Ορισμός της νοημοσύνης

Η νοημοσύνη είναι ένα σύνολο πνευματικών λειτουργιών που χρησιμοποιούμε για να αντιμετωπίσουμε νέες καταστάσεις και να λύσουμε προβλήματα, αξιοποιώντας προηγούμενες εμπειρίες.

Κατά τον Piaget, οι ουσιώδεις λειτουργίες της νοημοσύνης συνίστανται στην κατανόηση και στην ανακάλυψη, στο να κατασκευάζει δηλαδή η νοημοσύνη νέες δομές με βάση τις δομές που υπάρχουν μέσα στον πραγματικό κόσμο.

Κοινό στοιχείων των περισσότερων ορισμών και απόψεων είναι ότι η νοημοσύνη αφενός αποβλέπει στην προσαρμογή του ατόμου στο περιβάλλον και αφετέρου είναι μια γενική και περίπλοκη λειτουργία που έχει σχέση με την συνολική ανάπτυξη του ψυχοσωματικού μηχανισμού του ατόμου με την επίδραση πολιτιστικών – φυσικών και κοινωνικών παραγόντων.

Διαχωρισμοί της Νοημοσύνης

Πρακτική Νοημοσύνη

Η νοημοσύνη διαχωρίζεται σε πρακτική νοημοσύνη και θεωρητική νοημοσύνη. Η πρακτική νοημοσύνη χαρακτηρίζεται από την δύναμη προσαρμογής σε νέες καταστάσεις, η προσαρμογή του ατόμου στις διάφορες καταστάσεις του εξωτερικού κόσμου. Η πρακτική νοημοσύνη του ανθρώπου χαρακτηρίζεται κυρίως από το εργαλείο.
Σε πρώτη φάση έχουμε την επινόηση του εργαλείου με ιδέες που παίρνει από τη φύση για να επιλύσει διάφορα προβλήματα και σε δεύτερη φάση είναι η πολλαπλή χρήση ενός εργαλείου, π.χ. μπορεί να επινοήσει πολλές χρήσεις ενός κομματιού σχοινί.
Θεωρητική Νοημοσύνη
Η θεωρητική νοημοσύνη είναι η ικανότητα του ατόμου να κάνει κρίσεις συλλογισμούς, ενώ χαρακτηριστικό της γνώρισμα είναι η αφαιρετική ικανότητα του ατόμου δηλαδή η ικανότητα να βρίσκει ομοιότητες, διαφορές ή σχέσεις.

Θεωρία Πολλαπλής Νοημοσύνης (Multiply Intelligence – ΜΙ)

Ο Howard Gardner του Πανεπιστημίου του Harvard έχει διατυπώσει την θεωρία της Πολλαπλής Νοημοσύνης. Σύμφωνα με αυτόν η νοημοσύνη έχει εφτά βασικά επίπεδα που είναι τα εξής :
* Γλωσσική Νοημοσύνη — Ένα πλεονέκτημα που χαρακτηρίζει αυτούς που είναι πολύ καλοί στο χειρισμό της γλώσσας, της γραμματικής, της ποίησης, στο διάβασμα και στο γράψιμο, π.χ. δικηγόροι, φιλόσοφοι, συγγραφείς, διερμηνείς κ.α.
* Λογικο-μαθηματική Νοημοσύνη — Χαρακτηρίζεται από λογικό, ορθολογιστικό, μαθηματικό ή επιστημονικό πνεύμα, π.χ. γιατροί, μηχανικοί, προγραμματιστές, επιστήμονες κ.α.
* Χωροταξική νοημοσύνη — Η αντιληπτική ικανότητα να δημιουργούμε ένα νοητικό μοντέλο ενός χώρου και μετά να το χειριζόμαστε και να λειτουργούμε χρησιμοποιώντας αυτό το μοντέλο. Ναυτικοί, μηχανικοί, αρχιτέκτονες, διακοσμητές, γλύπτες και καλλιτέχνες (ζωγράφοι) πιθανόν όλοι έχουν ανεπτυγμένη χωροταξική νοημοσύνη.
* Μουσική Νοημοσύνη — Φανερά χαρακτηρίζει μουσικούς, συνθέτες κ.α.
* Σωματοκινητική Νοημοσύνη — Το είδος της νοημοσύνης που δημιουργεί ένα μεγάλο αθλητή, χορευτή, τεχνίτη, ξυλουργό, γλύπτη κ.α.
* Διαπροσωπική Νοημοσύνη — Η ικανότητα να κατανοούμε και να εργαζόμαστε με άλλους ανθρώπους. Πιθανότερα αυτή παρουσιάζεται σε καλούς πωλητές, πολιτικούς, μεσίτες, δασκάλους κ.α.
* Ενδοπροσωπική Νοημοσύνη — Η ικανότητα να κατανοεί κανείς τον εαυτό του, να χρησιμοποιεί κάποιος τις ικανότητές του πιο επιτυχημένα. Τέτοιοι άνθρωποι μπορούν να πετύχουν σχεδόν σε κάθε τομέα που έχει σχέση με το εαυτό τους.

