Θα δίνατε στο παιδί σας ένα ασφαλές φάρμακο που θα βελτίωνε την ικανότητα του να μάθει πιάνο ή μια ξένη γλώσσα; Προσοχή έχετε μόλις τρία λεπτά για να απαντήσετε!

Αυτό και άλλα παρόμοια υποθετικά ερωτήματα τέθηκαν σε πρόσφατο συνέδριο νευροηθικής στην Πενσυλβάνια των Η.Π.Α. με τον νευρολόγο Άντζαν Τσάτερτζι να περιγράφει το υποθετικό μεν αλλά εφιαλτικό για πολλούς σενάριο από τη ζωή ενός μάνατζερ.

Ο ήρωας μας είναι ένας σύγχρονος μάνατζερ, που δουλεύει γύρω στις 100 ώρες την εβδομάδα. Παράλληλα περνάει κρίση στην προσωπική του ζωή γιατί τον άφησε η γυναίκα του. Αναζητά λοιπόν τη βοήθεια ενός νευρολόγου. Ο γιατρός του χορηγεί ένα αντικαταθλιπτικό- prozac ή Paxil -και πραγματικά ο ασθενής μας συνέρχεται γρήγορα και μάλιστα παίρνει προαγωγή στη δουλειά του. Κι εκεί που όλα έδειχναν να παίρνουν το δρόμο τους, η μικρή του κόρη, επηρεασμένη από το διαζύγιο των γονιών της κλείνεται στον εαυτό της και παίρνει κακούς βαθμούς στο σχολείο.

Ο ίδιος γιατρός της χορηγεί adderal. Στον νευρολόγο όμως σπεύδει και ο γιος της οικογένειας για να λύσει άλλο πρόβλημα: λατρεύει τα σπορ και τρέχει στους δρόμους μεσαίων αποστάσεων. Είναι καλός αλλά όχι τόσο όσο χρειάζεται για να λάβει μέρος στους αγώνες. Και γι’ αυτόν υπάρχει η λύση, το γνωστό μας viagra, που εκτός από την τόνωση της σεξουαλικότητας επιτρέπει στους πνεύμονες να απορροφούν πιο πολύ οξυγόνο!!! Φυσικά όλοι σκίζουν στις επιδόσεις τους γι’ αυτό και ο πατέρας σπεύδει πάλι στον νευρολόγο όταν πρέπει να ταξιδέψει ως την Σαουδική Αραβία για να κλείσει μια σπουδαία δουλειά. Ποιο είναι τώρα το πρόβλημά του; Πρέπει να μάθει και αραβικά το ταχύτερο δυνατόν. Και γι’ αυτό φροντίζει η επιστήμη: Μαθαίνει τα βασικά σε τρία μαθήματα χάρη στα λίγα μιλιγκράμ δεξτροαμφεταμίνης που παίρνει μισή ώρα πριν το μάθημα. Το ταξίδι όμως είναι μεγάλο και εκείνος θέλει να είναι ξεκούραστος σε εγρήγορση και κυρίως με καθαρό μυαλό. Ευτυχώς έχει στην τσέπη του άλλο ένα μαγικό χαπάκι. Οι Σαουδάραβες ενθουσιάζονται, η δουλειά κλείνει με μεγάλη επιτυχία κι εκείνος πετάει από τη χαρά του!!!»

Το σενάριο αυτό είναι υποθετικό. Πόσο μελλοντικά είναι όμως αυτά τα ζητήματα; Και ποιες είναι οι επιπτώσεις στην προσωπικότητα του ελεύθερου ανθρώπου αυτού του τύπου οι παρεμβάσεις στην εγκεφαλική λειτουργία; Ζητήσαμε από ειδικούς επιστήμονες να μας δώσουν τη γνώμη τους για το νέο αυτό επιστημονιÎ
ºÏŒ πεδίο το οποίο προβλέπεται ότι θα προκαλέσει πολλές συζητήσεις και αναζητήσεις.

