Aκολουθήστε τα παρακάτω βήματα μιας συνταγής που πετυχαίνει πάντα. Σημειώστε όλα τα πράγματα που πάνε στραβά: έχει συννεφιά εδώ και τρεις μέρες, ξοδέψατε τα χρήματα του δεκαπενθήμερου πριν τις 16, χάσατε την προθεσμία για το ΚΤΕΟ. Συλλογιστείτε τα χειρότερα που έρχονται: όλα τα μαλλιά σας θα ασπρίσουν και μια ωραία μέρα θα πεθάνετε, το κατοικίδιο σας θα πεθάνει και αυτό και το αγαπημένο σας σήριαλ θα τελειώσει σύντομα. Σκεφτείτε όσα δεν πετύχατε στη ζωή σας: μια νύχτα με μια θεά, τη θέση του ανίκανου προϊσταμένου σας. Συνεχίστε καταγράφοντας όσα δεν έχετε: το τελευταίο μοντέλο i-phone, την Αντζελίνα Τζολί στο πλευρό σας. Τέλος, φανταστείτε αυτό που δεν θα είστε ποτέ: ο πιο ωραίος, ο πιο διάσημος, ο πιο έξυπνος, ο πιο δυνατός. Μη ξεχάσετε να αφιερώσετε και μια ολιγόλεπτη σκέψη σε όσους δεν σας αγαπούν. Το αποτέλεσμα είναι σίγουρο, θα νοιώσετε απελπισμένος και αν μη τι άλλο δυστυχής.

 

Βέβαια, το αίσθημα αυτό (όπως και της ευτυχίας) είναι παροδικό. Τη μια στιγμή, νοιώθουμε να πετάμε στα σύννεφα και την άλλη απίστευτα ψυχοπλακωμένοι: αυτές οι διακυμάνσεις περιστρέφονται γύρω από ένα «κέντρο βάρους», ιδιαίτερο για τον καθένα, ένα κέντρο βάρους  που αντανακλά το μέσο επίπεδο ευτυχίας μας. Όπως παρουσιάστηκε σε πρόσφατο άρθρο στο biology4u, μελέτες που έγιναν αρχικά σε ομοζυγωτικά δίδυμα (1) και πιο πρόσφατα στη γενετική έδειξαν ότι το επίπεδο αυτό είναι κληρονομικό κατά 50% . Για παράδειγμα, αν έχω φαινότυπο του μεταφορέα της νευροδιαβιβαστικής ουσίας σεροτονίνης (φυσικό αντικαταθλιπτικό) ομοζυγωτικό της μακράς έκδοσης του (5-HTT long), θα επαναδεσμεύω περισσότερο  τη σεροτονίνη στις συνάψεις και θα είμαι καλύτερα εξοπλισμένος για τις αντιξοότητες της ζωής (2,3,4). Θα γελάω, θα χαίρομαι, θα διασκεδάζω πιο εύκολα από κάποιον που έτυχε να έχει το φαινότυπο του μικρού μεταφορέα της σεροτονίνης. Σε περίπτωση αποτυχίας, μεγάλης στενοχώριας κτλ., το χτύπημα θα είναι εξίσου επώδυνο και στους δυο τύπους ανθρώπου, αλλά ο εσωτερικός κλονισμός του ενός, θα είναι ηπιότερος και μικρότερης διάρκειας από αυτόν του άλλου.

Η προδιάθεση μου για χαρά και ευτυχία συνδέεται επιπλέον με θετικά χαρακτηριστικά  της ανθρώπινης προσωπικότητας όπως το να είμαι δραστήριος, κοινωνικός, ευσυνείδητος και όχι υπερβολικά αγχώδης, τα οποία φαίνεται να είναι και αυτά γενετικά ελεγχόμενα (5). Αυτό σημαίνει ότι η ικανότητα να νοιώσω ευτυχισμένος εξαρτάται κληρονομικά ίσως παραπάνω και από 50%… Αν επιπλέον λάβουμε υπ’ όψιν ότι παράγοντες όπως το αν είμαι όμορφος ή άσχημος, πλούσιος ή φτωχός, ψηλός ή κοντός, μορφωμένος ή όχι, παντρεμένος ή όχι, συσχετίζονται μόνο κατά 10% με το κεφάλαιο για ευτυχία που διαθέτω, τότε μένει στην καλύτερη περίπτωση ένα 40% προς προσωπική αξιοποίηση… Πόσο αξιόλογο είναι αυτό το ποσοστό και πόσο δεσμευτικό είναι το γενετικό μου υπόβαθρο; Μπορώ να βελτιώσω μια άσχημη προίκα ή το παιχνίδι είναι χαμένο από χέρι πριν ακόμα ξεκινήσει; Με απλά λόγια, μπορεί ο καθένας να είναι ευτυχισμένος άνθρωπος;