Δημιουργικότητα & Νοημοσύνη

Η δημιουργική φαντασία είναι μια σημαντική νοητική λειτουργία που χαρακτηρίζει μια γόνιμη νόηση, αλλά συγχρόνως χαρακτηρίζει και την ομαλή προσαρμογή του ατόμου στις καθημερινές πιθανές ή απρόβλεπτες καταστάσεις. Δημιουργικότητα εξάλλου σημαίνει δημιουργική, γόνιμη σκέψη και φαντασία και όχι παθητική ονειροπόληση. Η δημιουργικότητα χαρακτηρίζεται κύρια από τις διεργασίες και τα πρωτότυπα προϊόντα της.
Μελέτες που έγιναν για να βρεθεί αν υπάρχει σχέση μεταξύ του δείκτη νοημοσύνης και στη δημιουργικότητα έδειξαν ότι υπάρχει μέτρια σχέση ανάμεσα στη νοημοσύνη και τη δημιουργικότητα. Πολύ λίγο το επίπεδο της νοημοσύνης επηρεάζει το επίπεδο της δημιουργικότητας.

Η Νοημοσύνη και η Μέτρησή της

Τα διάφορα τεστ νοημοσύνης κατασκευάσθηκαν με σκοπό να μετρήσουν την ικανότητα του ατόμου να αντιμετωπίζει τεχνητά προβλήματα που του δίνονται. Τα τεστ μετρούν απλά την "απόδοση" στην επίλυση αυτών των προβλημάτων χωρίς να προσεγγίζουν τις οικοδομητικές διεργασίες.
Τα θέματα που εξετάζονται στα τεστ καλύπτουν τις επιμέρους ικανότητες που απαρτίζουν νοημοσύνη. Τέτοιες επιμέρους ενότητες είναι η μνήμη, η κριτική σκέψη, η αντίληψη του χώρου, η γλωσσική ικανότητα, μαθηματική σκέψη.
Παραδείγματα τεστ νοημοσύνης :

1. Βρείτε τον αριθμό που συνεχίζει την σειρά : 9, 16, 25, 36, …

Σωστή Απάντηση : 49 (7 εις το τετράγωνο = 49)

2. Ποια από τις παρακάτω λέξεις δεν ταιριάζει με τις υπόλοιπες:
1..ΤΖΙΝ 2..ΣΑΜΠΑΝΙΑ 3..ΡΕΤΣΙΝΑ 4..ΚΡΑΣΙ ΒΟΥΡΓΟΥΝΔΙΑΣ 5..ΚΟΚΚΙΝΕΛΙ

Σωστή Απάντηση : 1 (Όλα τα άλλα είναι είδη κρασιού.)

3. Ποια δύο γράμματα ακολουθούν;
Α Δ Β Ε ? ?

Σωστή Απάντηση : Γ,Ζ (Α Β Γ και Δ Ε Ζ)

Τα αποτελέσματα των τεστ μας δίνουν την Νοητική Ηλικία του εξεταζόμενου η οποία όταν εκφραστεί σε σχέση με την ηλικία του μας δίνει τον Δείκτη Νοημοσύνης (I.Q. Intelligence Quotient).

Η νοητική ηλικία του ατόμου λοιπόν είναι το επίπεδο της νοητικής του ανάπτυξης βάσει των αποτελεσμάτων του τεστ, ενώ ο δείκτης νοημοσύνης εκφράζει το ρυθμό νοητικής ανάπτυξης του ατόμου ανεξάρτητα από τη χρονολογική ηλικία που αυτό έχει.