Τι σημαίνει νευροηθική και ποια είναι η δυναμική της σήμερα;

Ο κ. Γιώργος Ζαρκαδάκης , διδάκτωρ Τεχνητής Νοημοσύνης, ο οποίος ασχολείται ιδιαίτερα με τα ζητήματα των νευροεπιστημών επισημαίνει:

«Η εξέλιξη της νευροεπιστήμης οδηγεί σε μια σύγκρουση των επιστημονικών αποτελεσμάτων και προσδοκιών με μερικές από τις πιο θεμελιώδεις αξίες της κοινωνίας μας, προκαλώντας κάποιες «ηθικές αρχές». Για παράδειγμα, την έννοια της ανθρώπινης προσωπικότητας. Αυτή η σύγκρουση ήταν εμφανής στην περίπτωση της βιοτεχνολογίας και είχε ως αποτέλεσμα μια σπασμωδική αντίδραση των κυβερνήσεων στον έλεγχο, για παράδειγμα, των βλαστοκυττάρων που θα χρησιμοποιούνταν για την έρευνα στη θεραπευτική κλωνοποίηση. Η «νευροηθική» λοιπόν θα μπορούσε να ορισθεί ως ένας διάλογος ανάμεσα στους επιστήμονες-ερευνητές και την κοινωνία. Στόχος του διαλόγου είναι να διερευνηθεί μέχρι ποίου σημείου η κοινωνία είναι έτοιμη να ανεχτεί – ή να υιοθετήσει – τα αποτελέσματα της έρευνας στις νευροεπιστήμες. Αυτό είναι σημαντικό και διότι η έρευνα χρηματοδοτείται σε μεγάλο ποσοστό από δημόσιους πόρους, χρήματα δηλαδή των φορολογουμένων, και διότι το προηγούμενο με τη βιοτεχνολογία έχει αποδείξει ότι η κοινή γνώμη πρέπει να είναι προετοιμασμένη και ενημερωμένη σωστά ώστε να κρίνει επίσης σωστά. Συνεπώς, η νευροηθική, αφορά άμεσα όχι μόνον τον κάθε πολίτη, αλλά και τους νευροεπιστήμονες.»

Πάνω απ όλα ο σεβασμός στον άνθρωπο

«Η νευροηθική είναι μια προέκταση της βιοηθικής ως προς τα τελευταία επιτεύγματα των βιοεπιστημών και ως προς τη δυνατότητα που έχουν σήμερα οι νευροεπιστήμονες να επηρεάσουν κάποιες συμπεριφορές, συμπληρώνει ο κ. Ευάγγελος Καφετζόπουλος, νευροψυχίατρος , πρόεδρος του ΟΚΑΝΑ. Στη βιοηθική μέχρι τώρα που μιλάμε για σωματικού τύπου επεμβάσεις υπάρχει μια αρχή: ότι μπορούμε να επέμβουμε σεβόμενοι τα δικαιώματα του ανθρώπου, πράγμα που σημαίνει ότι δεν πρέπει να κάνουμε κακό τόσο στον ίδιο όσο και στους άλλους ανθρώπους. Πιστεύω ότι το ίδιο θα ε
πικρατήσει και στη νευροηθική και δεν νομίζω ότι θα μπορούσα να την ορίσω έξω από αυτό το πλαίσιο. ¨Όμως δεν φτάνει μόνο αυτό. Έχουμε ανάγκη επιτροπών, εξέταση στοιχείων και αποφάσεις που δεσμεύουν κράτη και κυβερνήσεις, όπως και στη βιοηθική.»

