13. Η σύγχρονη Ελλάδα έχει ενισχυμένη σχέση με την αρχαία Ελλάδα, αλλά και με τον ιουδαιοχριστιανισμό αφού βγήκε ζωντανή από τις στάχτες της χριστιανικής αυτοκρατορίας του Βυζαντίου.
15. Η νεώτερη Ελλάδα αφού απελευθερώνεται από τη μουσουλμανική και τη χριστιανική φεουδαρχία συγκροτείται σε κράτος και φαίνεται ότι είναι μια σχεδόν «πραγματική» κοινωνία.
Κώστας Αξελός: Δεν μπόρεσε ποτέ να μάθει να «φτιάχνει». «Οι νεοέλληνες κοπιάζουν, αλλά δεν παράγουν έργο. Μεγάλα έργα». Από την ευρωπαϊκή σκέψη δεν γεύτηκε παρά μόνον τον καρπό, αγνοώντας «τις ρίζες, τον κορμό και τα κλαδιά του δέντρου». Η τεχνική της έλειψε παντελώς- η κακοτεχνία αντιθέτως αναγορεύτηκε σε εθνική ευρεσιτεχνία. Ζώντας μονίμως στο μεταίχμιο της πραγματικότητας μετέφρασε τη «δυνατότητα» σε «ευσεβή πόθο». Προσπάθησε να πραγματώσει μια «πολιτική» χωρίς κέντρα πραγμάτωσης. Και δεν κατάφερε ποτέ να ξεπεράσει τις αυταπάτες της, τον ελληνοκεντρισμό της από τη μια και τον ριζικό «δυτικισμό» της από την άλλη.
15. Η χώρα αυτή διαθέτει πλούσια κληρονομιά του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και της Βυζαντινής χριστιανικής αυτοκρατορίας. Γεννιέται όμως το ερώτημα: Με τι ζει αυτή η χώρα; Η νεωτερική Ελλάδα είναι κάτι παραπάνω από ένα μουσείο ή μια απλώς γραφική χώρα, αλλά και κάτι λιγότερο από μια νεωτερική πραγματικότητα.
18. Η Ελλάδα δεν διαθέτει σκέψη, επιστήμη, πολιτική. Η ευρωπαϊκή σκέψη διατηρεί πολύ εντονότερο διάλογο με την αρχαία σκέψη, απ’ότι η νεοελληνική σκέψη. Η Ελλάδα τρέφεται με τη δυτική σκέψη, δέχεται καρπούς που καλλιεργούνται αλλού. Αυτό που τους λείπει είναι το σύνολο: οι ρίζες, ο κορμός και τα κλαδιά του δέντρου.
19. Οι Νεοέλληνες δεν κατασκευάζουν τον κόσμο ούτε καν τη χώρα τους. Δεν ξέρουν να «φτιάχνουν». Κοπιάζουν αλλά δεν παράγουν έργο. Μεγάλα έργα της σκέψης ή της επιστήμης, της τεχνικής ή της τέχνης δεν υπάρχουν, δεν παράγονται στην Ελλάδα.
Ο όρος δυνατότητα, κατέληξε να σημαίνει τον ευσεβή πόθο.
21. Μεγάλη αυταπάτη για τη νεότερη Ελλάδα ήταν ο ελληνοκεντρισμός που θέλει την Ελλάδα ως κέντρο – αλλά τίνος πράγματος;
22. Ο ελληνοκεντρισμός βέβαια είναι η μοναδική «ιδέα» την οποία μπόρεσε να προβάλει η Ελλάδα. Ο ελληνοκεντρισμός ιδεολογικά και πολιτικά οδήγησε στη «Μεγάλη Ιδέα», η οποία βέβαια απέτυχε και δεν οδήγησε στη Μεγάλη Ελλάδα. Έλειπε η σκέψη και η φλογερή πίστη που κάνει τις αυτοκρατορίες να γεννιούνται και να χάνονται.
26. Ο ελληνοκεντρισμός δεν έγινε πραγματικότητα ούτε πολιτικά, ούτε πολιτισμικά, ούτε αισθητικά. Διότι μια σκέψη δεν μπορεί να σκεφθεί παρά μόνον αυτό που είναι και όχι αυτό που με τη φαντασία της εύχεται να δει να γεννιέται.
