Σχεδόν 20 χρόνια μετά τις θεωρίες του Fukuyama και του Huntington, και μια δεκαετία από αυτήν του Mearsheimer, η Δύση ακόμη «ψάχνεται»
Εν μέσω κλυδωνισμών στο διεθνές οικονομικό σύστημα, με πολλά ερωτηματικά για την πορεία της «παγκοσμιοποίησης» _ όπως την έχουν φανταστεί οι «απόστολοι» των αγορών _ αξίζει να επισκεφτούμε και να επανεξετάσουμε τις ιδέες για το παγκόσμιο σύστημα, όπως είχαν πρωτοδιατυπωθεί από τρεις αναλυτές.
Το «Τέλος»…
Η πρώτη και γνωστότατη προσέγγιση, που κυριολεκτικά «έπιασε φωτιά» στη δεκαετία του ’90 _ αφού γράφτηκε λίγο προτού πέσει το Σιδηρούν Παραπέτασμα _ και για πολλούς ακόμη έχει αρκετή δύναμη, είναι η θεωρία του Francis Fukuyama για Το Τέλος της Ιστορίας.
Στη θεωρία αυτή απουσιάζουν οι μεγάλες μάχες μεταξύ οραμάτων, οι ταξικές διαμάχες, οι μεγάλοι πόλεμοι. Εν συντομία, όλοι θέλουν το δικαίωμα ψήφου, ένα κεραμίδι πάνω από το κεφάλι τους, μια καλωδιακή τηλεόραση με εκατό κανάλια, πλυντήριο και αμάξι, δηλαδή όλοι θέλουν μια φιλελεύθερη δημοκρατία, ένα μείγμα δημοκρατίας και καπιταλισμού. Η παγκοσμιοποίηση δυτικών αξιών, με κινητήρια δύναμη την τεχνολογία και τον πλούτο, θα χαρακτήριζε τον πλανήτη από εδώ και πέρα.
Υπ’ αυτήν την έννοια, ότι σχεδόν όλες οι κοινωνίες του πλανήτη θα πάσχιζαν να εφαρμόσουν ένα μείγμα δημοκρατίας και καπιταλισμού, είναι πράγματι το τέλος των ιδεολογιών, αφού πια όλοι εμφανίζονται να έχουν τον ίδιο σκοπό. Γι’ αυτόν τον λόγο, οι χώρες θα επιλύουν τις διαφορές τους μέσω οικονομικής διπλωματίας και όχι με άλλον τρόπο _ δηλαδή όχι μέσω πολέμου. Ο Fukuyama άφησε σχεδόν σαν υποσημείωση τις χώρες που είναι ακόμη κολλημένες στην Ιστορία, εκείνες που επιμένουν σε οπισθοδρομικά πολιτικά συστήματα όπως η Βόρεια Κορέα και η Βιρμανία. Δεν είχε προβλέψει την άνοδο των μουσουλμάνων.
η «Τραγωδία»
Πιο «ρεαλιστής» ήταν ο θεωρητικός John Mearsheimer όπως ανέλυσε το παγκόσμιο σύστημα στο βιβλίο του Η Τραγωδία της Πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων. Αντί να βρίσκει ειρήνη στο τέλος του ψυχρού πολέμου, προέβλεψε μια σκληρή αντιπαράθεση για ηγεμονία στο διεθνές σύστημα με συνέπεια μεγάλους πολέμους. Οι χώρες στον κόσμο του Mearsheimer χαρακτηρίζονται από έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ τους. Αν δεν ελέγχονται από κάποια πλανητική κυβέρνηση, αν δεν υπάρχει μια ισορροπία μεγάλων δυνάμεων, θα εμπλέκονται συνεχώς σε πολέμους, τοπικούς και μη. Μόνον η υπεροχή μιας και μόνο υπερδύναμης, λέει, θα οδηγήσει τον πλανήτη σε εποχή ειρήνης. Δεν βλέπει καμιά δύναμη ως «καλή» ή «φιλική». Υποθέτει ότι όλες οι μεγάλες δυνάμεις κυνηγούν αλύπητα την υπεροχή επιδιώκοντας να καταστούν ηγεμόνες του πλανήτη. Οι θεωρίες του Mearsheimer έρχονται φαινομενικά σε αντίθεση με εκείνες του Fukuyama που προέβλεπε μια νέα εποχή ειρήνης, εφόσον μία και μόνο ιδεολογία θα κυριαρχούσε στις μάζες _ εκείνη του δυτικού δημοκρατικού καπιταλισμού.