Πόσο μακρινά είναι τέτοιου είδους σενάρια;

«Το σενάριο είναι πολύ πιθανόν, απαντά ο κ. Ζαρκαδάκης, και ήδη υπάρχουν αρκετά φαρμακευτικά σκευάσματα στην αγορά τα οποία βελτιώνουν τη μαθησιακή ικανότητα καθώς και άλλες νοητικές λειτουργίες. Νέες τεχνικές τομογραφίας επιτρέπουν στην αναγνώριση εγκεφαλικών λειτουργιών που σχετίζονται με την αλήθεια ή το ψέμα. Ίσως αυτές οι τεχνικές να φανούν χρήσιμες στην αναγνώριση υπόπτων, απομένει όμως να διευκρινισθεί υπό ποίο κανονιστικό πλαίσιο θα γίνεται η χρήση τους.»

Το ίδιο σύντομα προβλέπει και ο κ. Καφετζόπουλος ότι θα τεθούν και περαιτέρω ερωτήματα που αφορούν τέτοιου είδους σενάρια.

« Το ερώτημα αυτό θα γίνει ακόμα πιο έντονο στο μέλλον, όταν θα έχει τελειώσει το πρόγραμμα της ανάλυσης των γονιδίων, μας εξηγεί. Όταν θα έχουμε συγκεκριμένες απόψεις πια και γνώσεις για γονίδια που δρουν πάνω στη συμπεριφορά. Οπότε με τις ενδεχόμενες μελλοντικές γονιδιακές θεραπείες το ερώτημα που θα τεθεί εκείνη την εποχή-και δεν μιλάμε για μακρινό μέλλον αλλά για 4-5 χρόνια από τώρα περίπου- είναι κατά πόσο μπορούμε να επέμβουμε και με φάρμακα που επηρεάζουν γονίδια.»

Τι είδους ηθικά ζητήματα εγείρονται από την επέμβαση των νευροεπιστημών;

«Τα κυριότερα ηθικά ζητήματα, διευκρινίζει ο κ. Ζαρκαδάκης, έχουν να κάνουν με την διακύμανση της ανθρώπινης προσωπικότητας, την κατάργηση του νοητικο-συναισθηματικού απορρήτου και την διεύρυνση του κοινωνικού αποκλεισμού. Επίσης, η ανάπτυξη τεχνολογιών ατομικής βελτίωσης, είτε μέσω φαρμάκων είτε μέσω εφαρμοσμένης αναπτυξιακής ψυχολογίας, ίσως οδηγήσει σε κοινωνικό αποκλεισμό τάξεις με χαμηλό εισόδημα που δεν θα έχουν την οικονομική δυνατότητα να απολαύσουν τα οφέλη αυτών των τεχνολογιών.»

Στο πεδίο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εντοπίζει το μεγαλύτερο κίνδυνο και ο κ. Καφετζόπουλος.

«Το ερώτημα που μπαίνει αυτή τη στιγμή, έτσι όπως είναι η κοινωνία μας διαρθρωμένη σήμερα είναι ότι αυτές οι θεραπείες θα είναι θεραπείες για τους λίγους αργότερα. Στοιχίζουν πάρα πολύ, θα είναι θεραπείες που θα απευθύνονται σε μια συγκεκριμένη τάξη ανθρώπων οπότε μπαίνουμε στο θέμα των ανθρωπί
νων δικαιωμάτων. Η κοινωνική διαστρωμάτωση θα γίνει ακόμα πιο χαώδης κι αυτό θα φέρει σοβαρότατες κοινωνικές ανατροπές .»

Δώστε μας μερικά παραδείγματα «διλημμάτων» του νευροεπιστήμονα.

«Τεχνολογίες όπως τα «έξυπνα φάρμακα» ή η βαθιά εγκεφαλική διέγερση μέσω ηλεκτροδίων έχουν ως αποτέλεσμα την αλλαγή της προσωπικότητας. Τεχνολογίες όπως αυτές θα μπορούσαν, σε ένα υποθετικό σενάριο, να χρησιμοποιηθούν για την καθοδήγηση αποφάσεων, επηρεάζοντας έτσι την ελεύθερη βούληση του ατόμου, λέει ο κ Ζαρκαδάκης.»