28. Η Ελλάδα δεν ζει πια αποκλειστικά από τον μαγικό και ανατολικό χριστιανισμό. Πολύ συγκεχυμένα, αναζητώντας τη δική της ουσία, συναντά τη νεωτερική Δύση.
29. Στον αντίποδα της ελληνοκεντρικής τάσης, αναπτύχθηκε μια άλλη αυταπάτη, ο ριζικός «δυτικισμός». Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη θά’πρεπε η Ελλάδα να γίνει γρήγορα χώρα ευρωπαϊκή σ’όλα τα επίπεδα: οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό, πολιτιστικό κλπ. Κάτι τέτοιο δεν έγινε διότι όλα αυτά δεν μπορούν να αντιγραφούν ή να μεταφερθούν απλά από τη Δύση. Πρέπει να δημιουργηθούν.
31. Για να γίνει η Ελλάδα αληθινά νεωτερική θα πρέπει να υπάρξει ένα κίνημα προερχόμενο από τη δική της ουσία, το οποίο να τη σπρώξει όχι προς το «μοντερνισμό», αλλά προς τη νεωτερικότητα.
32. Η νεωτερική Ελλάδα είναι και ανατολίτικη και πιο δυτική από τη Δύση συγχρόνως, παθητική και ενεργητική, γοητευτική και ισχυρή, μικρή και μεγάλη.
34. Οι Έλληνες πριν και μετά την επανάσταση του 1821 διαμόρφωσαν σημαντικές παροικίες λόγω των πλούσιων εμπόρων και της θέλησής τους να διατηρήσουν την ελληνική φλόγα.
36. Θα ήταν αυτή η Ελλάδα της διασποράς ένα έθνος μαγικό χωρίς δικό της έδαφος και θα μπορούσαν οι Έλληνες να συγκριθούν με τους Εβραίους; Οι Εβραίοι έδωσαν στον ευρύτερο κόσμο μερικές από τις μεγαλύτερες μορφές του, οι οποίοι έγιναν πολίτες του κόσμου με τη βαριά και όχι την κοσμοπολίτικη έννοια του όρου. Οι Έλληνες δεν έκαναν το ίδιο. Οι Εβραίοι υπάκουσαν στη φωνή των προφητών τους, ενώ οι Έλληνες έκλεισαν τ’αυτιά τους στη φωνή των φιλοσόφων και των ποιητών τους.
38. Οι Νεοέλληνες που είναι εγκατεστημένοι στον κόσμο δεν συνδέονται ούτε μεταξύ τους, ούτε με το κέντρο. Λείπει η ιδέα που θα έκανε όλες τις κατακτήσεις των Ελλήνων να συγκλίνουν προς μια ενότητα.
Όλα αυτά τα αρνητικά δεν αρκούν για να εκμηδενίσουν την Ελλάδα. Εμφανίζει και θετικές πλευρές.
39. Είναι μια χώρα που αναζητά τον εαυτό της με πάθος, που αναζητά την επικαιροποίησή της. Είναι μια χώρα εξαίσιας ωραιότητας, μιας ωραιότητας που υπερβαίνει κάθε αντίθεση ανάμεσα στο άσχημο και το ωραίο. Είναι η χώρα που διδάσκει στους κατοίκους της να μην αποφεύγουν το θάνατο, όταν έρχεται. Συνθέτει ένα σύνολο με ανήκουστες δυνατότητες που δεν περιμένουν παρά την εκπλήρωσή τους. Είναι γη φιλόξενη όπου κάθε ανθρώπινο ον μπορεί να βρει τον τόπο του.
40. Η σύγχρονη Ελλάδα δεν απέκτησε σκέψη, της λείπει μια πολύ αρθρωμένη γλώσσα.
Διαθέτει αντιθέτως πολύ αληθινή και πολύ ωραία ποίηση. Από το δημοτικό τραγούδι των σκλαβωμένων Ελλήνων, μέχρι τη σημερινή ελεύθερη φωνή εκδηλώνεται μια αυθεντική ποιητική φλέβα.
