Στην πρώτη γραμμή του πολέμου, μέσα σ ένα αντίσκηνο, ο Αυτοκράτορας – Φιλόσοφος Μάρκος Αυρήλιος , κατέγραφε τους συλλογισμούς του, έδινε στον εαυτό του συμβουλές, τον εμψύχωνε με τη δύναμη της φιλοσοφίας. Δεν σκόπευε να τα δημοσιεύσει. Έγραφε για να κρατηθεί δυνατός. Δεν πίστευε στην υστεροφημία. Δεν πίστευε καν ότι θα τον θυμάται κανείς. Όμως διαψεύστηκε. Δεκαοχτώ αιώνες πέρασαν από τότε, και τα “Εις Εαυτόν” ζουν ακόμη.  Μια ανεξάντλητη πηγή σοφίας. Το “αιώνιο ευαγγέλιο”, όπως τα χαρακτήρισε ο Ρενάν.

* Πρέπει πάντα να θυμούμαι ποια είναι του συνόλου η φύση και ποιά η δική μου και τι σχέση έχει μ’ εκείνη και ποιο μέρος ποιου συνόλου είναι, καθώς και ότι κανείς δεν μ’ εμποδίζει…

* Πρέπει πάντα να θυμούμαι ποια είναι του συνόλου η φύση και ποιά η δική μου και τι σχέση έχει μ’ εκείνη και ποιο μέρος ποιου συνόλου είναι, καθώς και ότι κανείς δεν μ’ εμποδίζει να κάνω πάντα και να λέω ό,τι είναι συνεπές με την παγκόσμια φύση της οποίας είμαι ένα τμήμα.

* Του ανθρωπίνου βίου η διάρκεια είναι στιγμή, η ουσία του ρευστή, η αίσθηση αμυδρή, όλου του σώματος η σύσταση φτιαγμένη για να σαπίσει. Η ψυχή είναι στρόβιλος, η τύχη ακαθόριστη και η φήμη αόριστη. Με λίγα λόγια, του σώματος όλα ποταμός, τα της ψυχής όνειρο και αχνός, τα της ζωής πόλεμος και ξένων άφιξη και η υστεροφημία λήθη. Τι λοιπόν μπορεί να μας οδηγήσει; Ένα και μόνο η φιλοσοφία. Και τούτο σημαίνει, να έχουμε ασφαλή τον εσωτερικό μας δαίμονα από προσβολή και βλάβη, δυνατότερο από τις ηδονές και τους πόνους.

* Να μην πράττει τίποτα ασυνάρτητα, ούτε με ψευτιές και με υποκρισία και να ’ναι ανεξάρτητος από το αν θα κάνουν ή δεν θα κάνουν κάτι οι άλλοι. Επίσης, τα συμβάντα και τα μοιραία να τα παραδέχεται γιατί έρχονται από εκεί από όπου κι αυτός ήλθε. Κι επάνω απ’ όλα, τον θάνατο με ήρεμη γνώμη να τον περιμένει, όχι ως άλλο τι παρά ως διάλυση των στοιχείων από τα οποία κάθε ζώο συνίσταται. Αν λοιπόν για τα στοιχεία χωριστά δεν είναι τίποτα το φοβερό, ακατάπαυστα να μεταβάλλονται σε κάτι άλλο, γιατί να φοβάται κανείς την μεταβολή και την διάλυση του συνόλου; Είναι πράγμα φυσικό και τίποτα το κακό δεν προκαλεί η φύση.

* Υβρίζει τον εαυτό της η ψυχή του ανθρώπου προπαντός, όταν, εξ ιδίας της πρωτοβουλίας, γίνει ένα απόστημα ή σπυρί του κόσμου. Διότι το να δυσχεραίνει κανείς τα συμβαίνοντα, είναι σαν να αποστατεί από την παγκόσμιο φύση, που μέσα της περιέχονται και των άλλων οι φύσεις.

* Ύβριζε, ύβριζε τον εαυτό σου ώ ψυχή μου! Για να τιμήσεις τον εαυτό σου, δεν θα σου μένει πια καιρός. Σύντομος ο βίος του καθενός. Και σύ, σχεδόν τον έχεις περάσει χωρίς να σέβεσαι τον εαυτό σου, αλλά στις ψυχές των άλλων βάζοντας την ευτυχία σου.

* Δεν υπήρξε ποτέ κανένας που δυστύχησε επειδή δεν ήξερε τι γινόταν στων άλλων την ψυχή. Εκείνοι όμως που της δικής τους ψυχής τις κινήσεις δεν παρακολουθούν, αναγκαστικά θα δυστυχήσουν.

* Όχι μόνο πρέπει να συλλογίζεσαι ότι κάθε ημέρα καταναλώνεται η ζωή σου και λιγοστεύει το υπόλοιπό της, αλλά πρέπει επίσης να συλλογισθείς ότι και αν ζήσεις πολύ παραπάνω, μένει άδηλο αν θα σου διατηρηθεί πάντα όμοια η διάνοια, ώστε ν’ αντιλαμβάνεσαι πράγματα και την φιλοσοφική σκέψη, που τείνει στην γνώση των θείων και των ανθρωπίνων. Γιατί, αν αρχίσεις να ξεμωραίνετσαι δεν θα σου λείψει η αναπνοή, η τροφή οι εντυπώσεις, οι ορέξεις και τα άλλα παρόμοια, αλλά πριν από τον θάνατο θα σβήσει μέσα σου η δύναμη να διοικείς τον εαυτό σου, να εξακριβώνεις ποιο είναι το καθήκον, να συνδυάζεις και να εξηγείς φαινόμενα, ακόμα και να ξέρεις αν είναι ώρα να αποσυρθείς και όσα τέτοια έχουν απόλυτη ανάγκη από σκέψη συγκεντρωμένη και γυμνασμένη. [Για τον Μάρκο Αυρήλιο, ο θάνατος είναι θεμιτός, επειδή έβαζε ένα τέλος σε όλες τις επιθυμίες]

* Πρέπει λοιπόν να βιάζεσαι όχι μόνο γιατί ολοένα πλησιάζεις στον θάνατο αλλά και διότι η δυνατότητα αντίληψης και πραγματικής παρακολούθησης των πραγμάτων, εκλείπει πρόωρα.

