Οι βασικές θέσεις της ατομικής θεωρίας περί ατόμων και κενού
Οι ιδρυτές της ατομικής φιλοσοφίας θεωρούνται οι Λεύκιππος και Δημόκριτος. Κατά αυτή είναι αδύνατον η επ’ άπειρον διχοτόμηση των πραγμάτων. Στην διαδικασία της διαίρεσης των όντων υπάρχει πάντα ένα όριο, ένα ελάχιστο όριο, το άτομο, το οποίο είναι ανεπίδεκτο περαιτέρω διαίρεσης.
Η βασική ιδέα των Ατομικών, όπως και του Εμπεδοκλή και του Αναξαγόρα, ξεκινούσε ακριβώς από την παρμενίδεια άποψη πως οτιδήποτε πραγματικό ούτε γεννάται ούτε φθείρεται. Επομένως η φαινομενική γέννηση και φθορά των φυσικών αντικειμένων πρέπει να εξηγηθεί, όπως είχε πει και ο Εμπεδοκλής, με το να τις δεχτούμε ως τυχαίους συνδυασμούς πολλαπλών στοιχείων και τίποτε παραπάνω· μόνο τα στοιχεία αυτά μπορούμε να υποθέσουμε ότι αξίζουν το χαρακτηρισμό των «όντων».
Για να καταλήξουν σε αυτή την ερμηνεία οι Ατομικοί, χρησιμοποίησαν τυχαία την αληθινά λαμπρή εικασία γιατί έτσι πρέπει να την εξηγήσουμε, ότι τα στοιχεία, ή τα "όντως οντα", είναι σωματίδια στερεά τόσο μικρά, ώστε να μην τα αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις, τα οποία συγκρούονται και οπισθοχωρούν σε αδιάκοπη κίνηση μέσα σε ένα χώρο χωρίς πέρατα. Αυτά τα "άτομα" – αρκετά ειρωνικό φαίνεται σήμερα το γεγονός ότι η λέξη σημαίνει: "αδιαίρετα" – ήταν τα μικρότατα πραγματικά μόρια της ύλης, στερεά, σκληρά και άφθαρτα. Ήταν στην ουσία τους όμοια και διέφεραν στο σχήμα και το μέγεθος μόνο.
Επειδή δεν είναι γνωστό ποιες απόψεις μπορούν να αποδοθούν στο Λεύκιππο και ποιες στο Δημόκριτο, οι βασικές θέσεις της ατομικής θεωρίας θα παρουσιαστούν συνολικά.
Σύμφωνα με τους ατομικούς, οι πρώτες αρχές είναι τα άτομα, δηλαδή η ύλη και το κενόν – ο χώρος. Τα άτομα, τα έσχατα μόρια της ύλης, που δεν μπορούν περαιτέρω να τμηθούν (αντιθέτως ο Ζήνωνας πίστευε στην επ’ άπειρον τομή, που θεωρητικά μπορεί να ισχύει για τα μαθηματικά σχήματα, αλλά όχι, όπως πίστευαν οι ατομικοί, και για τα φυσικά σώματα), ήταν αγέννητα, άφθαρτα, αναλλοίωτα, πλήρη και τέλεια, ομοιόμορφα συμπαγή, χωρίς κενό, απλά, ενιαία, χωρίς αυξομειώσεις, διαστολές, συστολές, και με απόλυτα καθορισμένα όρια (η περιγραφή θυμίζει το ον των Ελεατών). To κενόν (το μη ον των Ελεατών) είναι αυτό που κάνει δυνατή τη διαίρεση των φυσικών σωμάτων.
Τα άτομα κινούνται αιωνίως μέσα στο κενόν, είναι άπειρα σε πλήθος και σχήματα και ανάλογα με την κίνηση, το μέγεθος τους και τον τρόπο που συνέρχονται, αποχωρίζονται το ένα από το άλλο και αναδιαρθρώνονται εξηγούνται η γένεση και η φθορά, αλλά και οι ποιότητες των φυσικών σωμάτων και φαινομένων.
Κίνηση των ατόμων και κοσμογονία
Τα άτομα είναι ανόμοια, συγκρούονται μεταξύ τους, δημιουργούν περιπάλαξιν – δίνη μέσα στο κενό – και κινούνται μέσα στο κενό τα όμοια προς τα όμοια. Όταν συγκεντρωθούν πολλά μαζί, μπλέκεται το ένα με το άλλο, απαρτίζουν τα σώματα, και τότε η δίνη εξαφανίζεται. Όταν οι συγκεντρώσεις των ατόμων είναι ομογενείς, ισορροπούν και η περιστροφική τους κίνηση δεν έχει κανένα λόγο και καμία σκοπιμότητα να συνεχιστεί.