και η «Σύγκρουση»
Σε αυτό το πλαίσιο μπαίνει, με εκρηκτική και αιρετική δύναμη, η θεωρία του Samuel P. Huntington. Το τέλος της Ιστορίας για τον Huntington συνεπάγεται και το τέλος της δυτικής ηγεμονίας πάνω στις χώρες του πλανήτη και όχι το αντίστροφο, όπως ισχυρίζεται ο Fukuyama. Η εθνοκεντρική δυτική ηγεμονία έχει ημερομηνία λήξης. Μπορεί ο κόσμος να έρχεται πιο κοντά σε επίπεδο τεχνολογίας και οικονομίας, αλλά κοινωνικά και ιδεολογικά μάλλον το αντίθετο συμβαίνει _ απομακρύνεται.
Δύση και Ισλάμ
Η Δύση χάνει σιγά-σιγά την υπεροχή της και η μεγαλύτερη σύγκρουση θα ήταν πολιτισμική, δηλαδή ανάμεσα στη Δύση και στους «υπόλοιπους» πολιτισμούς. Η ουσία της Δύσης είναι η Magna Carta, και όχι το «Magna Mac». Εννοούσε ότι, κάπου στη Μέση Ανατολή, νέοι άνδρες φοράνε τζιν, πίνουν κόκα κόλα, ακούνε ραπ μουσική, αλλά την ίδια στιγμή γονατίζουν στη Μέκκα και φτιάχνουν μια βόμβα για να τινάξουν στον αέρα ένα αμερικανικό αεροπλάνο.
Αλλο ο εκσυγχρονισμός μιας χώρας και άλλο η «δυτικοποίησή» της. Το ότι ορισμένοι συμμετέχουν στον πλούτο του δυτικού τρόπου ζωής δεν σημαίνει ότι δέχονται τις αξίες της Δύσης, δηλαδή τις αξίες της δημοκρατίας, την έννοια του νόμου, τη σχέση κράτους – θρησκείας, τον ατομικισμό. Μάλιστα η έμφαση της «Κουλτούρας του Νταβός», όπως την ονομάζει, να επιβάλλονται δηλαδή εκλογές και δημοκρατικές διαδικασίες παντού, αντί να ενισχύει την πρόοδο και την ελευθερία προκαλεί το αντίθετο: ενισχύει τοπικιστικές και αντι-δυτικές δυνάμεις. Ας μην ξεχνούμε ότι στην Αλγερία οι φονταμενταλιστές έχουν πει ανοιχτά ότι αν έρθουν στην εξουσία με εκλογική πλειοψηφία από τα πρώτα που θα κάνουν θα είναι να καταργήσουν όλες τις εθνικές εκλογές _ μια για πάντα _ κηρύσσοντας τη χώρα ως θεοκρατία. Οπως είχε πει ο αείμνηστος Γεώργιος Παπανδρέου. «Εις την πολιτικήν δημοκρατίαν, μια ελευθερία απαγορεύεται: Η ελευθερία της καταργήσεως της ελευθερίας». Αυτή τη ρήση μάλλον δεν την ασπάζονται οι μουσουλμανίζοντες εχθροί της δημοκρατίας.
Η πρόταση του Huntington δεν ήταν η Δύση να πιέσει όλο και περισσότερο για να «περάσει» τις αξίες της σε άλλους πολιτισμούς. Ανέφερε μάλιστα ότι η πίστη της Δύσης στην οικουμενικότητα της ιδεολογίας της πάσχει από τρία προβλήματα: είναι λανθασμένη, είναι ανήθικη και είναι επικίνδυνη. Προωθώντας η Δύση τις αξίες της όχι μόνο δεν προωθεί την παγκόσμια ειρήνη, αλλά αντίθετα προκαλεί αντίσταση. Μόνο αν θέλει να αναλάβει η Δύση τον ρόλο του ιμπεριαλιστή και να επιβάλει τις αξίες της, μέσω ισχύος, είναι δυνατόν να προχωρήσει ετούτη την ατζέντα. Διαφορετικά οι μεγάλες δυτικές δυνάμεις καλύτερα να κάτσουν στ’ αβγά τους και να αποδεχθούν ότι η ασφάλειά τους _ και η ασφάλεια όλου του κόσμου _ απαιτεί την πλήρη αποδοχή της «πολυπολιτισμικότητας» του πλανήτη.