* Κάθε ενέργειά σου να προέρχεται από την θέλησή σου, να γίνεται με πνεύμα κοινής ωφελείας, μελετημένα και ποτέ από αντίδραση. Μην προσπαθείς να ομορφαίνεις την σκέψη σου με ψεύτικα στολίδια. Μην είσαι πολύλογος ούτε ν’ ανακατώνεσαι πολύ και σ’ όλα. Ο θεός που είναι μέσα σου να κυβερνά αληθινόν άνδρα, ηλικιωμένο, με διάνοια πολίτου, άρχοντα που έχει τακτοποιημένα τα δικά του και θέση πολεμιστή που περιμένει έτοιμος το σύνθημα της αποχωρήσεως και ούτε όρκους χρειάζεται ούτε μαρτυρίες άλλων. Εσωτερικά ατάραχος δεν αισθάνεται ανάγκη από ξένες βοήθειες δεν ζητεί από άλλους την ησυχία του. Όρθιος λοιπόν πρέπει να στέκεσαι και όχι να σε ορθώνουν άλλοι.

* Αν εκτελείς εκείνα που απαιτεί η κάθε στιγμή, ακολουθώντας τον ορθό λόγο μ’ επιμέλεια, με θάρρος με καλή θέληση και χωρίς πάρεργα, τότε κρατείς τον δαίμονα του εαυτού σου διαρκώς αγνό, ωσάν να επρόκειτο αμέσως να τον επιστρέψεις.

* Οι άνθρωποι αναζητούν τόπους για απόσυρση, εξοχές και παραλίες και όρη και εσύ πολλάκις βρέθηκες να τα λαχταράς. Όλα αυτά όμως είναι χρήσιμα μόνον εις τους ανόητους, αφού εσύ μπορείς όποια στιγμή θελήσεις ν’ αποτραβηχτείς στον εαυτό σου. Γιατί πουθενά δεν είναι πιο ήσυχα και αμέριμνα για τον άνθρωπο παρά μέσα στην ίδια του την ψυχή και ιδίως για εκείνους που έχουν εύτακτο τον εσωτερικό τους κόσμο ώστε όταν τον κοιτάζουν καταλαμβάνονται από μεγάλη γαλήνη. Και ως τέτοια εννοώ την αρμονία. Συχνά δίνε λοιπόν τού εαυτού σου, τού είδους αυτού την απομόνωση και ανανέωσέ τον.

* Την ύπαρξή σου έλαβες ως μέρος ενός συνόλου. Θα εξαφανισθείς αργότερα μέσα σ’ εκείνο που σε γέννησε. Ή μάλλον θα μεταβληθείς και θ’ αναληφθείς στον λόγο που σε δημιούργησε.

* Οικειοθελώς παραδόσου εις την Κλωθώ και άφησέ την να σε πλέξει μαζί με όσα και όποια πράγματα θέλει.

* Όλα είναι εφήμερα και οι μνημονεύοντες και οι μνημονευόμενοι.

* Δεν είναι κακό ότι τα πράγματα μεταβάλλονται ούτε καλό ότι κάποια αποκτούν ύπαρξη από την μεταβολή.

* Να θεωρείς τον εαυτό σου άξιο για κάθε λόγο, για κάθε έργο που είναι σύμφωνο με την φύση σου. Και να μη σε απασχολούν άλλων λόγια και μομφές που ίσως επακολουθήσουν. Αλλ’ αν αυτό που έκαμες ή είπες είναι καλό, να μη χαμηλώνεις ποτέ την δική σου αξία. Όλα αυτά γύρω σου λοιπόν να μην τα κοιτάζεις παρά τράβα τον ίσιο δρόμο κατά την φύση την δική σου και παγκόσμια. Και των δύο ο δρόμος είναι ένας και ο αυτός.

* Προσευχή των Αθηναίων: «Βρέξε, βρέξε φίλε Θεέ Ζεύ, στα χωράφια των Αθηναίων και στις πεδιάδες» ή να μην προσεύχεσαι ποτέ ή να το κάνεις έτσι απλά και ανοιχτόκαρδα.

* Τα πράγματα καθεαυτά ούτε στο παραμικρό δεν θίγουν την ψυχή ούτε μπορούν να την πλησιάσουν, ούτε μπορούν να προκαλέσουν μεταβολή ή κίνησή της. Η ίδια μεταβάλλει τον εαυτό της και του δίνει κίνηση τα δε εξωτερικά, τα κάνει να είναι, όσο την αφορά σύμφωνα με τα δικά της δεδομένα.

* Ποταμός τα συμβάντα και ρέμα ορμητικό ο χρόνος. Μόλις φάνηκε κάτι και είναι ήδη περασμένο κι’ άλλο περνά και άλλο έρχεται.

* Ψυχούλα είσαι που κουβαλάς νεκρό.

* Εμείς ζούμε για μία στιγμή, μόνο μετά να ξεχαστούμε σε μία τέλεια άγνοια. Δες πόσοι έχουν περάσει την ζωή τους σε μίση, πάθη, υποψίες και τώρα είναι νεκροί, είναι μόνο στάχτη.

* Από την ζωή του ανθρώπου η διάρκεια είναι ένα σημείο αλλά η ουσία ξεφεύγει, όλα τα σώματα είναι προκαθορισμένα να καταστραφούν, και η ψυχή αβέβαιη και η φήμη άγνωστη. Σε έναν κόσμο που όλα τα υλικά σώματα είναι σαν ένα ποτάμι, και όλα τα ψυχικά και πνευματικά σαν ένα όνειρο, άυλο, η ζωή είναι ένας πόλεμος και η μετά θάνατον φήμη είναι κάτι που θα ξεχαστεί.

* Όλα υπάρχουν για να πεθάνουν.

* Η διάρκεια της ζωής κάποιου δεν έχει σημασία. Της ανθρώπινης ζωής η διάρκεια όσο μια στιγμή, η ουσία της ρευστή, η αίσθησή της θολή, το σώμα -από τη σύστασή του- έτοιμο να σαπίσει, και η ψυχή ένας στρόβιλος, η τύχη άδηλη, η δόξα αβέβαιη. Με δυο λόγια, όλα στο σώμα σαν ένα ποτάμι, όλα της ψυχής σαν όνειρο και σαν άχνη, η ζωή ένας πόλεμος κι ένας ξενιτεμός,η υστεροφημία λησμονιά.