«Σήμερα ξέρουμε ότι οι νευροεπιστήμες έχουν βοηθήσει σε πολλούς τομείς μας λέει ο κ. Καφετζόπουλος: έχουμε τις καινούργιες νευροαπεικονιστικές τεχνικές, τη μαγνητική τομογραφία, κλπ, οι οποίες έχουν βοηθήσει πολύ στη διάγνωση. Αργότερα μπορεί να δούμε και πλευρές τις συμπεριφοράς μας, π.χ. τα επιθετικά άτομα. Οφείλεται η συμπεριφορά τους σε διαδικασίες εγκεφαλικές, σε γενετικές ανωμαλίες; Η επιστήμη είναι πολύ κοντά στο να βρει αυτά τα δεδομένα.

Ένα επίσης πρόβλημα νευροηθικής είναι το εξής:

Ενας άνθρωπος κάνει ένα έγκλημα και στο δικαστήριο ο συνήγορος του ισχυρίζεται ότι η δράση του οφείλεται σε γενετικές ανωμαλίες και ζητά μη καταλογισμό. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί αυτό στο δικαστήριο για να αθωωθεί ένας άνθρωπος;

Η απάντηση των νομικών είναι όχι. Η νομική επιστήμη έχει μια δική της αλήθεια, που δεν χρησιμοποιεί την επιστήμη. Πρόκειται για μια αλήθεια που βασίζεται σε συμφωνίες μεταξύ των ανθρώπων που πολύ λίγο στηρίζεται αυτή η αλήθεια σε επιστημονικά δεδομένα.

Τα ερωτήματα της νευροηθικής όμως πάνε πιο μακριά: Αν μετά από είκοσι χρόνια μια έγκυος γυναίκα ανιχνεύσει στο έμβρυο τέτοιου είδους ανωμαλίες μπορεί να επέμβει; Νομίζω δεν μπορεί να απαντηθεί επί του παρόντος ένα τέτοιο ερώτημα. Κι αυτό γιατί το γονίδιο της επιθετικής συμπεριφοράς έχει επίδραση 50% στο χαρακτήρα. Το άλλο 50% είναι περιβαλλοντικές επιδράσεις στην ανάπτυξη ενός ανθρώπου. Ποτέ μια συμπεριφορά δεν εξαρτάται 100% από γονίδια ή 100% από το περιβάλλον.»

Πόσο ασφαλή είναι αυτά τα φάρμακα που τονώνουν και κατευθύνουν τις νοητικές δραστηριότητες;

«ΟΙ άνθ
ρωποι ανέκαθεν χρησιμοποιούσαμε σκευάσματα που επηρεάζουν τις νοητικές μας λειτουργίες, μας λέει ο κ. Ζαρκαδάκης. Για παράδειγμα τον καπνό, το οινόπνευμα, τον καφέ, αλλά και ένα πλήθος παραισθησιογόνων ουσιών που διάφοροι πολιτισμοί είχαν κατά καιρούς εντάξει σε κάποιο λατρευτικό τελετουργικό. Τα λεγόμενα «τεχνητά» σκευάσματα δεν είναι τίποτα άλλο παρά η φυσιολογική τεχνολογική εξέλιξη αυτής της αρχέγονης ανθρώπινης ανάγκης και συνήθειας. Δεν πιστεύω ότι τίθεται κάποιο σοβαρό ζήτημα ως προς τις ουσίες αυτές καθαυτές, εφόσον φυσικά πληρούν τις διεθνώς επιβαλλόμενες συνθήκες ασφαλείας για τα φάρμακα και δεν προκαλούν εθισμό.»

«Τα φάρμακα χρειάζονται μακροχρόνια δοκιμή για να είναι αξιόπιστα, τονίζει ο κ. Καφετζόπουλος. Όταν άρχισαν αν χορηγούνται τις αμφεταμίνες , στο στρατό, σε φοιτητές, δεν γνώριζε κανείς τότε τις μακροχρόνιες συνέπειες. Ξέραμε, από πειράματα στο στρατό ότι η αμφεταμίνη προκαλεί ανορεξία. Με τα χρόνια είδαμε ότι πολλά περιστατικά ψύχωσης οφείλονταν σε αυτά τα φάρμακα. Μέχρι να γίνει η σύνδεση όμως πέρασαν χρόνια.