Όπως όλα τα φυσικά μεγέθη έτσι και ο Δείκτης Νοημοσύνης ακολουθεί την κανονική κατανομή και δίνεται από τον τύπο IQ = 100 + 16 z, όπου z ο τυπικός βαθμός (ποσοστό τυπικής απόκλισης).

Ο Δείκτης Νοημοσύνης λοιπόν εκφράζει το κατά πόσο το άτομο αποκλίνει από τον μέσο αριθμητικό της κατανομής, το 100 δηλαδή, και δίνει τον κανονικό πληθυσμό της κατανομής να κυμαίνεται μεταξύ 84 και 116.

Σύμφωνα με τα ποσοστά του πληθυσμού που δίνει η κανονική κατανομή του Δείκτη Νοημοσύνης παρουσιάζεται και ο παρακάτω πίνακας :

 

Ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα βιβλία1 των τελευταίων χρόνων (1994) είναι το βιβλίο "The Bell Curve: Intelligence and Class Structure in American Life" – "Η Καμπύλη της Καμπάνας (το σχήμα της κατανομής): Νοημοσύνη και Ταξική Δομή της Αμερικάνικης Ζωής" των Richard Hernstein και Charlas Murray. Σε αυτό το βιβλίο οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι η Αμερική χωρίζεται σε ευφυείς που θα επηρεάσουν την κοινωνία και σε λιγότερο ευφυείς που θα επηρεαστούν από αυτήν. Φρονούν ότι ο διαχωρισμός είναι αναπόφευκτος, λόγω της τεχνολογικής κοινωνίας που απαιτεί ευφυή άτομα και εκφράζουν την ανησυχία τους για την πτώση του IQ της κοινωνίας ως σύνολο. Επίσης αποδίδουν κατά ένα ποσοστό 60-60% της νοημοσύνη σε κληρονομικούς παράγοντες.

Η παραπάνω αναφορά έγινε για να φανεί ότι ο Δείκτης Νοημοσύνης και γενικότερα η προσπάθεια για να διαχωριστούν οι άνθρωποι σε ευφυείς και μη δεν είναι άσχετο με το κοινωνικό – πολιτικό καθεστώς της κοινωνίας μας. Ο διαχωρισμός σε δυνατούς και αδυνάτους, σε ικανούς και ανίκανους έχει σα σκοπό να βάλει στο περιθώριο κάποιες ομάδες ανθρώπων, να τους αποκλείσει από την κοινωνία με κριτήριο ένα ή περισσότερα τυποποιημένα τεστ. Από την άλλη εμφανίζεται και ο παράγοντας κληρονομικότητα ο οποίος είναι δεσμευτικός και μη ανατρέψιμος από το άτομο αφού δεν είναι αυτός που θα επιλέξει τους φυσικούς του γονείς αλλά ούτε και μπορεί να κάνει κάτι για να βελτιωθεί αφού έτσι γεννήθηκε.

Ωστόσο ομιλητές στην ετήσια συνάντηση της Αμερικανικής Ένωσης Ψυχολόγων αμφισβήτησαν την επιστημονική αξιοπιστία των IQ τεστ. Παρουσίασαν στοιχεία που δείχνουν ότι οι τα IQ τεστ διαστρεβλώνουν τις επιστημονικές μετρήσεις των ικανοτήτων αντίληψης και δεν συμβαδίζουν με την ανάπτυξη των συνάψεων στον εγκέφαλο. Ηλεκτροεγκεφαλικές και απεικονιστικές μελέτες έδειξαν ότι διάφορες μαθησιακές ικανότητες όπως η ανάγνωση ή η αφηρημένη μαθηματική σκέψη αναπτύσσονται με διαφορετική χρονική σειρά από τη γέννηση ως τα 16 χρόνια και με διαφορετικό τρόπο στα δύο φύλα. Για παράδειγμα, αγόρια 8 ετών είχαν περισσότερες ικανότητες στις αδρές κινήσεις και την αφηρημένη σκέψη, ενώ κορίτσια αντίστοιχης ηλικίας ήταν ικανά στις γλωσσικές ικανότητες, την κριτική ικανότητα και το σχεδιασμό των κινήσεων.