*Ποιο είναι αυτό που μπορεί να μας δείξει τον δρόμο; Ένα και μόνο: η φιλοσοφία! Κι αυτό σημαίνει να φυλάμε τον θεό μέσα μας καθαρό κι αλώβητο, νικητή πάνω στις ηδονές και τους πόνους, να μην κάνουμε τίποτε στα τυφλά, τίποτε ψεύτικα και προσποιητά, να μην εξαρτιόμαστε από το τι θα πράξει ή τι δεν θα πράξει ο άλλος. Κι ακόμη, να αποδεχόμαστε όσα συμβαίνουν κι όσα μας λαχαίνουν σαν κάτι που έρχεται κάπου από κει απ᾽ όπου έχουμε έλθει και εμείς· και πάνω απ᾽ όλα, να περιμένουμε τον θάνατο με γαλήνια διάθεση, θεωρώντας πως δεν είναι τίποτε άλλο παρά η διάλυση των συστατικών στοιχείων από τα οποία είναι συγκροτημένο κάθε ζωντανό πλάσμα.

*Πέταξε τα όλα, κράτησε μόνο τούτα τα λίγα· και να θυμάσαι ακόμη ότι καθένας ζει μόνο το παρόν -τούτο το ακαριαίο· τα άλλα ή τα έχει ζήσει πια ή είναι στη σφαίρα του άδηλου. Μικρή λοιπόν η ζωή του καθενός, μικρή και η γωνίτσα της γης όπου την ζει· μικρή ακόμη και η διαρκέστερη υστεροφημία: στηρίζεται κι αυτή σε ανθρωπάκια που διαδέχονται το ένα το άλλο και που αύριο κιόλας θα πεθάνουν και δεν γνωρίζουν ούτε τον εαυτό τους, πολύ περισσότερο εκείνον που έχει πεθάνει από καιρό.

*Από νωρίς το πρωί να λες μέσα σου: σήμερα θα συναντηθώ με τον πολυπράγμονα, με τον αχάριστο, με τον αλαζόνα, τον δολερό, τον φθονερό, τον ακοινώνητο. Τους συμβαίνει να είναι έτσι επειδή αγνοούν το αγαθό και το κακό. Εμένα όμως που στοχάστηκα τη φύση του αγαθού και είδα την ομορφιά του. Και τη φύση του κακού και είδα την ασχήμια του. Και τη φύση του ανθρώπου που σφάλλει και είδα ότι είναι συγγενής μου, όχι από το ίδιο αίμα ή σπέρμα αλλά από τον ίδιο Νου, και ότι έχει τη θέση του μέσα στο θείο έργο. Εμένα δεν μπορεί να με βλάψει κανείς από τους παραπάνω , γιατί κανείς τους δεν μπορεί να με εμπλέξει στην αισχρότητα. Επίσης δεν μπορώ να οργίζομαι με ένα συγγενικό μου πρόσωπο και να το μισώ. Γεννηθήκαμε για να συνεργαζόμαστε μεταξύ μας, όπως τα πόδια, τα χέρια, τα βλέφαρα, όπως η πάνω και η κάτω σειρά των δοντιών. Το να κάνουμε αντίπραξη ο ένας στον άλλον είναι παρά φύσιν. Και η αγανάκτηση και η αποστροφή αποτελούν αντίπραξη.

*Ό,τι και να ναι αυτό που είμαι: λίγες σάρκες, λίγη πνοή και το ηγεμονικόν. Τις σάρκες περιφρόνησέ τες: αίμα βρώμικο, κοκαλάκια και ένα πλέγμα από νεύρα, φλέβες, αρτηρίες. Δες και τι σόι πραματάκι είναι και η πνοή: σκέτος αέρας και πάντα διαφορετικός. Την βγάζεις προς τα έξω και την ξαναρουφάς. Και τρίτο, το ηγεμονικόν. Παράτα τα βιβλία. Μη σε αποσπούν άλλο, δεν σου επιτρέπεται. Σα να ζυγώνει ο θάνατός σου, βάλε με το νου σου πως γέρασες πια: μην αφήνεις άλλο να ναι υποδουλωμένο. Να μην το ορίζουν σαν νευρόσπαστο οι ορμές σου οι ακοινώνητες, να μην αγανακτά με τη μοίρα και με το παρόν, να μην στραβοκοιτάει το μέλλον.

*Ατιμάζεις, ατιμάζεις τον εαυτό σου, ψυχή. Και δεν θα σου μείνει πια καιρός να τον τιμήσεις. Μια στιγμή μονάχα κρατά η ζωή του καθενός, και η δική σου σχεδόν πέρασε κιόλας, και εσύ δεν σέβεσαι τον εαυτό σου, παρά αποθέτεις την καλή σου μοίρα στις ψυχές των άλλων.

* Σου τραβά την προσοχή κάτι που έρχεται απ’έξω; Δίνε στον εαυτό σου την άνεση να μάθει και κάτι καινούργιο και καλό, και μη παρασύρεσαι εδώ και εκεί. Ήδη πρέπει να φυλάγεσαι από κείνο το άλλο είδος περιπλάνησης. Γιατί σαχλαμαρίζουν και με πράξεις όσοι απόκαμαν απ’τη ζωή χωρίς να έχουν βάλει ένα σκοπό στον οποίο να στρέφουν την κάθε ενόρμηση και σκέψη, μια για πάντα.

* Δύσκολα θα δεις κάποιον να δυστυχεί επειδή δεν ξέρει τι γίνεται μες στην ψυχή του άλλου. Όμως εκείνοι που δεν παρακολουθούν της δικής τους της ψυχής τις κινήσεις, δεν μπορεί παρά να δυστυχήσουν.

* Αυτό να αναλογίζεσαι πάντα: ποια είναι η Φύση του παντός και ποια η δική μου φύση, και πώς σχετίζεται η μια με την άλλη και ποιο μέρος ποιου συνόλου είναι η δική μου. Και πως κανείς δεν σ’εμποδίζει να κάνεις και να λες ό,τι είναι σύμφωνο με τη Φύση, της οποίας είσαι μέρος.

