Κανείς δεν μπορεί να υποδείξει στον καθέναν τι πρέπει να πράξει λέει ο Σαρτρ. Δεν υπάρχει καμιά συνταγή για το πώς οφείλουμε να ρυθμίσουμε τη ζωή μας. Καθένας από μας θα πρέπει να βασιστεί στο συναίσθημά του και στη λογική του, προκειμένου να διακρίνει ποιο είναι στην εκάστοτε δεδομένη στιγμή το ηθικό χρέος του.

«Είναι και το Μηδέν» (L‘ être et le néant)

Αποδεχόμενος να αποφασίσει μόνος του ένας άνθρωπος είναι υποχρεωμένος συγχρόνως να αναλάβει ολόκληρη την ευθύνη για τις συνέπειες της όποιας απόφασής του.

Το 1943, σε ένα από τα σημαντικότερα βιβλία του «Το Είναι και το Μηδέν», ο Σαρτρ ανέπτυξε τις σκέψεις του πάνω σε έννοιες όπως η ανθρώπινη συνείδηση, η ελευθερία του ατόμου και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Το 1946, και αφού είχε εστιάσει την προσοχή του στον άνθρωπο, αποφάσισε να αναδείξει στο επόμενο του έργο, «Ο Υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός», το θέμα της κοινωνικής υπευθυνότητας.  Έτσι, καταπιάστηκε με την έννοια της ελευθερίας όχι μόνο ως αξία ή ως στόχος αλλά σαν αναπόσπαστο στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης που συνεπάγεται την κοινωνική υπευθυνότητα.

Η εμπειρία του τρόμου, που προκαλεί στον άνθρωπο η απόλυτη ελευθερία του στην επιλογή των πράξεών του, τον αναγκάζει πολλές φορές να καταφεύγει σ’ αυτό που ο Σαρτρ ονομάζει κακή πίστη.

Πρόκειται για τη λήψη των αποφάσεών του βάσει ενός καθιερωμένου κώδικα αξιών, όπως, για παράδειγμα, η ιδεολογία, ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η δικαιοσύνη, η πίστη κλπ, σύμφωνα προς τις οποίες καλούμαστε να ρυθμίσουμε τη συμπεριφορά μας.

Αυτές οι αρχές αποτελούν, κατά τον Σαρτρ, ένα άλλοθι, για να μεταθέσουμε το βάρος της ευθύνης που πρέπει να αναλάβουμε, όταν, προκειμένου να αντιμετωπίσουμε κάποιο ηθικό δίλημμα, είμαστε υποχρεωμένοι να πάρουμε κάποια απόφαση.

Αν καθυστερούμε να πάρουμε μια δύσκολη απόφαση, σκεπτόμενοι με τρόμο τι θα συμβεί, το τελευταίο μας το προκαλεί η απόλυτη ελευθερία μας.

Η εξελικτική πορεία της ανθρώπινης ύπαρξης από το μηδέν προς το ον, κατά το Σαρτρ, δεν καθορίζεται από τίποτε άλλο εκτός από τον ίδιο τον εαυτό της. Καθένας από μας, υποστηρίζει ο Σαρτρ, μοιάζει να έχει ριχτεί τυχαία μέσα σε έναν αφιλόξενο κόσμο, όπου πρέπει μόνος, του να προσπαθήσει να δημιουργήσει την οντότητά του χωρίς τη συνδρομή άλλων, πέρα από τον εαυτό του και την αίσθηση της ευθύνης που έχει.

Ο αγώνας για την ελευθερία μας είναι ένας ανελέητος αγώνας, για να απαλλαγούμε από τους άλλους που επιχειρούν να αλλοτριώσουν την ύπαρξή μας καθιστώντας την αντικείμενο της συνείδησής τους. Με αυτή την έννοια, οι άλλοι είναι η κόλαση.

Ο άνθρωπος ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα όντα από τη συνείδηση και την ελευθερία του. Σε αυτή την επιλογή του είναι μόνος, είναι απολύτως υπεύθυνος για την ελευθερία του και μάλιστα είναι υπεύθυνος για όλη την ανθρωπότητα. Η ελεύθερη επιλογή του είναι ηθικά μοναχική και πολιτικά υπεύθυνη.

Στο βιβλίο του Κριτική του διαλεκτικού λόγου (1960) ο Σαρτρ προσπαθεί να συμφιλιώσει τον υπαρξισμό με τον μαρξισμό, δεχόμενος κατ’ αρχήν πως ο μαρξισμός αποτελεί την ανυπέρβλητη φιλοσοφία της εποχής μας.

Η κριτική του Σαρτρ προς τη μαρξιστική θεωρία συνίσταται στη θέση ότι ο μαρξισμός υποτάσσει το άτομο σε έναν γενικότερο σκοπό που είναι μια αφηρημένη ιστορική σύλληψη που δεν έχει σχέση με την πράξη αλλά είναι προκατασκευασμένη και υποτιμά την ελευθερία του.

Έτσι, σύμφωνα με τις σαρτρικές θέσεις, ο μαρξισμός, η μόνη αξιόλογη ερμηνεία της ιστορίας κατ’ αυτόν, καταλήγει να είναι δογματικός και φορμαλιστικός επειδή δεν λαμβάνει υπόψη του τον υπαρξισμό, τη μόνη συγκεκριμένη προσέγγιση της πραγματικότητας. Ο υπαρξισμός πρέπει λοιπόν να ενσωματωθεί στον μαρξισμό, ούτως ώστε να καταστεί δυνατή η υπέρβαση του δογματισμού.