To πρώτο στοιχειακό σώμα που σχηματίστηκε ήταν η Γη, μετά το νερό, κατόπιν ο αέρας και τέλος η φωτιά στις εξώτερες περιοχές της σφαίρας. To σφαιρικό σώμα του σύμπαντος περικλείεται από ένα περικάλυμμα το οποίο επιτρέπει να μπαίνουν μέσα στη μάζα που περιστρέφεται άλλα άτομα από το κενό που την περιβάλλει. Τα άτομα αυτά αναφλέγονται και σχηματίζουν τα άστρα.
Οι απόψεις αυτές επέτρεψαν στους ατομικούς να ισχυριστούν ότι μέσα στο κενό υπάρχουν άπειροι κόσμοι, σε διάφορες εξελικτικές φάσεις, οι οποίοι δεν είναι υποχρεωτικό να μοιάζουν μεταξύ τους.
Πως ερμηνεύονται οι ιδιότητες των σωμάτων
Αυτές τους μόνο οι ιδιότητες, μαζί με τις διαφορές τους, όσον αφορά τις ανάλογες θέσεις τους, τις κινήσεις και αποστάσεις μεταξύ τους, αρκούσαν να δικαιολογήσουν όλες τις διαφορές που συλλαμβάνουν οι αισθήσεις μας, όταν αντιλαμβάνονται τα πράγματα. Ό,τι αντιλαμ6ανόμαστε ως σκληρό αποτελείται από άτομα σε πυκνή διάταξη. Τα μαλακά αντικείμενα αποτελούνται από μόρια που απέχουν μεταξύ τους, περιέχουν περισσότερο
κενό, και έτσι μπορούν να δέχονται συμπίεση και να προβάλλουν λιγότερη αντίσταση στην αφή. Με τον ίδιο τρόπο ερμηνεύονται και οι άλλες αισθήσεις. Όσον αφορά τη γεύση, τα γλυκά αντικείμενα αποτελούνται από μαλακά άτομα, ενώ οι τραχιές ή πικρές γεύσεις προκαλούνται από άτομα αγκιστροειδή ή μυτερά, που διεισδύουν στο σώμα με μικροσκοπικές εκδορές γλώσσα.
Μέχρι και το 1675 βρίσκουμε να γίνεται δεκτή αυτή η άποψη. Ένας Γάλλος χημικός, ο Lemery, έγραψε τότε:
“Η κρυφή φύση ενός πράγματος δεν μπορεί να εξηγηθεί καλύτερα παρά μόνο αν αποδώσουμε στα μέρη του σχήματα αντίστοιχα με τα αποτελέσματα που παράγει. Κανείς δεν θα αρνηθεί ότι η οξύτητα ενός υγρού οφείλεται στα μυτερά του μόρια. Κάθε εμπειρία βεβαιώνει αυτό το πράγμα. Δεν έχετε παρά να το δοκιμάσετε και θα αισθανθείτε ένα κέντρισμα στη γλώσσα, όπως αυτό που μας προκαλεί κάποιο υλικό κομμένο σε πολύ μικρά τμήματα".
Το φως αποτελείται από σωματίδια
Το φως κατά τον Δημόκριτο είναι κι αυτό βέβαια κάτι το σωματοειδές αποτελούμενο από ιδιαιτέρως μικρά λεπτά άτομα που κινούνται γοργά χάρη στο μικρό τους μέγεθος και το στρογγυλό τους σχήμα. Τα λεπτότερα και τελειότερα σφαιρικά άτομα, επομένως και πιο ευκίνητα και πτητικά από όλα, συναποτελούν τις ψυχές ζώων και ανθρώπων- τόσο απόλυτος ήταν ο υλισμός του Δημόκριτου.
Έτσι κάθε ουσία ανάγεται σε υλική και κάθε αίσθηση τελικά ανάγεται στην αίσθηση της αφής. Ακόμα και η όραση εξηγείται με τον τρόπον αυτό, με την περίεργη και όχι πολύ ικανοποητική υπόθεση ότι τα αντικείμενα συνεχώς εκπέμπουν από τις επιφάνειές τους λεπτές ταινίες ή φλοιούς από άτομα, οι οποίοι διατηρούν περισσότερο ή λιγότερο το σχήμα των αντικειμένων, καθώς τινάσσονται μέσα από τον αέρα σε όλη τους την πορεία προς το μάτι.