* Σαν να πρόκειται τώρα αμέσως να φύγεις από τη ζωή, έτσι να πράττεις κάθε φορά, έτσι να μιλάς έτσι να σκέφτεσαι. Το να εγκαταλείψεις την ανθρωπότητα, αν υπάρχουν θεοί δεν είναι διόλου φοβερό, γιατί οι θεοί δεν πρόκειται να σε ρίξουν στο κακό. Αν πάλι δεν υπάρχουν θεοί ή δεν νοιάζονται για τα ανθρώπινα, τι ακριβώς μπορεί να σημαίνει για σένα το να ζεις σ’ ένα κόσμο όπου απουσιάζουν οι θεοί και η πρόνοια; Όμως υπάρχουν θεοί και νοιάζονται για τα ανθρώπινα και χάρισαν στον άνθρωπο όλες τις δυνατότητες να αποφεύγει τις πραγματικές συμφορές.

*Ατιμάζει τον εαυτό της η ανθρώπινη ψυχή, πρώτα και κύρια όταν γίνεται ένα απόστημα, κάτι σαν σπυρί πάνω στο σώμα του κόσμου-εφόσον η ευθύνη βαραίνει την ίδια. Βλέπεις, το να δυσανασχετείς με κάτι που συμβαίνει, σημαίνει αποστασία από τη Φύση, στην οποία εμπεριέχονται και των άλλων οι φύσεις. Δεύτερον, ατιμάζει τον εαυτό της όταν αποστρέφεται κάποιον άνθρωπο ή όταν κινείται εναντίον του για να του κάνει κακό. Και τέτοιες είναι οι ψυχές όσων οργίζονται. Τρίτον, ατιμάζεται όταν την καταβάλλει η ηδονή ή ο πόνος. Τέταρτον, όταν υποκρίνεται και κάνει ή λέει κάτι προσποιητά και ψεύτικα. Πέμπτον, όταν οι πράξεις και οι επιθυμίες της δεν κατευθύνονται προς κάποιον σκοπό αλλά γίνονται στην τύχη και είναι ανακόλουθες, τη στιγμή που θα πρέπει ως και το παραμικρό να γίνεται σύμφωνα με την αναγωγή του στον τελικό σκοπό. Και τελικός σκοπός των έλλογων όντων είναι να ακολουθούν τον λόγο και τον νόμο της πιο σεβάσμιας όλων των πόλεων και πολιτειών.

* Μέσα στο νου του ανθρώπου που έχει συνετιστεί και καθαρθεί δε θα βρεις να πυορροεί τίποτε, καμιά μόλυνση, καμιά κρυφή σαπίλα. Μήτε και θα ναι η ζωή του ανολοκλήρωτη σαν έρθει το μοιραίο-σαν να τανε ηθοποιός, θαρρείς, που φεύγει από την παράσταση προτού τελειώσει το δράμα. Και ακόμη: καμιά δουλοπρέπεια, καμιά επιτήδευση, τίποτε που να τον εξαρτά ή να τον αποκόβει ή να τον καθιστά υπόλογο. Τίποτε κρυμμένο.

*Σώμα, ψυχή, νους. Του σώματος πράγμα είναι οι αισθήσεις. Της ψυχής οι ορμές. Του νου οι ιδέες. Το να αποτυπώνεις παραστάσεις μέσω των αισθήσεων, είναι κάτι που το μπορούν και τα πρόβατα. Το να σε κινούν σαν μαριονέτα οι ορμές, είναι κάτι που το χουν και τα θηρία και οι ερμαφρόδιτοι και ένας Φάλαρις και ένας Νέρωνας. Το να έχεις τον νου σου για οδηγό σε κάποια δήθεν καθήκοντα, το μπορούν ακόμα και οι άθεοι και οι προδότες της πατρίδας και εκείνοι που πίσω από κλειστές πόρτες είναι ικανοί για όλα. Αν λοιπόν οι παραπάνω που ανέφερα μοιράζονται και τις υπόλοιπες ιδιότητες, δεν απομένει παρά το ιδιαίτερο γνώρισμα του καλού ανθρώπου: το ότι αγαπά και αποδέχεται ό,τι του συμβαίνει και όσα του κλώθει η μοίρα. Το ότι δεν μολύνει τον δαίμονα που κατοικεί εντός του, δεν τον ταράζει με ένα πλήθος εντυπώσεων αλλά τον διατηρεί πράο, κόσμιο ακόλουθο του Θεού. Το ότι δεν θα πει τίποτα που να αντίκειται στην αλήθεια, ούτε θα πράξει ενάντια στο δίκαιο. Και αν ακόμη δεν τον πιστεύουν όλοι οι άλλοι, ότι ζει απλά, με σέβας και ευφροσύνη, δεν πρόκειται να θυμώσει με κανέναν τους ούτε θα παρεκτραπεί από τον δρόμο που οδηγεί στον σκοπό της ζωής, όπου πρέπει να φτάσει αγνός, ήρεμος, χαλαρός, αβίαστα εναρμονισμένος με την μοίρα του.

*Δεν βλέπεις πώς οι χειρώνακτες τεχνίτες, ενώ συγχρωτίζονται μέχρις ενός σημείου με τους ανίδεους, εξακολουθούν να τηρούν τις αρχές της τέχνης τους και δεν ανέχονται να ξεκόψουν απ, αυτές; Δεν είναι φοβερό, ο γιατρός κι ο αρχιτέκτονας να σέβονται τη λογι­κή της τέχνης τους περισσότερο απ, ό,τι ο άνθρωπος σέβεται τον ανθρώπινο λόγο, που τον έχει από κοινού με τους θεούς;

*Η Ασία, η Ευρώπη γωνιές του κόσμου, όλα τα πελάγη μια σταγόνα του σύμπαντος. Ο Άθως ένα σβωλαράκι μες στο σύμπαν, η εποχή μας μια στιγμή μες στην αιωνιότητα. Τα πάντα μικρά, ευμετάβλητα, εξαφανίζονται το ένα μέσα στ’ άλλο. Όλα από εκεί έρχονται, από εκείνο το συμπαντικό ηγεμονικόν έ­χουν πηγάσει – ή είναι επακόλουθά του. Και το ανοιχτό στόμα του λιονταριού και το δηλητήριο και καθετί βλαβερό, όπως τ’ αγκάθια και ο βόρβορος, είναι παράγωγα εκείνων των σπουδαίων και ω­ραίων. Μη φαντάζεσαι πως δεν έχουν καμιά σχέση μ’ εκείνα που σέβεσαι αναλογίσου ποια είναι η πηγή των πάντων.