Ακόμα και αυτά τα γνωστά αντικαταθλιπτικά που περιγράφει το σενάριο του συνεδρίου ακόμη δοκιμάζονται. Θεωρώ επίσης ότι τέτοιου τύπου ερωτήματα πρέπει να υπαχθούν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο της βίο- ηθικής και με μεγαλύτερη αυστηρότητα στο πεδίο της νευροηθικής. Η ανθρωπότητα μέχρι σήμερα έχει επιδείξει μια μεγάλη δυσκολία να αποδεχθεί φάρμακα που τροποποιούν νοητικές καταστάσεις, παρόλο που χρησιμοποιούμε και πάντα χρησιμοποιούσε ο άνθρωπος. Το ζήτημα είναι να τα περιορίσουμε όχι να τα αυξήσουμε.»

Εσείς θα δίνατε στο παιδί σας ένα σκεύασμα τέτοιου τύπου για να μάθει πιο γρήγορα αγγλικά για παράδειγμα;

«Θεωρώ ως βασικές αξίες για την ανάπτυξη ενός παιδιού το πνεύμα της συνεργασίας και της ομαδικότητας, τονίζει ο κ. Ζαρκαδάκης. Θα μεγάλωνα το παιδί μου ώστε να γίνει κάποτε ένας ευτυχισμένος άνθρωπος και όχι ένας παγκόσμιος πρωταθλητής. Κατά συνέπεια, δεν θα έδινα τέτοιου είδους σκευάσματα στο παιδί μου, διότι κάτι τέτοιο θα του δίδασκε ακριβώς το αντίθετο, ότι δηλαδή η ζωή είναι ένας στίβος μόνον για τους «πρώτους» – κάτι που θεωρώ ως την απόλυτη συνταγή της προσωπικής δυστυχίας.»

«Καταρχάς, το να δώσεις ένα φάρμακο που μόλις ανακάλυψε η επιστήμη, σε ένα παιδί είναι εγκληματικό, υπογραμμίζει ο κ. Καφετζόπουλος. Μπορεί να έχει και ψυχικές και σωματικές παρενέργειεÏ
‚. Με την εμπειρία λοιπόν όλων αυτών των ετών εγώ θα έλεγα όχι στη χορήγηση τέτοιων σκευασμάτων. Εξάλλου, όλα αυτά που περιγράφουμε είναι μια άλλου τύπου εξάρτηση. Να εξαρτάται ο άνθρωπος από ένα χάπι; Ο άνθρωπος πρέπει να αντλεί δυνάμεις από μέσα του και όχι από πρόσκαιρες εξωτερικές παρεμβάσεις.»

Ηθική φιλοσοφία και νευροηθική

Για τις διαστάσεις της νευροηθικής ζητήσαμε και τη γνώμη του κ. Στέλιου Βιρβιδάκη, καθηγητή Φιλοσοφίας στο τμήμα Μεθοδολογίας-Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης του Παν/μίου Αθηνών.

«Η ηθική φιλοσοφία δεν δίνει έτοιμες και οριστικές απαντήσεις με τον συγκεκριμένο τρόπο που θα ήθελε κανείς αλλά δίνει κατευθυντήριες γραμμές, αρχές, τρόπο σκέψης και προβληματισμούς αναστοχασμού πάνω στις αξίες και τις αρχές που διέπουν τη ζωή μας. Μας βοηθάει να σκεφτούμε.

Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί διάφοροι κλάδοι εφαρμοσμένης όπως λέμε ηθικής μεταξύ των οποίων είναι η βιοηθική, η ιατρική ηθική και πλέον η νευροηθική. Ο ηθικός φιλόσοφος προσπαθεί να αναλύσει τις έννοιες, να αναδείξει τα διλήμματα, να φέρει στο φως αυτές τις διαφορετικές αξίες και με βάση μια συναίνεση επί των κοινών αρχών να καταλήξει στο ποια θα ήταν η σωστή απόφαση. Ή, αν δεν υπάρχει μια σωστή απόφαση να δώσει το φάσμα των δυνατών απαντήσεων.

Γι’ αυτό που μου περιγράφετε ο φιλόσοφος θα ρωτούσε: «μας ενδιαφέρει όντως η μεγιστοποίηση της ωφέλειας του κοινωνικού συνόλου; Ή μήπως ισχύει περισσότερο εδώ μια αρχή αυτονομίας εμπνεόμενη από τον Καντ, μια αρχή δικαιωμάτων; Ας υποθέσουμε ότι τα φάρμακα τα οποία δίνουμε αλλάζουν τη συμπεριφορά και παρεμβαίνουν στον εγκέφαλο του υποκειμένου και επηρεάζουν τη βούληση του κατά τέτοιο τρόπο που μπορεί μακροπρόθεσμα να έχουμε έναν άνθρωπο τελείως «χαζοχαρούμενο» ή να χάσει κάποιες πλευρές της προσωπικότητας του για να έχει λιγότερο άγχος. Θα πρέπει να αναλογιστούμε πάρα πολύ σοβαρά αν θέλουμε κάτι τέτοιο. Αν δηλαδή μας φτάνει μια επιφανειακή βελτίωση της κατάστασης ή θέλουμε μια βαθύτερη συνειδητοποίηση η οποία μπορεί να μας κάνει λιγότερο ευτυχισμένους ενδεχομένως, αλλά μπορεί να μας κάνει πιο ποιοτικούς και πιο ευαίσθητους σε Î
¿ÏÎ¹ÏƒÎ¼Î­Î½Î± ζητήματα. Εγώ είμαι λιγάκι πιο παραδοσιακός σ’ αυτά και υπέρ των ανθρωπιστικών αντιλήψεων και θα έλεγα όχι, δε θα ήθελα έναν άνθρωπο μηχανή ο οποίος θα παράγει περισσότερο.

Το πιο σοβαρό ζήτημα πάντως στις νευροεπιστήμες είναι η παρέμβαση στη βούληση δεδομένου ότι αυτά τα φάρμακα μπορούν να θίξουν την αυτονομία μας. Πόσο, μέχρι ποιου σημείου, θα παρέμβουμε στη ζωή ενός ατόμου για το καλό του; Πρέπει πάντα να διακρίνουμε τις επιθυμίες του ανθρώπου. Οι επιθυμίες πρώτου επιπέδου είναι οι άμεσες, οι παρορμητικές και οι δευτέρου επιπέδου είναι οι επιθυμίες για τις επιθυμίες, δηλαδή: «θα ήθελα να μην πάρω προζάκ για να είμαι καλά.» Το ζήτημα λοιπόν είναι πως εξυπηρετούμε καλύτερα τις δευτέρας τάξεως επιθυμίες.

Όσο αφορά στα παιδιά , έχουμε καταρχάς μια δικαιολογημένη άσκηση του πατερναλισμού, όμως πρέπει να σκεφτούμε πώς θέλουμε να μεγαλώσουμε το παιδί. Με τι αξίες, τι πρότυπα ζωής; Τι άνθρωπος θέλουμε να είναι το παιδί; Μια μηχανή γνώσης ή ένας άνθρωπος πιο ισορροπημένος που καλλιεργεί τις διάφορες δυνατότητες του; Οι γονείς φέρουν πολύ μεγάλη ευθύνη για την ανάπτυξη της ελεύθερης προσωπικότητας και εξισορρόπησης των παιδιών τους. Και προπάντων δεν πρέπει να τα φορτώνουν με ένα είδος καταναλωτισμού της γνώσης.»

Πηγή: Περιοδικό ΑΡΜΟΝΙΑ