Όσο η ψυχολογία αναλύει τις ικανότητες ενός παιδιού σε απλούστερα επιμέρους τμήματα, οι επιστήμονες αναφέρουν ότι τα τεστ πρέπει να εξελιχθούν και να στοχεύουν σε αυτά τα τμήματα με απλούς και άμεσους τρόπους. Έτσι θα καταστούν περισσότερο αποτελεσματικά αξιόπιστα, αφού τα υπάρχοντα τεστ έχουν τις ρίζες τους στις αρχές του 20ου αιώνα και βασίζονται σε ένα ξεπερασμένο ορισμό της ευφυίας.

Νοημοσύνη Κληρονομικότητα & Περιβάλλον

Πολλές έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί για να εντοπίσουν τους παράγοντες που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό αυτό που ονομάζουμε "εξυπνάδα", υψηλή ευφυία, συμφωνούν ότι οι παράγοντες αυτοί είναι πολλοί, με βασικότερους την κληρονομικότητα και το κοινωνικό περιβάλλον στα πρώτα χρόνια της ζωής του ατόμου.

Ενώ σε παλιότερες μελέτες τα ποσοστά που αφορούσαν την κληρονομικότητα ως κύριο παράγοντα της ανάπτυξης της νοημοσύνης ήταν από 80% και πάνω. Ήδη όμως από το 1911 ο Binet έκανε την υπόθεση ότι η διαφορά στο δείκτη νοημοσύνης μεταξύ παιδιών που προέρχονται από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις θα πρέπει να οφείλεται στο κοινωνικό περιβάλλον τους.

Ο Piaget θεωρούσε ότι η νοημοσύνη είναι ένας δυναμικός μηχανισμός ο οποίος οικοδομείται προοδευτικά, έχοντας σαν βάση την κληρονομικότητα, αλλά συγχρόνως, ακολουθώντας την πορεία και έχοντας την εξέλιξη που το περιβάλλον θα καθορίσει. Η νοημοσύνη δηλαδή ορίζεται από την κληρονομικότητα αλλά καθορίζεται από το περιβάλλον.

Μία άλλη ενδιαφέρουσα άποψη πάνω στο θέμα είναι η έρευνα του Bernstein σχετικά με τη γλώσσα και την ανάπτυξη της. Σύμφωνα με αυτόν, η γλωσσική ανάπτυξη επηρεάζεται από το κοινωνικό περιβάλλον και τη διάρθρωση των οικογενειακών σχέσεων και είναι ένας από τους παράγοντες που συνθέτουν τη νοημοσύνη. Έτσι λοιπόν φαίνεται καθαρά η σύνδεση νοημοσύνης και κοινωνικού περιβάλλοντος σε σχέση με τη γλωσσική ανάπτυξη.

Τελευταίες έρευνες, από τον Dr. Bernie Delvin του Πανεπιστημίου του Πίτσμπουργκ1, έδειξαν ότι πολύ σημαντικό ρόλο όσον αφορά στην τελική ευφυία που αναπτύσσει ένας άνθρωπος παίζει το περιβάλλον μέσα στο σώμα της μητέρας, όπου αναπτύσσεται το έμβρυο, όσο διαρκεί η κύηση. Η έρευνα κατέληξε ότι καθαρά γενετικοί παράγοντες ευθύνονται για το 34% της συνολικής ευφυίας ενός ανθρώπου.

Η έρευνα λοιπόν αποδεικνύει ότι όχι μόνο η μέτρηση της ευφυΐας είναι ευάλωτη στην αμφισβήτηση και τον προβληματισμό, αλλά και ότι οι βιολογικοί παράγοντες όπως το εμβρυϊκό περιβάλλον μπορούν να την επηρεάζουν. Ίσως παρεμβάσεις στον τρόπο ζωής, από τη διατροφή και την άσκηση και άλλους παράγοντες, να έχουν σαν αποτέλεσμα παιδιά πιο έτοιμα και ικανά να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της ζωής.

Η σύγχρονη ψυχολογία δέχεται ότι η νοημοσύνη εξαρτάται από τη δυναμική και συνεχή αλληλεπίδραση κληρονομικότητας και περιβάλλοντος, συμπεριλαμβάνοντας στην έννοια του περιβάλλοντος, τόσο τους προγεννητικούς, όσο και τους μετέπειτα επίκτητους παράγοντες.. Η κληρονομικότητα εμφανίζεται σαν ένα "δυναμικό", ένα δυναμικό για ικανότητα μάθησης, αξιοποίησης προηγούμενων εμπειριών, λύσης νέων προβλημάτων, προσαρμογής του ατόμου στις απαιτήσεις της κοινωνικής του ζωής.