* Όποιος είδε τα τωρινά, τα έχει δει όλα όσα έχουν υπάρξει ε­δώ και μια αιωνιότητα και όσα θα υπάρξουν επ’ άπειρον γιατί ό­λα είναι του ίδιου γένους και της ίδιας μορφής.

* Συχνά να αναλογίζεσαι τον δεσμό που ενώνει τα πάντα μες στον κόσμο και την αμοιβαία τους σχέση. Βλέπεις, όλα, κατά κά­ποιο τρόπο, είναι μπλεγμένα και ως εκ τούτου οικεία μεταξύ τους γιατί ακολουθούν το ένα το άλλο με τάξη λόγω της τονικής κίνησης και της σύμπνοιας και της ενότητας της ύλης.

* Να εναρμονίζεσαι με τα πράγματα που σου έλαχαν και ν’ αγαπάς τους ανθρώπους που η μοίρα σ’ έταξε να ζεις κοντά τους – όμως να τους αγαπάς στ’ αλήθεια.

*Κάθε όργανο, εργαλείο, σκεύος που κάνει τη δουλειά για την οποία κατασκευάστηκε, είναι καλό – ωστόσο ο κατασκευαστής εί­ναι απών. Αντίθετα, η δύναμη που κατασκεύασε τα πράγματα που τα συνέχει η Φύση, βρίσκεται μέσα τους και παραμένει εκεί. Θα πρέπει για τούτο και ο σεβασμός σου απέναντί της να είναι μεγα­λύτερος, και να θεωρείς ότι αν η διάθεση κι η συμπεριφορά σου συμ­φωνούν με το θέλημά της, τότε όλα εντός σου θα είναι εναρμονισμένα με τον Λόγο. Άλλωστε με τον ίδιο τρόπο, όλα όσα αποτελούν το σύμπαν είναι σύμφωνα με τον Λόγο.

*Τη γνώμη που έχει ένας αλαζόνας μη την ενστερνίζεσαι κι εσύ, μήτε να κρίνεις όπως θέλει αυτός, μόνο βλέπε τα πράγματα όπως στ’ αλήθεια είναι.

*Πάντα να είσαι προετοιμασμένος για δύο πράγματα: το ένα, να πράξεις μόνο εκείνο που σου υπαγορεύει η βασιλική και νομοθετική λογική του αξιώματός σου προς όφελος των ανθρώπων και το άλλο, να μεταβάλεις άποψη, αν τύχει και βρεθεί κάποιος και σε διορθώσει και σε μετακινήσει από μια αβάσιμη ιδέα σου. Αυτή η μεταστροφή σου όμως να οφείλεται σε μια εύλογη πεποίθηση ότι είναι δίκαιη και ωφέλιμη για το σύνολο κι αυτά που θα προτιμήσεις να είναι τέτοιας λογής κι όχι επειδή σου φάνηκαν ευχάριστα ή δημοφιλή.

*«’Εχεις λογικό;» «’Εχω.» «Τότε γιατί δεν το χρησιμοποιείς; Αν κάνει τη δουλειά του, τι άλλο θέλεις;»

*Απόκτησες υπόσταση ως ένα μέρος του Ολου. Θα αφανιστείς μέσα σ’ αυτό που σε γέννησε ή μάλλον, μέσω του μετασχηματισμού σου, θα σε ξαναδεχτεί ο σπερματικός του Λόγος.

*Πολλά κομματάκια λιβάνι επάνω στον ίδιο βωμό πρώτα έπεσε το ένα, ύστερα τ’ άλλο, καμία διαφορά.

*Μέσα σε δέκα μέρες θα σε βλέπουν σα θεό αυτοί που τώρα σ’ έχουν για θηρίο ή πίθηκο, αν επιστρέψεις στις θεωρητικές αρχές και στο σεβασμό του Λόγου.

*Μη συμπεριφέρεσαι σαν να πρόκειται να ζήσεις χιλιάδες χρόνια. Το μοιραίο έχει κιόλας γαντζωθεί πάνω σου. ‘Οσο ζεις κι όσο είναι στο χέρι σου, γίνε άνθρωπος καλός.

*Πόση ηρεμία κερδίζει εκείνος που δεν κoιτάζετε τι είπε, τι έκαμε και τι σκέφτηκε ο διπλανός του, αλλά μόνο τι κάνει ο ίδιος ώστε να είναι δίκαιη και ευσεβής η πράξη του ή, καταπώς λέει ο Αγάθων: «Μη στρέφεις το βλέμμα στους σκοτεινούς χαρακτήρες» αλλά τρέχα προς τον στόχο σου χωρίς να παρεκκλίνεις.

*Οποιος έχει κυριευτεί από πάθος για την υστεροφημία του ούτε που φαντάζεται ότι καθένας απ’ όσους θα τον θυμούνται δεν θ’ αργήσει να πεθάνει

* Σ’ αυτόν που θα σε ρωτήσει: «Πού είδες θεούς κι από πού είσαι βέβαιος ότι υπάρχουν και τους δείχνεις τόσο σεβασμό;» Πρώτον, μπορείς να τους δεις και με τα ίδια σου τα μάτια. Δεύτερο, ούτε και την ψυχή μου έχω δει ποτέ κι όμως την σέβομαι. Έτσι λοιπόν και για τους θεούς: από τα σημάδια της δύναμής τους που αντιλαμβάνομαι κάθε τόσο, απόκτησα τη βεβαιότητα ότι υπάρχουν και τους σέβομαι.

