Η έννοια της κληρονομικότητας φαντάζει ιδιαίτερα ελκυστική ειδικά όταν συνδέεται με χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς. Για χρόνια πριν την επανάσταση της Βιολογίας και της Γενετικής οι ψυχολόγοι υποστήριζαν ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά βασίζεται εξ ολοκλήρου στις περιβαλλοντικές επιδράσεις και η συμβολή του γενετικού αποθέματος ενός οργανισμού στον καθορισμό της συμπεριφοράς του κρίνεται αμελητέα.
Ωστόσο, στις μέρες μας πολυάριθμες μελέτες υποδεικνύουν ότι πολλά χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς έχουν γενετική βάση ενώ Ψυχολόγοι, Κοινωνιολόγοι, Βιολόγοι και Νευρολόγοι πλέον συμφωνούν ότι η συμπεριφορά των ατόμων είναι “εν μέρει” γενετικά προκαθορισμένη , με τον προσδιορισμό “εν μέρει” να τονίζει την καθοριστική συμβολή του περιβάλλοντος στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς.
H Βιο-Ψυχολογία (Βio-psychology) όπως ονομάζεται ο νέος επιστημονικός κλάδος -αποτέλεσμα συμβολής Γενετικής και Ψυχολογίας- εξελίσσεται με ταχύτατους ρυθμούς και έχει ήδη προκαλέσει πολυάριθμες συζητήσεις. Από τα πιο ενδιαφέροντα πεδία έρευνας της Βιο-Ψυχολογίας είναι τα ακόλουθα:
1. Ευφυΐα:
Τι είναι αυτό που καθορίζει την ευφυΐα ενός ατόμου; Τα γονίδιά του, η ανατροφή, η μόρφωση, το ευρύτερο κοινωνικό πεδίο; “Πολύτιμα εργαλεία” για τη διερεύνηση αυτών των ερωτημάτων αποτελούν οι περιπτώσεις διδύμων που μεγαλώνουν σε διαφορετικό περιβάλλον καθώς επίσης και οι συγκρίσεις θετών παιδιών και συγγενών σε συνάρτηση με κοινούς και μη κοινούς περιβαλλοντικούς παράγοντες. Οι περισσότερες έρευνες δείχνουν ότι η ευφυΐα έχει γενετική βάση. Πράγματι φαίνεται ότι υπάρχει συσχέτιση του δείκτη ευφυΐας του βιολογικού γονιού και του παιδιού και όχι του θετού γονιού και του παιδιού, ενώ η απόκλιση διδύμων που μεγαλώνουν σε ευνοϊκό και μη ευνοϊκό περιβάλλον είναι μικρότερη από αυτή δύο τυχαίων ατόμων στα αντίστοιχα διακριτά περιβάλλοντα. Το 1998 ο Robert Plomin ισχυρίστηκε ότι ανακάλυψε γονίδιο που σχετίζετε με την ευφυΐα. Ωστόσο, πρέπει να καταστεί σαφές ότι η ευφυΐα είναι μία δύσκολη έννοια στον ορισμό και τον χειρισμό δεδομένου ότι περικλείει πλήθος ιδιοτήτων και ικανοτήτων . Έτσι, οποιαδήποτε υπεραπλούστευση κρίνεται ιδιαίτερα επικίνδυνη και είναι εύλογο ένα μοναδικό γονίδιο να φαντάζει “σταγόνα στον ωκεανό”. Επιπλέον ο ρόλος των περιβαλλοντικών επιδράσεων στην περίπτωση της ευφυΐας είναι καταλυτικός. Με άλλα λόγια ακόμα και ο πλέον “έξυπνος” από γονιδιακής απόψεως σε μη ευνοϊκό περιβάλλον δε θα αναπτύξει σε υψηλό βαθμό τις διάφορες ικανότητες και αντιστρόφως.
2. Κάπνισμα:
Το κάπνισμα αποτελεί συμπεριφορά που ως τώρα είχε συνδεθεί μόνο με περιβαλλοντικές επιδράσεις. Ωστόσο μελέτες από την ομάδα του Marcus Munafo στο Βρετανικό Οργανισμό κατά του καρκίνου (Cancer Research-UK) σε 20.000 άτομα υποστηρίζουν ότι κάποια άτομα είναι επιρρεπή σε καταχρήσεις και ειδικά στο να γίνουν καπνιστές λόγω της γενετικής τους σύστασης. Στα “ένοχα γονίδια” συγκαταλέγονται ένα αλληλόμορφο του γονιδίου για τη μεταφορά του νευροδιαβιβαστή ντοπαμίνη (γονίδιο 5HTT-LPR) το οποίο δημιουργεί τάση για άγχος και νευρωτισμό καθώς και ένα συγκεκριμένο αλληλόμορφο του γονιδίου για τον υποδοχέα D4 της ντοπαμίνης που συνδέεται με εξωστρεφείς προσωπικότητες που έχουν τάσεις για νεωτερισμούς και απολαύσεις.