42. Η Ελλάδα κυριαρχείται από μια επαρχιώτικη αντίληψη γι’αυτό πρέπει να ξεπεράσει τον επαρχιωτισμό της για να ζήσει πραγματικά.
43. Όσοι δεν είναι μεγάλες δυνάμεις δεν έχουν παρά να μείνουν πιστοί στον εαυτό τους για να μην καταλήξουν εντελώς χωρίς ουσία («totalement inessentiels» στο γαλλικό πρωτότυπο).
44. Η Ελλάδα δεν μπορεί να αποφύγει το νεωτερικό κόσμο. Δεν είναι οι άλλοι που την κρατούν στα χέρια τους, είναι εκείνη υπεύθυνη για την τύχη της.
45. Η σύγχρονη Ελλάδα δεν στοχεύει στα μάκρη, αγαπά το περιορισμένο, προτιμά ό,τι δεν είναι μεγαλειώδες, φοβάται τα μάκρη και τα ύψη.
Κώστας Αξελός: «Είναι χώρα εξαίσιας ωραιότητας, μιας ωραιότητας που υπερβαίνει κάθε αντίθεση ανάμεσα στο άσχημο και το ωραίο. Και μπορεί, με λίγη προσπάθεια, να θυμηθεί ίσως ότι το κάλλος δεν είναι κάποια “αισθητική” πραγματικότητα αλλά ένα από τα σημεία με τα οποία εκδηλώνεται το απόλυτο».
47. Οι Νεοέλληνες δεν κατάφεραν να εναρμονίσουν τη σχέση μεταξύ του προσωπικού και του δημόσιου. Το κράτος ουδέποτε έγινε μορφή με περιεχόμενο, η οποία να διαμορφώνει τα άτομα τα οποία περιέχει.
48. Οι Νεοέλληνες διαθέτουν ζωηρή ευφυΐα, ακόρεστη περιέργεια, καταβροχθίζουν κάθε νεωτερισμό. Όμως λείπει ο λόγος, συλλογίζονται αλλά δεν σκέπτονται. Μιλούν πολύ και δεν έχουν συντεταγμένη γλώσσα, ρωτούν και απαντούν, αλλά χωρίς καμία συνέχεια.
51. Η φωνή των ποιητών είναι η μόνη φωνή που αξίζει να ακούγεται. Στη χώρα βασιλεύει μια εκπληκτική και αποπροσανατολιστική πολλαπλότητα. Τα διαφορετικά πρόσωπα της Ελλάδας δεν συνθέτουν μία και μόνη μορφή, έστω και κατακερματισμένη.
53. Η σύγχρονη Ελλάδα στερείται παράδοσης.
54. Η ψυχή αυτού του εφήβου είναι φλογερή, η καρδιά του φλογισμένη, αλλά η σκέψη του δεν έχει κατεύθυνση.
55. Μήπως τα παιδιά στη σύγχρονη Ελλάδα μείνουν στα μισά του δρόμου χωρίς να υπάρχει κανείς να τα εκπαιδεύσει;
56. Το ελληνικό πρόβλημα υφίσταται επειδή η Ελλάδα είναι και δεν είναι ελληνική, διαθέτει και δεν διαθέτει μοίρα, είναι και δεν είναι νεωτερική.
58. Η μοίρα της σύγχρονης Ελλάδας είναι μια μοίρα: θετική ή αρνητική. Είναι νεωτερική: είτε βρίσκεται στην αναζήτηση του θεμελίου είτε στην πάλη των τάξεων ή των κρατών. Δεν μπορεί να είναι δίχως μοίρα στο σύγχρονο κόσμο.
59. Η Ελλάδα οφείλει να ερευνήσει τα ιδιαίτερά της προβλήματα. Να αποκτήσει συνείδηση της παράδοσης και της ιστορίας της, της καταγωγής και της δομής της, της λογοτεχνίας και των προσωπικοτήτων της. Οφείλει να αποκτήσει μια γνώση και ν’αναπτύξει τις επιστήμες.
60. Αφήνοντας κατά μέρος την αυταρέσκειά της, θα περάσει μήπως στο στάδιο της προσπάθειας και της συνέπειας;
Η περίληψη αυτή έγινε από την Αγγελική Παρίσι, στο πλαίσιο της έρευνας τού Πέτρου Χαριτάτου για την «ελληνική δυσφορία«. Οι αριθμοί αφορούν την αντίστοιχη σελίδα τού βιβλίου.