*Είναι σωτήριο στη ζωή το να βλέπεις σφαιρικά τι είναι το κάθε πράγμα, το υλικό του μέρος και το αιτιώδες. Και με όλη σου την ψυχή να πράττεις τα δίκαια και να λες την αλήθεια. Τι άλλο μένει παρά να απολαύσεις τη ζωή σου δένοντας το ένα καλό με τ’ άλλο, έτσι που να μην αφήνεις να τα χωρίζει η παραμικρή απόσταση;

*Ένα το φως του ήλιου, έστω κι αν διαθλάται από τοίχους, βουνά και χίλια δυο άλλα. Μία η κοινή υλική ουσία, έστω και αν διαχέεται σε μύρια σώματα με δικές τους ιδιότητες. Μία η ψυχή, έστω και αν διαχέεται σε μυριάδες φύσεις με το ιδιαίτερό της περίγραμμα η καθεμιά. Μία η νοήμων ψυχή, έστω και αν φαίνεται να είναι διαιρεμένη. Από τα όσα ανέφερα, τα άλλα μέρη όπως λόγου χάρη οι πνοές και τα δίχως αίσθηση υλικά αντικείμενα, μπορεί να είναι ακόμη και ξένα μεταξύ τους’ ωστόσο κι εκείνα ακόμη τα συνέχει η ενοποιητική δύναμη κι η μεταξύ τους έλξη που τα κρατά στο ίδιο μέρος. Όμως η διάνοια τείνει χαρακτηριστικά προς τις ομογενείς της δυνάμεις, συνενώνεται μ’ αυτές και έτσι δεν διαθλάται το αίσθημα της κοινωνικότητας.

*Τι γυρεύεις; Να συνεχιστεί η ζωή σου; Να έχεις, λοιπόν, αίσθηση; Παρορμήσεις; Να μεγαλώνεις; Να σταματήσεις να μεγαλώνεις; Να χρησιμοποιείς την ομιλία; Να σκέφτεσαι; Τι από όλα αυτά σου φαίνεται πως αξίζει να το ποθείς; Αν, πάλι, είναι ευκαταφρόνητα, προχώρα σ’ αυτό που απομένει: ακολούθησε τον Λόγο.

*Οποιος δεν ξέρει τι είναι κόσμος, δεν ξέρει πού βρίσκεται. ‘0ποιος δεν ξέρει για ποιο σκοπό έγινε ο κόσμος δεν ξέρει ούτε ποιος είναι ούτε τι σημαίνει κόσμος. ‘Ενα από αυτά να του διαφεύγει, δεν θα μπορεί καν να πει για ποιο σκοπό υπάρχει ο ίδιος. Πώς σου φαίνεται λοιπόν αυτός που αποφεύγει ή που επιζητά τα χειροκροτήματα ανθρώπων που δεν έχουν ιδέα μήτε πού βρίσκονται μήτε ποιοι είναι;

*Θέλεις να σε παινεύει κάποιος που καταριέται τον εαυτό του τρεις φορές την ώρα; Θέλεις να αρέσεις σ’ έναν άνθρωπο που ο ίδιος δεν αρέσει στον εαυτό του; Μπορεί να αρέσει στον εαυτό του όποιος μετανιώνει σχεδόν για όλα όσα κάνει;

*Μη συντονίζεις μόνο την ανάσα σου με τον αέρα που σε περιβάλλει, μα και τη διάνοιά σου με τον Νου που εμπεριέχει τα πάντα. Πολύ περισσότερο από τον αέρα, η νοερή δύναμη έχει διαχυθεί και βρίσκεται παντού διαθέσιμη για όποιον έχει τη βούληση να την τραβήξει μέσα του, όπως ο αέρας είναι διαθέσιμος για όποιον μπορεί να αναπνεύσει.

*Η κακία γενικά δεν βλάπτει την κοσμική ευταξία όσο για την επιμέρους κακία μεταξύ ανθρώπων, δεν βλάπτει παρά μόνο εκείνον που έχει την δυνατότητα να απαλλαγεί από αυτήν αμέσως μόλις το θελήσει.

*Για τη δική μου ελεύθερη βούληση, η βούληση του πλησίον είναι ένα άδιάφορον, όπως και η πνοή και το σαρκίο του. Γιατί, όσο κι αν είμαστε καμωμένοι ο ένας για τον άλλο, του καθενός το ήγεμονικόν έχει την δική του κυριότητα, αλλιώς η κακία του πλησίον μου θα ήταν και δικό μου κακό, πράγμα που δεν το  ‘χει αποφασίσει ο θεός, για να μην εξαρτάται από κάποιον άλλο η δική μου δυστυχία.

* Πόσο σκληρό, το να μην επιτρέπεις στους ανθρώπους να επιδιώκουν αυτά που τους φαίνονται ταιριαστά και συμφέροντα! Κι όμως, κατά κάποιο τρόπο δεν τους το επιτρέπεις, όταν σε πιάνει αγανάκτηση για τα σφάλματά τους, αφού σε κάθε περίπτωση οι άνθρωποι κατευθύνονται προς ό,τι οι ίδιοι θεωρούν ταιριαστό και συμφέρον. “Μα δεν είναι έτσι τα πράγματα!” Τότε λοιπόν δίδαξέ τους, δείξε τους πώς έχει το πράγμα και μην αγανακτείς.

*’Οταν το σώμα σου δεν το ’χει κουράσει η ζωή, είναι ντροπή να έχει κιόλας αποκάμει η ψυχή σου.

*Κοίταξε μη παραγίνεις καίσαρας, μην εμποτιστείς μ’ αυτό το πνεύμα’ γιατί μπορεί να το πάθεις. Κράτησε λοιπόν τον εαυτό σου απλό, καλόψυχο, ακέραιο, σεμνό, απροσποίητο, φιλοδίκαιο, θεοσεβή, καλοπροαίρετο, στοργικό, ακλόνητο στα καθήκοντά του. Προσπάθα να μείνεις ο ίδιος: τέτοιος όπως σε διαμόρφωσε η φιλοσοφία. Σέβου τους θεούς, σώζε τους ανθρώπους. Η ζωή είναι μικρή – και να ποιος είναι ο μοναδικός καρπός της επίγειας ζωής: καθαρότητα της ψυχής και πράξεις για το καλό της κοινωνίας. Σε όλα να είσαι μαθητής του Αντωνίνου να ’χεις τη σταθερότητά του στις πράξεις που υπαγορεύονται από τον ορθό λόγο και την ισορροπία του σε όλες τις περιστάσεις, την ευλάβεια, τη γλυκύτητα του προσώπου του, το μειλίχιο χαρακτήρα, την έλλειψη ματαιοδοξίας, την προθυμία του να καταλαβαίνει τα πράγματα. Σκέψου πως εκείνος δεν προσπερνούσε τίποτα αν πρώτα δεν το μελετούσε και δεν το καταλάβαινε καλά πως ανεχόταν όλους εκείνους που άδικα τον κατηγορούσαν, χωρίς ν’ ανταποδίδει τις κατηγορίες.