3. Δυσλεξία:
Η δυσλεξία εμφανίζεται στο 5% περίπου του συνολικού πληθυσμού. Η εμφάνισή της σε πολλές περιπτώσεις είναι αποτέλεσμα νευρολογικών ή αισθητικών διαταραχών, ακατάλληλου σχολικού περιβάλλοντος και συγκινησιακής ταραχής. Με άλλα λόγια πρόκειται για “Δυσλεξία περιβαλλοντικής αιτιογένεσης”. Υπάρχουν όμως και άτομα που εμφανίζουν “Δυσλεξία γενετικής αιτιογένεσης”. Τα άτομα αυτά φέρουν ένα γονίδιο το οποίο συμπεριφέρεται ως υπερέχον στους άντρες και υποτελές στις γυναίκες. Έτσι εξηγείται γιατί η δυσλεξία εμφανίζει μεγαλύτερα ποσοστά μεταξύ των αντρών.
4. Σχιζοφρένεια & Μανιοκατάθλιψη:
Από τις πιο σοβαρές ψυχικές ασθένειες, η μανιοκατάθλιψη και η σχιζοφρένεια μελετήθηκαν εκτεταμένα και αποτέλεσαν αφορμή για τους πρώτους συσχετισμούς προβλημάτων συμπεριφοράς και γονιδίων. Μελέτες διδύμων και γενεαλογικών δέντρων στο Ισραήλ, την Ισλανδία και τις ΗΠΑ αποκάλυψαν την ύπαρξη τριών γονιδίων που σχετίζονται με την μανιοκατάθλιψη. Από τα γονίδια αυτά, το ένα βρίσκεται στο 11ο χρωμόσωμα, στενά συνδεδεμένο με το γονίδιο του ένζυμου Υδροξυλάση της Τυροσίνης, το οποίο ρυθμίζει τη σύνθεση σημαντικών νευροδιαβιβαστών. Έτσι εξηγούνται τα σοβαρά συμπτώματα της νόσου καθώς διαταράσσονται βασικές οδοί του νευρικού συστήματος. Όσον αφορά στη σχιζοφρένεια, υπάρχουν τουλάχιστον δύο γονίδια που σχετίζονται με την εμφάνισή της και αφορούν ανώμαλο μεταβολισμό της ντοπαμίνης. Η πιθανότητα γέννησης παιδιού με σχιζοφρένεια όταν και οι δύο γονείς είναι σχιζοφρενικοί είναι 68% ενώ όταν πάσχει μόνο ο ένας γονέας 21%. Πέρα από τη γενετική σύσταση, σημαντικό ρόλο στην εκδήλωση της νόσου διαδραματίζει και το περιβάλλον, καθορίζοντας τον βαθμό εκδήλωσης των συμπτωμάτων.
5. Πνευματική καθυστέρηση:
Πολλές περιπτώσεις πνευματικής καθυστέρησης είναι απόρροια χρωμοσωματικών ανωμαλιών όπως η τρισωμία 21 (Σύνδρομο Down, ένα επιπλέον 21ο χρωμόσωμα) ή η τρισωμία 13. Ακόμη η πνευματική καθυστέρηση μπορεί να οφείλεται και σε μεταλλαγμένα γονίδια. Έχουν βρεθεί πάνω από 100 τέτοια γονίδια. Πνευματική καθυστέρηση μπορεί να προκληθεί και λόγω έκθεσης σε δυσμενείς περιβαλλοντικές συνθήκες. Τέτοιες είναι : έκθεση σε ακτίνες Χ ή μολύνσεις κατά την εμβρυακή ζωή, κακή θρέψη της μητέρας ή του βρέφους ,απουσία οξυγόνου ,τραυματισμός του εγκεφάλου.
Όλα τα παραπάνω σε καμία περίπτωση δεν αποτελούν άλλοθι για προβλήματα συμπεριφοράς ή για την μειωμένη επίδοσή μας σε κάτι . Απόψεις του τύπου “είναι στα γονίδιά μου, τι να κάνω;” ή ” Έτσι γεννήθηκα, τίποτα δεν αλλάζει” είναι αναχρονιστικές. Οι νέες έρευνες δεν σκοπεύουν να ακυρώσουν τη δύναμη της ατομικής προσπάθειας και θέλησης, ούτε να υποβιβάσουν το ρόλο των περιβαλλοντικών επιδράσεων. και καθιστούν σαφές ότι τα γονίδια προσδιορίζουν σε κάποιο βαθμό τα διάφορα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας ορίζοντας το εύρος των πιθανών φαινoτύπων που θα μπορεί να εκδηλώσει ένα άτομο.
Η γνώση που μας παρέχει η εξέλιξη της Γενετικής μπορεί να αξιοποιηθεί για την αντιμετώπιση προβλημάτων και δίνει νέες προοπτικές στην έρευνα στους τομείς της Ψυχολογίας, της Ψυχιατρικής και της Νευροβιολογίας.
Ευτέρπη Κωσταρέλη
Βιβλιογραφία:
· ” Γενετική ανθρώπου” A. Κουβάτση- Κ. Τριανταφυλλίδης (2003)
· University of Plymouth- Department of Psycology-On line Database / Bio-psycology http://salmon.psy.plym.ac.uk/year1/bbb.htm
· The International Behavioural and Neural Genetics Society http://www.ibngs.org/
· New Scientist http://www.newscientist.com
· Cancer Research UK http://www.cancerresearchuk.org/
· BBC Homepage – Science & Nature- Intelligence http://www.bbc.co.uk/sn/