Ανάπτυξη της Νοημοσύνης

Η θεωρία του Piaget

Στην εξέλιξη της νοημοσύνης σύμφωνα με το Piaget διακρίνουμε τέσσερις διαφορετικές περιόδους. Οι περίοδοι αυτοί είναι :
* Περίοδος της αισθησιοκινητικής νοημοσύνης (από τη γέννηση ως τα 2 χρόνια)
* Περίοδος της προσυλλογιστικής σκέψης ( 2 – 7 χρονών)
* Περίοδος της συλλογιστικής σκέψης (7 – 11 χρονών)
* Περίοδος της αφαιρετικής σκέψης ή των τυπικών συλλογισμών (11 – 15 χρονών)
Αισθησιοκινητική Περίοδο
Το στάδιο αυτό χαρακτηρίζεται από τις απλές κινήσεις και τις αισθητηριακές αντιλήψεις, την έλλειψη γλωσσικής ευχέρειας και την επικράτηση του εγωκεντρισμού του παιδιού. Το παιδί αρχίζει να αντιλαμβάνεται τον κόσμο γύρω του με τις αισθήσεις του
Προσυλλογιστική Περίοδο
Είναι το στάδιο της συμβολικής νοημοσύνης, η σκέψη γίνεται ικανή να αναπαριστά και αρχίζει να εμφανίζεται πλήρως η ομιλία. Με την συμβολική νοημοσύνη εννοούμε ότι το παιδί μπορεί να αισθάνεται ένα αντικείμενο χωρίς να υπάρχει πραγματικά αλλά χρησιμοποιώντας ένα σχετικό σύμβολό του όπως μία εικόνα ή ένα γλωσσικό σύμβολο.
Συλλογιστική Περίοδο
Είναι το στάδιο των συγκεκριμένων συλλογισμών, το άτομο αφήνει τον εγωκεντρικό του χαρακτήρα, αποκτά διάθεση για συνεργασία, η σκέψη του γίνεται ικανή για ευθείες, αλλά και αντίστροφες νοητικές ενέργειες, ομαδοποιήσεις, συγκρίσεις και ταξινομήσεις. Το παιδί είναι ικανό να αναλύει το αποτέλεσμα στα στοιχεία που το αποτελούν και στα στοιχεία της διαδικασίας που το επιφέρουν, αυτοί όμως οι συλλογισμοί μπορούν να γίνουν μόνο για συγκεκριμένα πράγματα και για το παρόν, χωρίς να μπορούν να οργανωθούν σε ενιαίο σύστημα.
Περίοδος αφαιρετικής σκέψης
Στο στάδιο αυτό το άτομο ελέγχει τις σκέψεις του, μπορεί να επιλέξει από τα ερεθίσματα που λαμβάνει και παίρνουν πλήρη μορφή οι αφηρημένες έννοιες, οι συμβολισμοί, οι υποθέσεις και η φαντασία.

Ανάπτυξη της Νοημοσύνης και Ηλικία
Αναλύοντας έρευνες που έγιναν σε δίδυμους ο Bloom διαπίστωσε ότι η στέρηση κατάλληλων εκπαιδευτικών ερεθισμάτων κατά τα πρώτα έτη της ανάπτυξης των ατόμων έχει πολύ μεγαλύτερη επίπτωση παρά κατά τα μεταγενέστερα χρόνια. Ο Bloom υποστηρίζει ότι το 50% της νοημοσύνης του παιδιού αναπτύσσεται κατά τα πρώτα 4 έτη του παιδιού, το 30% κατά την περίοδο από 4-8 χρονών και μόνο το 20% κατά την περίοδο από 8-11 χρονών. Επίσης υποστηρίζει ότι αν το παιδί στερηθεί τα πρώτα χρόνια της ζωής του περιβάλλον με κατάλληλα εκπαιδευτικά ερεθίσματα και στη συνέχεια μπει σε πλούσιο περιβάλλον ερεθισμάτων θα βελτιώσει μόνο κατά 20% την νοημοσύνη του.