* Μια ανάπαυση είναι ο θάνατος, από τις εντυπώσεις των αισθήσεων, από τις ορμές που σε κινούν σαν μαριονέτα, από τη διαδρομή που διατρέχει ο νους κι από την υπηρεσία που προσφέρεις στη σάρκα.

***

Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος Αύγουστος (πολλές φορές επονομαζόμενος και “Σοφός”, 26 Απριλίου, 121 – 17 Μαρτίου, 180) ήταν Ρωμαίος αυτοκράτορας από το 161 μέχρι τον θάνατο του, το 180. Ήταν ο τελευταίος από τους τελευταίους πέντε καλούς Αυτοκράτορες (Νέρβας, Τραϊανός, Αδριανός, Αντωνίνος, Μάρκος Αυρήλιος) και θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς στωικούς φιλοσόφους. Η βασιλεία του χαρακτηρίζεται από πολέμους στην Ασία απέναντι στην επανακάμπτουσα Παρθική Αυτοκρατορία και με τις γερμανικές φυλές στη Γαλατία και τον Δούναβη, ενώ σημειώθηκε και μία στάση εναντίον του, στην Ανατολή, από τον Αβίδιο Κάσσιο, η οποία απέτυχε.

Ενώ ήταν στις εκστρατείες μεταξύ του 170 και του 180, ο Μάρκος Αυρήλιος έγραψε “Τα Εις Εαυτόν” στα ελληνικά ως πηγή για τη βελτίωση του χαρακτήρα και του πνεύματός του. Ο Μάρκος Αυρήλιος ήταν ιερέας στη Ρώμη και παθιασμένος πατριώτης. Είχε λογικό μυαλό και ήταν υποστηρικτής και αντιπρόσωπος του Στωικισμού και της Στωικής Φιλοσοφίας. Τα “Εις Εαυτόν” θεωρείται εξαιρετικό έργο, κλασσικό παράδειγμα της στωικής φιλοσοφίας. Ακόμη και σήμερα θεωρείται ως έργο μνημείο για μια διακυβέρνηση με γνώμονα το καθήκον και την εξυπηρέτηση του συνόλου. Λέγεται πως δεν σκόπευε ο στωικός αυτοκράτωρ να το δημοσιεύσει, γιατί δεν πίστευε στην υστεροφημία

Το βιβλίο τυπώθηκε το 1558 στην Ζυρίχη, από ένα χειρόγραφο που τώρα έχει χαθεί. Το μοναδικό σωζόμενο αντίτυπο βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Βατικανού. Η σημασία του θανάτου ήταν πολύ βασική στη φιλοσοφία του Μάρκου Αυρήλιου. Δεν πίστευε στην μετά θάνατο ζωή. Εξ ορισμού ανήκει στην ευρύτερη περιοχή της στωικής ηθικής, αφομοιωμένης όμως και εφαρμοσμένης σε προσωπικό επίπεδο. Επαυξάνοντας έτσι την αξία του, η οποία μπορεί να μετρηθεί σήμερα σε τρία τουλάχιστον κρίσιμα κεφάλαια: ιδεολογίας, σύνταξης και γλώσσας.

Ιδεολογικά εξέχει ο ρυθμιστικός ρόλος που αποδίδεται στο ηγεμονικόν μέρος της ψυχής, το οποίο αντιστοιχεί λίγο-πολύ στο λογιστικόν της πλατωνικής θεωρίας. Με τη διαφορά ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση ο ανθρώπινος λογισμός εντάσσεται στο σύστημα μιας συμπαντικής, έλλογης Φύσης, η οποία δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια για μεταφυσική θεολογία, αποκλείοντας έτσι και τη μεταθανάτια ανθρώπινη αθανασία.

Από συντακτική άποψη Τα εις εαυτόν του Μάρκου Αυρηλίου παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, στον βαθμό που σπανίως προσφεύγουν στο πρώτο πρόσωπο, όπως θα περίμενε κανείς. Προκρίνοντας έναν ευφάνταστο ρητορικό ελιγμό μεταξύ δεύτερου και τρίτου προσώπου. Αποτέλεσμα: το υποκείμενο «εγώ» διακριτικά υποχωρεί στο «συ» και στο «άλλος», ανοίγοντας έτσι τον «υποκριτικό» ορίζοντα του επικοινωνιακού διαλόγου.

Τέλος, σε επίπεδο γλώσσας το κατόρθωμα του Μάρκου Αυρηλίου είναι πράγματι αξιοζήλευτο. Οχι μόνον επειδή ένας ρωμαίος, αυτοκρατορικός στοχαστής, προκρίνει την ελληνική γλώσσα, για να εκφραστεί σε προσωπικό επίπεδο. Αλλά γιατί ξέρει να τη χειρίζεται με μοναδικό τρόπο: εύστοχα, ευλύγιστα, με ενάργεια, συνδυάζοντας έξυπνα τη μεταφορά με την κυριολεξία, συχνά και με μια γενναία δόση ειρωνείας. Που πάει να πει: μεγάλος πειρασμός για τη μετάφραση και τον μεταφραστή. Αναζητήστε το στις εκδόσεις ΘΥΡΑΘΕΝ και δεν προτείνω να το συγκρίνετε με τους σημερινούς κυβερνώντες γιατί θα απογοητευτείτε οικτρά.

Επισκέφθηκε την Αθήνα, ανακηρύσσοντας τον εαυτό του προστάτη της Φιλοσοφίας

Ο Μάρκος Αυρήλιος διδάχθηκε από μερικούς από τους καλύτερους διανοούμενους της εποχής του. Ο Ευφωρίων τον δίδαξε λογοτεχνία, ο Γέμινος, το δράμα, ο Άνδρων, τη Γεωμετρία, ο Κάνινος Κέλερ καί ο Ηρώδης ο Αττικός την ελληνική ρητορική. Ο Αλέξανδρος ο Κοτιαίος τον δίδαξε την Ελληνική γλώσσα καί ο Μάρκος Κορνήλος Φρόντο τη Λατινική γλώσσα.