Το κενό του Δημόκριτου
Ένα πράγμα βέβαια αποτελούσε θεμελιακή ανάγκη για την ατομική κοσμοθεωρία. Πρέπει να υπάρχει κενός χώρος για να κινούνται μέσα τα άτομα. Το "σήμα κατατεθέν" της σκέψης του Δημόκριτου, όπως σημείωσε ο Αριστοτέλης επιδοκιμαστικά, ήταν η απόφασή του να δώσει λόγο για τα εμφανή γεγονότα και όχι να περιπλανηθεί σε αφηρημένη επιχειρηματολογία. Γι’ αυτό και είπε ότι δεν μπορούσε να υποστηρίξει την άρνηση του Παρμενίδη να δεχτεί την ύπαρξη του κενού.
Ήταν κάτι αντίθετο προς τον κοινό νου. Νιώθοντας όμως ότι είχε να αντιμετωπίσει αυτή τη μεγάλη αυθεντία, διατύπωσε την άρνησή του με κάποια τόλμη που θυμίζει μαθητή, γιατί κατά τον Αριστοτέλη, το διατύπωσε έτσι:
"Υπάρχει το μη ον όσο και το ον"
Αν τα υλικά άτομα είναι η μόνη πραγματική ουσία τότε το κενό δεν "υπάρχει" με τον ίδιο τρόπο. Είχαν οι Ατομικοί φιλόσοφοι μια ακαθόριστη διαίσθηση ότι πρέπει να υπάρχει κάποια διέξοδος, όμως δεν εξουσίαζαν ακόμα μια γλώσσα που να μπορεί να εκφράσει το "με άλλο τρόπο" και το μόνο τους καταφύγιο ήταν η παραδοξολογία.
Φαίνεται να σκέφτηκαν ότι, αν υπάρχει άπειρο κενό και άπειρα μικροσκοπικά άτομα μέσα σε αυτό ελεύθερα, τα σώματα θα κινηθούν αναπόφευκτα, και θα κινηθούν χωρίς στόχο
προς κάθε κατεύθυνση. Αυτό θα οδηγήσει φυσικά σε συγκρούσεις και αυτές με τη σειρά τους σε περιπλοκές και συνδυασμούς, εφόσον τα άτομα έχουν όλων των ειδών τα σχήματα, ακόμα και το σχήμα του αγκιστριού ή έχουν διακλαδώσεις. Έτσι δημιουργήθηκαν βαθμιαία συσσωρεύσεις ατόμων σε μέγεθος αντιληπτό και ξεκίνησε ο κόσμος.
Ψυχή, αίσθηση, αντίληψη, γνώση
O Δημόκριτος προσπάθησε να ερμηνεύσει το φαινόμενο της γνώσης με τη χρήση των δύο βασικών αρχών, των ατόμων και του κενού. H ψυχή αποτελείται από σφαιρικά άτομα. Αυτά μοιάζουν με τα άτομα του πυρός, χωρίς να είναι τα ίδια, και υπάρχουν μέσα στο σώμα, όπως ένα υγρό βρίσκεται κλεισμένο μέσα σε ένα δοχείο.
Ταύτιζε την ψυχή με το νου και τη θεωρούσε φθαρτή -τωι σώματι αυνδιαφθειρομένην-, δηλαδή φυσικό σώμα.
To φαινόμενο της αντίληψης συμβαίνει όταν έχουμε επαφή μεταξύ ατόμων – π.χ., των ατόμων που προέρχονται από ένα σώμα και των ατόμων του οφθαλμού. H αντίληψη είναι και αυτή μια μορφή γνώσης (σκοτίη γνώσις), αλλά η πραγματική γνώση (γνηοία γνώσις) βρίσκεται εν βυθώι, δηλαδή στα άτομα και το κενόν. Άρα, η διά των αισθήσεων γνώση είναι κατώτερη, ενώ η γνήσια κατακτάται με νοητική διεργασία ή ενόραση.
Ηθική, πολιτική
O άνθρωπος, σύμφωνα με το Δημόκριτο, πρέπει να επιδιώκει το μέτρο στη ζωή του, την ηρεμία και τη γαλήνη (η κατάσταση αυτή περιγράφεται ως συμμετρία). Κύριος σκοπός του κοινωνικού βίου πρέπει να είναι η φιλική με τους ανθρώπους συνεργασία. H ευεξία της ψυχής (ευθυμίη) είναι η βασική προϋπόθεση για την ευτυχία.