Σύμφωνα με μία έρευνα που έγινε στην Ελλάδα σε 2921 μαθητές 40 σχολείων για το πως αναπτύσσεται η νοημοσύνη, μέχρι ποια ηλικία και ποιοι οι λόγοι επηρεάζουν την ανάπτυξη είχαμε τα παρακάτω αποτελέσματα.
Η ανάπτυξη της νοημοσύνης σύμφωνα με την έρευνα είναι αυξητική από την ηλικία των 11 χρονών μέχρι την ηλικία των 17 χρονών, ενώ στην ηλικία των 18 χρόνων αρχίζει να υπάρχει μία μείωση του δείκτη νοημοσύνης.
Στον εντοπισμό συσχετίσεων μεταξύ νοημοσύνης και άλλων μεταβλητών όπως ηλικία, τάξη, φύλο, μέγεθος οικογένειας, σειρά γέννησης, επάγγελμα του πατέρα, επάγγελμα της μητέρας, προέκυψαν ενδιαφέροντα στοιχεία. Έγινε φανερό ότι διαφορές στην ηλικία δεν οφείλονται στην ηλικία, καθαυτή, αλλά κυρίως στη σχολική τάξη, δηλαδή στη μάθηση που προέρχεται από αυτή και κατά δεύτερο λόγο από την ηλικία. Μεγάλη βαρύτητα ακόμα έχει η εκπαίδευση της μητέρας και ακολουθούν το επάγγελμα του πατέρα, το επάγγελμα της μητέρας και η περιοχή κατοικίας (Αστική ή Αγροτική)

Συμπεράσματα

Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από αυτή την εργασία είναι τα εξής :

1. Η νοημοσύνη είναι ένα πολυδιάστατο χαρακτηριστικό και είναι δύσκολο να οριστεί και να οριοθετηθεί σε σχέση με άλλα χαρακτηριστικά όπως η δημιουργικότητα, η φαντασία κ.α. Έχει γίνει μία προσπάθεια να οριστεί όχι το τι είναι αλλά σε τι μας βοηθάει.
2. Βασικό και ενδιαφέρον φαίνεται να είναι η σύνδεση της γλωσσικής ικανότητας με την νοημοσύνη, σε μια εποχή που το λεξιλόγιο των περισσοτέρων παιδιών όλο και μειώνεται.
3. Εκ των πραγμάτων τα τεστ νοημοσύνης πολύ λίγο καταφέρνουν να μετρήσουν κάτι που δεν μπορούμε να ορίσουμε απόλυτα και ταυτόχρονα να παραμένουν αντικειμενικά και κοινά για όλα τα άτομα.
4. Ο Δείκτης Νοημοσύνης μετράει έμμεσα κάποιες λειτουργίες της νοημοσύνης αλλά όχι όλες. Είναι ανάλογος της ηλικίας του εξεταζόμενου ενώ έρευνες αποδεικνύουν ακριβώς το αντίθετο, ότι δηλαδή η νοημοσύνη μετά από κάποια ηλικία όχι μόνο δεν αυξάνεται αλλά μειώνεται.
5. Η μόνη περίπτωση αποδοχής των τεστ, θα πρέπει να είναι σε παθολογικές καταστάσεις νοητικής καθυστέρησης και όχι αλλού.
6. Το τι επηρεάζει την ανάπτυξη της νοημοσύνης είναι αρκετά αμφιλεγόμενο και περισσότερο μεταφέρεται σε επίπεδο πολιτικο-κοινωνικής άποψης παρά σε επιστημονικής.
7. Το περιβάλλον που μεγαλώνει το παιδί από τη μέρα της γέννησης του είναι σίγουρο ότι επηρεάζει την ανάπτυξη της νοημοσύνη χωρίς να μπορούμε να προσδιορίσουμε το ποσοστό και χωρίς να είναι άσχετο από άλλα χαρακτηριστικά του ατόμου αυτού.

Βιβλιογραφία

* Καλούρη-Αντωνοπούλου Ράνυ. Γενική Ψυχολογία, 1ος τόμος. Εκδ. "ΕΛΛΗΝ", 1994.
* Φράγκου Χρήστου. Ψυχοπαιδαγωγική. Εκδ. "GUTENBERG", 1994.
* Περιοδικό "Millenium". Τεύχος 11 – Νοέμβριος 1997
* Hunt Earl. The role of Intelligence in Modern Society. AMERICAN SCIENTIST, 1995
* Howard Gardner. Frames of Mind. 1983

Βεργεράκης Παναγιώτης