Κάθε φυσική ομάδα που έχει μια μακρά ιστορία, όπως είναι για παράδειγμα η οικογένεια, μορφοποιείται και οργανώνεται σταδιακά μέσω δοκιμασιών, αλληλεπιδράσεων, επαναπροσδιορισμών και διορθωτικών κινήσεων. Κάθε μέλος πειραματίζεται με εκείνο που είναι αποδεκτό ή μη αποδεκτό στο πλαίσιο της οικογενειακής σχέσης. Η οικογενειακή μονάδα γίνεται "πρωτότυπη συστημική μονάδα" που λειτουργεί με "νόμους – κανόνες" που έχουν μια ιδιαίτερη λειτουργία σε αυτό το "σύστημα" και το διευκολύνουν να διατηρήσει την "ομοιοστασία" του, δηλαδή τη συνοχή, την ευελιξία και την εύρυθμη λειτουργία του. Οι οικογενειακοί κανόνες είναι έμμεσοι νόμοι, σιωπηλά αποδεκτοί από όλους.
Η οικογένεια λειτουργεί σαν ένα σύστημα που μπορεί να είναι κλειστό ή ανοιχτό. Οι μηχανισμοί ομοιοστασίας και οι ικανότητές του για προσαρμογή του εξασφαλίζουν μια σχετική ισορροπία. Αυτή η ισορροπία μεταβάλλεται με το χρόνο και ανάλογα με τις μεγάλες στιγμές της ζωής του καθενός (γέννηση, αναχώρηση, χωρισμός, σχολικές επιδόσεις, επαγγελματικός προσανατολισμός, διαφοροποιήσεις και μεταβολές) το σύστημα χρειάζεται να ορίσει εκ νέου το πλαίσιο λειτουργίας του και προπάντων την ομοιοστασία του. Σε τέτοιες περιπτώσεις η ισορροπία του συστήματος είναι λίγο-πολύ δύσκολο να επιτευχθεί ξανά.
Άλλες φορές, εκδηλώνονται σοβαρές καταστάσεις (αντικοινωνική συμπεριφορά, παραβατικότητα, ψυχικές ασθένειες κλπ.), τις οποίες είναι πολύ δύσκολο -έως αδύνατο- μια οικογένεια να αντιμετωπίσει και να ξαναβρεί την ισορροπία της, χωρίς εξωτερική βοήθεια.
Σε τέτοιες περιπτώσεις ανακόπτεται η πορεία εξέλιξης του συστήματος, ενώ παράλληλα οι μηχανισμοί ομοιοστασίας δυσλειτουργούν και γίνονται ολοένα και πιο περιοριστικοί για τα άτομα με πιθανή συνέπεια την άρνηση αλλαγής συμπεριφοράς και της προσπάθειας για νέα προσαρμογή. Έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος με την έννοια ότι όσο περισσότερο αυτές οι σχέσεις είναι παθολογικές τόσο περισσότερο καταρρέει το επικοινωνιακό σύστημα των μελών με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό μέλους ή μελών, τον αποχωρισμό, την βίαιη συμπεριφορά.. Τα μέλη δυσκολεύονται να κατανοήσουν και να παραδεχτούν ή απλώς και να ανεχτούν τις αντιφατικές αντιλήψεις και τα διάφορα "πιστεύω" που συνυπάρχουν στο οικογενειακό περιβάλλον. Στη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα, οι κανόνες με βάση τους οποίους λειτουργεί η οικογενειακή ομάδα γίνονται ολοένα και περισσότεροι, ολοένα και πιο περίπλοκοι, γεγονός που οδηγεί σε σημαντική δυσλειτουργία των ενδοοικογενειακών σχέσεων και ανταλλαγών.
Η οικογενειακή ζωή είναι περίπλοκη: το να ζεις ευτυχισμένα ως ζευγάρι δεν είναι προφανές. Ούτε είναι ιδιαίτερα εύκολο και απλό να διαπαιδαγωγήσει κανείς τα παιδιά του "σωστά". Πράγματι, η ζωή σε μια πολυμελή οικογένεια φέρνει σε στενή επαφή πολύπλοκες προσωπικότητες: ο πατέρας και η μητέρα ενεργούν και αντιδρούν ανάλογα με τις προηγούμενες εμπειρίες τους που έχουν από τις πατρικές τους οικογένειες. Κάθε παιδί ενεργεί και αντιδρά ανάλογα με τη "θέση" του μέσα στην οικογένεια, τη δική του υποκειμενικότητα, που είναι διαφορετική από εκείνη των γονιών ή των αδελφών του. Καθένας ζει και εξελίσσεται με ψυχολογικά κριτήρια άγνωστα για τους άλλους.
Ανάλογα λοιπόν με τους κοινωνικούς ρόλους που καθένας μας καλείται να παίξει ή ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες, αφήνουμε να φανεί η μία ή η άλλη πλευρά της προσωπικότητάς μας. Δεν αντιδρούμε με τον ίδιο τρόπο σε όλες τις καταστάσεις, αλλά είναι ο συγκεκριμένος τρόπος κατά τον οποίο αντιδρούμε σε μια δεδομένη στιγμή, που δίνει τη μερική εικόνα αυτού που είμαστε, με κίνδυνο να οδηγήσουμε τον συνομιλητή μας συχνά, σε λάθος εκτίμηση. Αυτά τα λάθη εκτίμησης μεταφέρουν τον σπόρο των δυσλειτουργιών στην επικοινωνία μας με τους άλλους και προκαλούν ενδεχομένως συγκρούσεις. Είναι ακριβώς αυτοί οι παράγοντες που μπορούν να οδηγήσουν σε αναποτελεσματικότητα τις κοινωνικές μας σχέσεις (οικογένεια, εργασία).
Υπάρχουν τεχνικές και έτυχαν ευρείας εφαρμογής σε παγκόσμια κλίμακα, οι οποίες μπορούν να μας βοηθήσουν να μειώσουμε αυτές τις δυσλειτουργίες και να βελτιώσουμε αξιοσημείωτα τη γνώση του εαυτού μας την αυτοεκτίμηση και την αυτοπεποίθησή μας και κατ’ επέκταση την ικανότητα επικοινωνίας μας με τους άλλους.
Καλό δε είναι να θυμόμαστε όπως λέει και ο R. Russel στο ποίημά του:
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην κριτική:
Μαθαίνει να κατακρίνει!
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην έχθρα:
Μαθαίνει να καυγαδίζει!
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην ειρωνεία:
Μαθαίνει να είναι ντροπαλό!
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην ντροπή:
Μαθαίνει να είναι ένοχο!
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην κατανόηση:
Μαθαίνει να είναι υπομονετικό!
Αν ένα παιδί ζει μέσα στον έπαινο:
Μαθαίνει να εκτιμά!
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην δικαιοσύνη:
Μαθαίνει να είναι δίκαιο!
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην ασφάλεια:
Μαθαίνει να πιστεύει!
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην επιδοκιμασία:
Μαθαίνει να έχει αυτοεκτίμηση!
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην παραδοχή και φιλία:
Μαθαίνει να βρίσκει την αγάπη μέσα στον κόσμο!
Εργαστήριο Πειραματικής Παιδαγωγικής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