Λόγω τις σχέσης του Μάρκου Αυρήλιου με τον Φρόντο, σήμερα έχουμε πολλές πληροφορίες για την εποχή και τη βασιλεία του Αντωνίνου. Μέσα από αυτά τα γράμματα φάνηκε ότι ο Μάρκος Αυρήλιος ήταν έξυπνος, σοβαρός και εργατικός νέος. Επίσης δείχνουν και το ολοένα και μεγαλύτερο ενδιαφέρον του μελλοντικού αυτοκράτορα για τη φιλοσοφία. Δείχνοντας ανυπομονησία για τα ατέλειωτα μαθήματα των Ελληνικών και των Λατινικών, έγινε υποστηρικτής των “Διατριβών” του Επίκτητου του Ιεραπολίτη, ενός σημαντικού ηθικού φιλοσόφου της Στωικής Φιλοσοφικής Σχολής.

Ο Μάρκος Αυρήλιος πέθανε στις 17 Μαρτίου του 180 μ.κ.ε. στην πόλη της Βιντιμπόνα (σημερινή Βιέννη) και ο γιος και διάδοχός του Κόμμοδος, ήταν μαζί του. Θεοποιήθηκε και οι στάχτες μεταφέρθηκαν πίσω στη Ρώμη κι έμειναν στο Μαυσωλείο του Αδριανού (σημερινό Καστέλ Σαν Άντζελο) μέχρι την καταστροφή της Ρώμης από τους Βησιγότθους το 410. Οι εκστρατείες του εναντίον των γερμανικών φυλών και των Σαρμάτων μνημονεύτηκαν από μία στήλη και έναν ναό που φτιάχτηκε προς τιμήν του.

Ο Μάρκος Αυρήλιος έκανε τον γιο και διάδοχό του Κόμμοδο, Καίσαρα το 166 και συναυτοκράτορα το 177, παρόλο που η απόφασή του ήταν εξαιρετικά ατυχής. Η απόφαση του να σταματήσει την διαδοχή μέσω των υιοθεσιών υπήρξε αντικείμενο κριτικής από τους μετέπειτα ιστορικούς, επειδή ο Κόμμοδος υπήρξε ένας κακός αυτοκράτορας, στρατηγός και εγωιστής με ψυχονευρωτικά προβλήματα. Είναι γνωστό ότι μεγάλος άνθρωπος όταν κάνει την βλακεία θα είναι ανάλογη της νόησης του δηλ. μεγάλη. Ο θάνατος του Μάρκου Αυρήλιου ορίζει και το τέλος της περίφημης Ρωμαϊκής Ειρήνης (Pax Romana). Η απόφαση του να βάλει τον Κόμμοδο ως διάδοχό του ήταν μάλλον λόγω της απουσίας ικανών διαδόχων και της προσπάθειας του να αποφύγει η αυτοκρατορία εμφύλιους πολέμους διαδοχής.

Ο ιστορικός Μάικλ Γκραντ στο βιβλίο του The Climax of Rome (1968) λέει όσον αφορά τον Κόμμοδο, “η νεανική του ζωή ήταν τόσο απογοητευτική και μη-παραδοσιακή, που η καταστροφή ήταν πραγματικά αναπόφευκτη. Αλλά εάν ο Μάρκος Αυρήλιος το ήξερε ή όχι είναι άγνωστο, διότι εάν απέρριπτε το δικαίωμα του γιου του να γίνει αυτοκράτορας και έβαζε κάποιον άλλο, αυτό πιθανόν θα οδηγούσε σε εμφύλιο πόλεμο διαδοχής και θα ήταν καταστροφικό για μελλοντικές διαδοχές”. Έτσι υπολογίζουμε ότι ο Μάρκος Αυρήλιος επέλεξε τον γιο του ως διάδοχο, ώστε να αποφύγει έναν μελλοντικό εμφύλιο πόλεμο ή ίσως όχι;

Ο Μάρκος Αυρήλιος διδάχθηκε από μερικούς από τους καλύτερους διανοούμενους της εποχής του. Ο Ευφωρίων τον δίδαξε λογοτεχνία, ο Γέμινος, το δράμα, ο Άνδρων, τη Γεωμετρία, ο Κάνινος Κέλερ καί ο Ηρώδης ο Αττικός την ελληνική ρητορική. Ο Αλέξανδρος ο Κοτιαίος τον δίδαξε την Ελληνική γλώσσα καί ο Μάρκος Κορνήλος Φρόντο τη Λατινική γλώσσα. Λόγω της σχέσης του Μάρκου Αυρήλιου με τον Φρόντο, σήμερα έχουμε πολλές πληροφορίες για την εποχή και τη βασιλεία του Αντωνίνου. Μέσα από αυτά τα γράμματα φάνηκε ότι ο Μάρκος Αυρήλιος ήταν έξυπνος, σοβαρός και εργατικός νέος.

Επίσης δείχνουν και το ολοένα και μεγαλύτερο ενδιαφέρον του μελλοντικού αυτοκράτορα για τη φιλοσοφία. Δείχνοντας ανυπομονησία για τα ατέλειωτα μαθήματα των Ελληνικών και των Λατινικών, έγινε υποστηρικτής των “Διατριβών” του Επίκτητου του Ιεραπολίτη, ενός σημαντικού ηθικού φιλοσόφου της Στωικής Φιλοσοφικής Σχολής. Ο Μάρκος Αυρήλιος επίσης άρχισε να αυξάνει τον δημόσιο ρόλο του δίπλα στον Αντωνίνο, καθώς έγινε ύπατος το 140, το 145 και το 161, παίζοντας ολοένα και μεγαλύτερο ρόλο στις αποφάσεις του κράτους. Το 145 παντρεύτηκε την Άννα Γαλερία Φαυστίνα που έμεινε στην ιστορία ως η Φαυστίνα η Νεώτερη, και ήταν κόρη του Αντωνίνου και δική του εξαδέλφη από την πλευρά του πατέρα του.

Πηγή