Η θέση του Σαρτρ υποστηρίζει πως η ιστορία είναι ανθρώπινη δημιουργία, η οποία εξαρτάται από τη δραστηριότητα ενός ελεύθερου υποκειμένου και, συνεπώς, έχει εξ ορισμού  σκοπό.

Η θέση του Μαρξ συλλαμβάνει την ιστορία ως αναγκαία και καθορισμένη διαδικασία που εκτυλίσσεται ανεξάρτητα από την ανθρώπινη βούληση. Το κεντρικό στοιχείο του υπαρξισμού είναι ότι «η ύπαρξη προηγείται της ουσίας» («L’existence précède l’essence»). Σύμφωνα λοιπόν με το τελευταίο η εξέλιξη του ανθρώπου δεν μπορεί να βασιστεί σε μια έτοιμη φόρμουλα. Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος και τίποτα δεν μπορεί να προσδιορίζει την επιλογή του αφού επιβαρύνεται από την ευθύνη της απόφασης του όχι μόνο απέναντι στο εαυτό του αλλά και απέναντι στην κοινωνία. Γράφοντας για τον άνθρωπο πως «είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος» ο φιλόσοφος τον έφερε αντιμέτωπο με τις πράξεις του, αποδίδοντάς του την αποκλειστική ευθύνη για αυτές.

Γιατί ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός;

Γιατί, όπως μας απαντάει ο Σαρτρ, δεν υπάρχει άλλος κόσμος από αυτόν της ανθρώπινης υποκειμενικότητας. Ο άνθρωπος δεν είναι κλεισμένος στον εαυτό του αλλά είναι παρών πάντα σε έναν ανθρώπινο κόσμο. Δεν υπάρχει ένα αυστηρό, άκαμπτο πλαίσιο όπου πρέπει να λειτουργεί μέσα σ’ αυτό το άτομο αφού το ίδιο το άτομο πρέπει να παίρνει τις αποφάσεις του με καλή πίστη δηλαδή ως προς το καλύτερο γι αυτό και την κοινωνία.

Ο Σαρτρ διαχωρίζει τη συνείδηση από τα πράγματα. Τα πράγματα υπάρχουν ανεξάρτητα και πριν την συνείδηση. Όμως αυτό δε σημαίνει ότι τα πράγματα υπάρχουν χωρίς τη συνείδηση και ότι η συνείδηση υπάρχει χωρίς τα πράγματα. Τα πράγματα χωρίς τη συνείδηση έχουν υλικότητα ενώ η συνείδηση χωρίς τα πράγματα είναι τόπος κενός. Τα πράγματα είναι τα εν αυτω και αποτελούνται από το είναι.

Η συνείδηση είναι ανθρώπινη ύπαρξη ,το μηδέν. Τα πράγματα είναι βίαια , σκληρές δυνάμεις που ορμούν πάνω στο υποκείμενο . Αλλά, σύμφωνα με τον Σαρτρ αν ένα ον είναι ελεύθερο είναι ελεύθερο πάντοτε σε όλες τις συνθήκες. Αν άνθρωπος είναι ελεύθερος είναι πάντα ελεύθερος. Είμαστε ελεύθεροι και όταν εκδηλώνουμε τη δειλία μας και αν φαινόμαστε θαρραλέοι. Βιώνοντας την ελευθερία μας επιλέγουμε τη μορφή και τα χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς μας. Κατά τον Σαρτρ ελευθερία είναι η δυνατότητα να είμαστε πράγμα διαφορετικό από αυτό που είμαστε.

Ο Χάιντεγκερ, άλλωστε, πίστευε ότι ο άνθρωπος γνωρίζει πραγματικά τον εαυτό του μόνο όταν αντιμετωπίζει το θάνατο ή μια μεγάλη συμφορά. Αυτό βέβαια δεν αποκλείει την πιθανότητα της λανθασμένης επιλογής. Η επιλογή συνοδεύεται από «άγχος». Ο άνθρωπος που εκλέγει και δεσμεύεται και που έχει τη συναίσθηση πως δεν είναι μόνο αυτό που διάλεξε να είναι, αλλά κι’ενας νομοθέτης που εκλέγει ταυτόχρονα για τον εαυτό του και την ανθρωπότητα ολόκληρη, δεν είναι δυνατόν να ξεφύγει από το συναίσθημα της πλήρους και βαθειάς ευθύνης. Πάντως το υπαρξιακό άγχος της ηθικής της ευθύνης του Σάρτρ δεν αποτελεί «ένα παραπέτασμα που μας χωρίζει απο τη δράση, αλλά αποτελεί μέρος αυτής της ίδιας της δράσης.Υπάρχει πάντα μια δυνατότητα για τον δειλό να πάψει να είναι δειλός και για τον ήρωα, να πάψει να είναι ήρωας. Ο άνθρωπος προσδιορίζεται απο τη δράση του».

Οι αποφάσεις που παίρνει ένας επαναστάτης δεν θα εξαρτηθούν μόνο από το πόσο καλά ή άσχημα αντιλαμβάνεται τον Μαρξ, αλλά και από το ήθος του και την αντίληψη της πραγματικότητας. Ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος στον βαθμό που κατανοεί την αναγκαιότητα και η ιστορία από μόνη της δεν έχει κανέναν σκοπό και κανένα νόημα παρά από αυτό που επιβάλλουν οι εκάστοτε συνθήκες. Η αναζήτηση της αλήθειας προσαρμόζεται κάθε φορά στις καταστάσεις. Ο εύκολος δρόμος είναι να ακολουθείς θεϊκές εντολές ή  κοινωνικές επιταγές ερήμην της πραγματικότητας

Στοιχεία: Παλιότερα άρθρα για τον Σαρτρ και τον υπαρξισμό