Το πρώτο σκέλος της απάντησης έρχεται από τις νευροεπιστήμες και τις τεχνικές πυρηνικού μαγνητικού συντονισμού (fΝΜR), οι οποίες απέδειξαν ότι ο εγκέφαλος διαμορφώνεται κυριολεκτικά σε όλη την διάρκεια της ζωής, μέσα από τα γεγονότα και τις συναισθηματικές αλληλεπιδράσεις που την συνοδεύουν, και με χρονικά διαστήματα εξαιρετικά μεγάλης πλαστικότητας, όπως αυτές της πρώτης παιδικής ηλικίας (έως τα τέσσερα) και της εφηβείας.

Ένα παράδειγμα που στοιχειοθετεί αυτό το γεγονός είναι το φαινόμενο της επανατακτικότητας (resilience) (6) που έχει παρατηρηθεί και η τραγική ιστορία των ορφανών της Ρουμανίας.
Το 1970, το κομουνιστικό καθεστώς στη Ρουμανία προώθησε μια σειρά μέτρων για την ενίσχυση ενός ξέφρενου ρυθμού γεννήσεων. Ο Ν. Ceaucescu πιστεύει πως για να είναι ένα κράτος ισχυρό, πρέπει να έχει και μεγάλο πληθυσμό. Οι εργένηδες πάνω από είκοσι ετών, όπως και τα άτεκνα ζευγάρια, τιμωρούνται με πρόστιμο. Αντισύλληψη και αμβλώσεις απαγορεύονται. Οι επισκέψεις στον γυναικολόγο είναι υποχρεωτικές και οι γιατροί που πραγματοποιούν διακοπή κύησης κινδυνεύουν με βαριές ποινές φυλάκισης έως και με την ποινή του θανάτου σε περίπτωση υποτροπής.

Πλήθος μέτρων δημιουργούνται για να προτρέψουν τα ζευγάρια στην τεκνοποίηση, ώστε η κάθε οικογένεια να έχει τουλάχιστον 4 παιδιά: πριμοδοτήσεις, διακοπές, διευκολύνσεις στην ανεύρεση εργασίας, κατοικίας, στις μεταφορές. Τέλος, το κράτος αναλαμβάνει μέσω ορφανοτροφείων όσα παιδιά δεν θέλουν οι γονείς τους, και ενθαρρύνει την εγκατάλειψη, θέλοντας να δημιουργηθεί εκεί ένας νέος τύπος ανθρώπου, «καθαρός» και με απόλυτη πίστη στο κομμουνιστικό καθεστώς. Οι φρικτές συνέπειες αυτής της πολιτικής ανακαλύφθηκαν το 1990 από τη Δύση: σε εκατοντάδες ορφανοτροφεία, δεκάδες χιλιάδες παιδιά έχουν εγκαταλειφθεί από μικρή ηλικία, ζουν χωρίς στοιχειώδη φροντίδα και επαρκή τροφή, με αποτέλεσμα να εμφανίσουν κύριες δυσλειτουργίες στη συμπεριφορά.
Πραγματοποιώντας μαγνητική σάρωση εγκεφάλων τέτοιων παιδιών, χαρακτηρισμένων ως καθυστερημένων, διαπιστώθηκε μια ατροφία στον πρόσθιο λοβό του εγκεφάλου τους, στα κέντρα που ελέγχουν τη μνήμη και τα συναισθήματα. Όμως, ένα χρόνο μετά την τοποθέτησή τους σε ανάδοχες οικογένειες, οι εγκέφαλοι αυτών των παιδιών ξανάρχισαν την ανάπτυξή τους, κρατώντας μεν το αρχικό τραύμα, αλλά αναπτύσσοντας νευρολογικούς μηχανισμούς αντιστάθμισης. Δηλαδή, η ατροφία δεν προϋπήρχε της εγκατάλειψής τους στο ορφανοτροφείο αλλά ήταν επακόλουθο του ότι στερήθηκαν στοργή και αισθητηριακές διεγέρσεις. Η τραγική αυτή ιστορία τεκμηριώνει λοιπόν το γεγονός ότι ο εγκέφαλός μας «πλάθεται» από την αλληλεπίδρασή μας με το περιβάλλον, τόσο που μπορεί να χαρακτηριστεί συμπέρασμα των σχέσεων μας, που υπερβαίνει το γενετικό υπόβαθρό μας.