Ο Κώστας Αξελός πρωτοδημοσίευσε αυτό το ενδιαφέρον και εν μέρει προφητικό του δοκίμιο στο γαλλικό περιοδικό “Esprit” τον Ιούλιο του 1954.
O Kώστας Aξελός γεννήθηκε στις 26 Ιουνίου 1924 στην Αθήνα και πέθανε στις 4 Φεβρουαρίου 2010. Παράλληλα με τις ελληνικές γυμνασιακές του σπουδές παρακολούθησε μαθήματα στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών και στη Γερμανική Σχολή. Επειδή τα μαθήματα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών δεν τον ικανοποιούσαν, γράφτηκε στη Νομική, αλλά ο πόλεμος τον έστρεψε προς την πολιτική: κατά τη διάρκεια της γερμανο-ιταλικής κατοχής πήρε ενεργό μέρος στην Αντίσταση και ακολούθως στον εμφύλιο ως οργανωτής, δημοσιογράφος και θεωρητικός του κομμουνιστικού κινήματος (1941-1945).
Κατά τα Δεκεμβριανά, το 1944, έζησε εικονική εκτέλεση στα κρατητήρια της Ασφάλειας, φυλακίστηκε σε στρατόπεδο και τελικά απέδρασε. Το 1946 εγκατέλειψε τις γραμμές του ΚΚΕ. Στα τέλη του 1945, με τη βοήθεια του Οκτάβιου Μερλιέ, διευθυντή τότε του Γαλλικού Ινστιτούτου στην Αθήνα, επιβιβάστηκε στο θρυλικό πλέον πλοίο «Ματαρόα» μαζί με τον Κ. Καστοριάδη, τον Κ. Παπαϊωάννου, τον Κ. Βυζάντιο, την Μ. Κρανάκη, τον Κ. Κουλεντιανό, τον Ν. Σβορώνο και άλλους με προορισμό το Παρίσι. Λίγο διάστημα μετά την αναχώρησή του, καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο.
Σπούδασε φιλοσοφία στη Σορβόννη. Από το 1950 ως το 1957 εργάσθηκε ως ερευνητής στο C.N.R.S. (Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας), στο φιλοσοφικό τμήμα. Κατόπιν συνέχισε την ερευνητική του εργασία για τις δύο διδακτορικές του διατριβές στην Εcole Pratique des Hautes studes (Πρακτική Σχολή Ανωτάτων Σπουδών) ως το 1959. Από το 1962 ως το 1973 δίδαξε φιλοσοφία στη Σορβόννη.
Αρχισυντάκτης του πρωτοποριακού τότε περιοδικού Arguments (Επιχειρήματα) από το 1956-1962, ίδρυσε και διηύθυνε την ομώνυμη φιλοσοφική σειρά στις “Εditions de Minuit” στην οποία εκδόθηκαν επίσης και τα περισσότερα από τα βιβλία του.
Πασίγνωστη υπήρξε η διένεξή του με τον Σαρτρ, τον οποίο εγκαλούσε για μη πρωτότυπη σκέψη και έκθεση παλαιότερων φιλοσοφικών ιδεών. Ο Σαρτρ με τη σειρά του τον κατηγορούσε επειδή είχε εγκαταλείψει τον κομμουνισμό.
Δημοσίευσε (ελληνικά στην αρχή και ακολούθως γαλλικά κατά κύριο λόγο, αλλά και γερμανικά) σειρά βιβλίων που έχουν μεταφραστεί σε δεκαέξι γλώσσες, ενώ έδωσε διαλέξεις σε όλον τον κόσμο. Τον Μάρτιο του 2009 αναγορεύτηκε διδάκτωρ φιλοσοφίας από το Αριστοτέλειο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και αυτή ήταν η τελευταία του επίσκεψη στην Ελλάδα. Τον Απρίλιο του 2009 κυκλοφόρησε στη Γαλλία από τις εκδόσεις “Les Belles Lettres” το τελευταίο βιβλίο του, με τίτλο «Αυτό που επέρχεται».