Αρα, η αισιοδοξία του Fukuyama ότι είμαστε όλοι πλέον δυτικότροποι, ότι όλοι οι πολιτισμοί ασπάζονται πλέον τον δυτικό τρόπο ζωής και τις δημοκρατικές αξίες της Δύσης, είναι ακριβώς εκείνο το μεγάλο πρόβλημα που θέτει ο Huntington. Για τον πρώτο, θα αποφύγουμε τις πολεμικές συγκρούσεις ακριβώς επειδή τότε, λίγο πολύ, θα ασπαζόμαστε όλοι την ίδια ιδεολογία, πάνω κάτω. Για τον δεύτερο, οι πολεμικές συγκρούσεις πηγάζουν ακριβώς απ’ αυτή την «ύβρη» της Δύσης, όπου πιστεύουν μερικοί ότι «ανήκομεν όλοι εις την Δύσιν», κατ’ αναλογία με την περίφημη φράση του John Kennedy το 1961, «Είμαστε όλοι Βερολινέζοι τώρα», μιλώντας από τη διαχωριστική γραμμή του Σιδηρούν Παραπετάσματος.
Από τους τρεις, μόνον ο Huntington προέβλεψε πόσο εκρηκτική θα ήταν η άνοδος του Ισλαμισμού. Η επίθεση στο Ιράκ ήταν ακριβώς το είδος της κίνησης που ο Huntington φώναζε ότι επ’ ουδενί πρέπει να γίνει _ δεν πρέπει η Δύση να επιβάλει, διά ροπάλου, τη θέλησή της προκαλώντας έτσι τα εκατομμύρια πιστών μουσουλμάνων ανά την υφήλιο.
Επομένως, έχουμε και λέμε: τρεις κοσμοθεωρίες που φαίνονται αρκετά διαφορετικές η μια από την άλλη. Παρά ταύτα, μάλλον και οι τρεις βλέπουν προς την ίδια κατεύθυνση. Ο Fukuyama είχε εκφράσει τον φόβο ότι αν η Δύση απαντήσει μόνο στις υλιστικές ανάγκες του ανθρώπου και όχι στις ψυχικές, τότε το πάνω χέρι θα το πάρουν όσοι δεν φοβούνται να θέσουν σε κίνδυνο τις ζωές τους, περιφρονώντας την ασφάλεια και την άνεση των υλικών αγαθών. Για τον Mearsheimer οι μελλοντικές συγκρούσεις θα έχουν εθνικιστικό χαρακτήρα, ενώ για τον Huntington θα έχουν θρησκευτικό κίνητρο.
Δύση και Κίνα
Οι τρεις θεωρίες συγκλίνουν λόγω της ανόδου της Κίνας. Η Κίνα πρεσβεύει το τέλος της αμερικανικής ηγεμονίας. Για τον Fukuyama, αν η Κίνα μπει στον δυτικό άξονα τότε πραγματικά θα έχουμε ειρήνη και το «τέλος της Ιστορίας». Για τον Mearsheimer η Δύση πρέπει να φτιάξει μια δυνατή συμμαχία ώστε να έρθει σε ισορροπία έναντι της Κίνας, όπως συνέβη επί ψυχρού πολέμου μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ. Ο Huntington υποστηρίζει το αντίθετο: Να μη γίνει καμία απόπειρα επιρροής της Δύσης επί της Κίνας.
Το ερώτημα είναι: Θα είναι αναίμακτη η ανάδειξη της Κίνας σε παγκόσμια δύναμη; Θα δεχθεί μια ίση μοιρασιά εξουσίας με τη Δύση; Θα αποδεχθεί διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές επιρροής; Η πρόσφατη ιστορία δείχνει ότι η Κίνα δεν έχει κανένα πρόβλημα να λύνει τις διαφορές της _ στον δικό της χώρο τουλάχιστον _ μέσω της βίας.
Ο Huntington δεν πιστεύει ότι η Δύση «έχει τα κότσια» να αντιταχθεί προς την Κίνα και προτείνει να ενισχύει η Δύση τις ίδιες τις χώρες της όσο περισσότερο μπορεί και να αφήσει τον υπόλοιπο κόσμο στην πολυπολιτισμική του αναταραχή. Ομως η Ιστορία δείχνει ότι ο αμερικανικός καπιταλισμός δεν μπορεί «να καθήσει στ’ αβγά του» για πολύ. Ψάχνει ακατάπαυστα να επεκτείνει την επιρροή του και να βρίσκει νέες αγορές για τα προϊόντα του.
Εκείνο που χρειάζεται, όσο κι αν ακούγεται ρομαντικό, είναι να τεθούν από τώρα οι βάσεις για ένα είδος Detente, να προωθηθούν συμφωνίες με πλανητική διάσταση (τύπου αγοράς ρύπων, τύπου ειρηνικής σύμβασης), να «δεθούν» δηλαδή τα συμφέροντα όλων των μεγάλων χωρών όσο περισσότερο γίνεται.
του Νίκου Παπανδρέου – Το Βήμα