Το δεύτερο σκέλος της απάντησης σχετίζεται άμεσα με την έννοια της ευτυχίας και έρχεται από έναν καινούργιο κλάδο, της λεγόμενης «θετικής ψυχολογίας». Μέχρι το 2000 η ψυχολογία είχε ως αντικείμενο μελέτης την ψυχική ασθένεια, ταξινομώντας παθήσεις, προσφέροντας αξιόπιστες διαγνώσεις και αγωγές, με σκοπό να φέρει ασθενείς από μια αρνητική κατάσταση σε μια ουδέτερη «κανονική» κατάσταση. Με διαμετρικά αντίθετη επιλογή στόχων, ο νεοεμφανισθείς κλάδος της θετικής ψυχολογίας αποσκοπεί στο να βελτιώσει τις «κανονικές» ζωές: να ενισχύσει την ανθρώπινη δύναμη αντί της αδυναμίας, να ενοποιήσει και να σταθεροποιήσει τις καλύτερες πτυχές της προσωπικότητας αντί να επιδιορθώνει τις χειρότερες, να κάνει τη ζωή κανονικών ανθρώπων πιο γεμάτη, πιο ευτυχισμένη, αντί να γιατρεύει την παθογένεια.

Παρά την υποκειμενικότητα που συνοδεύει την έννοια της ευτυχίας και τον μη στατικό της χαρακτήρα, η σχολή των θετικών ψυχολόγων μπόρεσε να αναπτύξει διάφορες επιστημονικά αξιόπιστες μεθόδους για να αξιολογήσει τη φύση της ευτυχίας και το βαθμό που την αντιλαμβάνεται ο καθένας μας καθώς και να κάνει ποσοτικοποιήσεις των αποτελεσμάτων, προσφέροντας χρήσιμα συμπεράσματα.

Όπως περιγράφει ο ιδρυτής της θετικής ψυχολογίας, καθηγητής Μ. Seligman, η συνταγή πλοήγησης προς την ευτυχία αποτελείται από τρεις δρόμους: αυτόν της ευχαρίστησης, αυτόν της συμμετοχής/ αφοσίωσης (π.χ. στη δουλειά, στην οικογένεια, στο σύντροφο, στους φίλους), και του νοήματος (αξιοποίηση των καλύτερων μας πλευρών σε κάτι μεγαλύτερο από μας). Από αυτούς, ο πρώτος είναι ο  λιγότερο σημαντικός, σχεδόν με αμελητέα συμβολή: συγκρούεται αμετάκλητα μ’ αυτό που λέγεται «ηδονιστική προσαρμογή», που σημαίνει πως ό,τι και να κάνουμε, γρήγορα συνηθίζουμε, χάνεται η ένταση του συναισθήματος και επιστρέφουμε στο αρχικό μας στάδιο. Υπάρχει εδώ ένας χαρακτήρας παροδικότητας που απαιτεί συνεχή εναλλαγή για να συντηρηθεί η ένταση της ευχαρίστησης. Επίσης, με αυτόν τον τύπο συμπεριφοράς συνδέεται και η γενετική μας κληρονομιά που αναφέραμε παραπάνω, που δύσκολα μπορεί να αλλάξει: ένας άνθρωπος συνεσταλμένος δύσκολα μπορεί να μεταμορφωθεί σε “party animal“… Μονάχα όταν προϋπάρχει κάποιο από τα άλλα δυο  συστατικά ευτυχίας, αυτά της συμμετοχής/ αφοσίωσης ή/ και του νοήματος, τότε η επιδίωξη της ευχαρίστησης θα παίξει ρόλο ενισχυτικό! Κάτι σαν την κρέμα σαντιγί πάνω στο παγωτό… Χωρίς παγωτό το γλυκό δεν λέει.

