήταν μύστες σούφι, όπως ο αρχηγός τους, ο Ουγκε ντε Πεϋν και ο Γοδεφρείδος ντε Σαιντ-Ομέρ. Οι επαφές των Ναϊτών στους Αγίους Τόπους με ορισμένους σούφι και με τα μυστικά τάγματά τους, είναι πλέον εξακριβωμένες ιστορικά, από τα πρακτικά της δίκης εναντίον του ναϊτικού τάγματος, που προκάλεσε την εξαφάνισή τους. Πολλά ιπποτικά εσωτερικά τάγματα που ιδρύθηκαν μετά, φέρνουν τη σφραγίδα τους και συνεπώς την επίδραση του σουφισμού. Οι μεσαιωνικές γνώσεις περί αστρολογίας, αλχημείας, μαγείας κ.λπ. εισήλθαν στη Δύση μέσω των Αράβων και των Εβραίων καββαλιστών και των διδασκάλων σούφι, οι διδασκαλίες των οποίων επιβίωσαν ανάμεσα στις διάφορες εσωτερικές ομάδες της Ευρώπης, από τον μεσαίωνα ως την σύγχρονη εποχή.

Πηγές: Wikipedia, esoterica.gr  mythagogia.blogspot.gr