Η ευτυχία που έχει βάθος χρόνου καθορίζεται λοιπόν μόνο από το βαθμό συμμετοχής/ αφοσίωσης/ νοήματος που έχουμε στη ζωή μας, βαθμό που έχει να κάνει με αυτό που ονομάζεται “flow”, η βέλτιστη ευφορία/ συγκέντρωση που συνοδεύει κάθε δραστηριότητα που κάνουμε και στην οποία είμαστε πολύ καλοί. Σε αυτή την περίπτωση, ο χρόνος σταματάει, γινόμαστε ένα με αυτό που κάνουμε και εκφράζουμε την προσωπικότητά μας και την ατομική υπογραφή που αποτελούν τα δυνατότερα μας σημεία. Γνώση αυτών των σημείων μπορεί να επιτευχθεί με διάφορα τεστ που έχουν αναπτυχθεί: όλες οι πτυχές της ζωής μας μπορούν να προσαρμοστούν στις θετικότερες δυνατότητές μας. Παράλληλα, αποδείχθηκε ότι απλές ασκήσεις όπως αυτές που ενισχύουν τα θετικά συναισθήματα, την καλοσύνη, το αίσθημα ευγνωμοσύνης, την αλτρουιστική συμπεριφορά, την αφοσίωση στους φίλους και τα αγαπημένα πρόσωπα σε συνδυασμό με την κοινωνικότητα αυξάνουν προς το καλύτερο το αίσθημα ικανοποίησης που έχουμε για την ζωή μας. Για παράδειγμα, γράψτε κάθε μέρα τρία πράγματα που σας χαροποίησαν (π.χ. ένα ευχάριστο οικογενειακό γεύμα, μια ωραία βόλτα, ένα αναπάντεχο τηλεφώνημα από φίλο) και  άμεσα θα νοιώσετε ουσιαστικά ευτυχέστεροι. Και νοιώθω ευτυχέστερος δεν είναι μόνο το ότι νοιώθω καλύτερα αλλά έχω αποδεδειγμένα μεγαλύτερη μακροβιότητα, καλύτερη υγεία, καλύτερη απόδοση στη εργασία, καλύτερη ανάκτηση σε οποιαδήποτε αντιξοότητα, μεγαλύτερη περιέργεια κτλ.

Συνοψίζουμε. Μπορεί μερικοί άνθρωποι να είναι περισσότερο προικισμένοι εκ γενετής από άλλους στον τρόπο σκέψης και στην αντιμετώπιση της ζωής. Όμως το θέμα ευτυχία δεν βρίσκεται εκεί. Είναι ένα κεφάλαιο που καλλιεργείται και είναι στο χέρι του καθενός να το επιχειρήσει. Καλλιέργεια που ξεκινάει με το να αποβάλουμε τα ασυνείδητα στερεότυπα τύπου η ευτυχία είναι υπόθεση τύχης και μοίρας, ή ότι βρίσκεται σε ένα καινούριο αυτοκίνητο, μια καινούρια δουλειά, μια καινούρια αγάπη: όλα τα τυχερά που θα πέσουν σαν μάννα εξ’ ουρανού, θα φαγωθούν από “την ηδονιστική μας προσαρμογή”. Αντίθετα, η ευτυχία θα έρθει εδώ και τώρα αν εφαρμόσουμε μια στρατηγική συμπεριφοράς προσαρμοσμένη στις καλύτερες δυνατότητες και αρετές της προσωπικότητάς μας και στον τρόπο ζωής μας (7). Μια πρακτική που ξεκινάει σαν συνειδητή καθημερινή προσπάθεια και καταλήγει να είναι τρόπος ζωής.

Συντάχθηκε από την Φαίδρα Σίμιτσεκ  στην ιστοσελίδα www.biology4u.gr.

1.    Lykken D. and Tellegen A. “Happiness is a stochastic phenomenon”, Psychological Science, Vol.7, no 3, (May 1996).
2.    Caspi A. et al., “Influence of life stress on depression: moderation by a polymorphism in the 5-HTT gene”, Science 301: 386-389, (2003).
3.    Hariri A. R. et al., “Serotonin transporter genetic variation and the Response of the human amygdala”, Science 297:400-403, (2002).
4.    Fox E. et al., “Looking on the bright side: biased attention and the human serotonin transporter gene”, Proc R Soc B 276, (2009).
5.    Weiss A. et al., “Personnality and well-being”, Psychological Science, Vol.19, no3, 205-210, (March 2008).
6.    Boris Cyrulnik, “Της σάρκας και της ψυχής”, μετ. Σ. Μανουσοπούλου και  Α. Πλεύρη, εκδόσεις  Κέλευθος, (2008). O B. Cyrulnik είναι νευροψυχίατρος και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Τουλόν, Γαλλίας.
7.    Tal Ben-Shahar, “Happier: Learn the Secrets to Daily Joy and Lasting Fulfillment” Ο Tal Ben-Shahar είναι διδάκτωρ ψυχολογίας και   φιλοσοφίας και διδάσκει θετική ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο του Harvard. Στο εαρινό εξάμηνο του 2007, παρακολούθησαν το μάθημα του 1 400 φοιτητές! Μερικά από αυτά είναι διαθέσιμα στο YouTube.