Οι διάφοροι ηθικοί κανόνες υπάρχουν σύμφωνα με το νόμο και όχι σύμφωνα με κάποιο θεό ή τη φύση.
Τέλος, ο Δημόκριτος θεωρούσε την πολιτική τέχνη ως την πιο σπουδαία και συμβούλευε να τη διδάσκονται οι πολίτες και να επιδιώκουν τους κόπους με τους οποίους γίνονται όλα τα αξιοθαύμαστα πράγματα σε μια πολιτεία.
Δεν ήταν καθόλου φιλόδοξος και προτιμούσε το «λάθε βιώσας». Λέγει ο ίδιος
«Ήλθον γαρ, φησίν, εις Αθήνας και ου τις με έγνωκεν»
Τα συγγράμματά του τα έγραψε στην ιωνική διάλεκτο, και περιλαμβάνουν όλους τους κλάδους της ανθρώπινης γνώσης: μαθηματικά, φυσική, ιατρική, γεωπονία, ηθική, ποίηση, μουσική, ζωγραφική, γραμματική, αισθητική, φωνητική και πολεμική τέχνη.
Ο Δημόκριτος ήταν δηλαδή μυαλό καθολικό κι αυτό φαίνεται από το σύνολο των συγγραμμάτων του, που δυστυχώς μόνο αποσπάσματά τους έχουμε. Στη φιλοσοφία έκλεισε όλες τις γνώσεις της εποχής του. Από την άποψη της πανεπιστημοσύνης μόνο με τον Αριστοτέλη μπορεί να συγκριθεί
Ο Δημόκριτος υπεστήριξε ότι το «ον» (το σύμπαν), είναι μεν αιώνιο, αναλλοίωτο και άφθαρτο, ωστόσο δεν είναι «απλούν» όπως πίστευαν οι Ελεάτες φιλόσοφοι, αλλά «πολλαπλούν». Αφού, κατά τον Δημόκριτο, το ον είναι πολλαπλούν, σύγκειται δηλαδή από απειροελάχιστα τεμάχια ύλης (τα άτομα) που είναι αιώνια, άφθαρτα, αναλλοίωτα και αδιάσπαστα, πρέπει αναγκαστικά αυτά να έλθουν σε σχέση προς άλληλα, για να γεννηθεί εκείνο που ονομάζουμε κίνηση.
Τα άπειρα σε αριθμό και σε σχήμα άτομα στροβιλίζονται στο άπειρο, όπως η σκόνη στον αέρα και, καθώς συνωθούνται, σχηματίζουν απείρους κόσμους, (τον «Μέγα Διάκοσμο»), σ’ ένα από τους οποίους ανήκει και η Γη. Τα πάντα γίνονται κατά μηχανική αναγκαιότητα.
Λεύκιππος ο Μιλήσιος
Υπήρξε ο ιδρυτής της ατομικής φιλοσοφίας. Για τη ζωή του δεν έχουμε πολλές πληροφορίες, γι’ αυτό ο Επίκουρος ισχυριζόταν ότι ο Λεύκιππος δεν ήταν υπαρκτό πρόσωπο.
Έδρασε τον 5ο αιώνα π.Χ. και καταγόταν από τη Μίλητο της Ιωνίας. Γεννήθηκε οπωσδήποτε πριν από το 460 π.Χ. – χρονολογία γέννησης του Δημόκριτου. Σύμφωνα με την παράδοση, ταξίδεψε στην Κάτω Ιταλία και επισκέφθηκε το Ζήνωνα στην Ελέα.
Αργότερα ίδρυσε στα Άβδηρα της Θράκης δική του φιλοσοφική σχολή και είχε μαθητή του το Δημόκριτο, ο οποίος τον επισκίασε. Ένα ακόμη στοιχείο που δημιουργεί προβλήματα στην ακριβή περιγραφή του έργου του Λεύκιππου είναι ότι, στο πλαίσιο της σχολής των Αβδήρων, δεν γίνεται καμία διάκριση ανάμεσα στη συνεισφορά του Λεύκιππου και του Δημόκριτου, με αποτέλεσμα ακόμη και τα έργα του να συμφύρονται. O Αριστοτέλης όμως είναι απόλυτος, το ίδιο και ο Θεόφραστος, ως προς την ύπαρξη του Λεύκιππου, και έτσι διαλύεται κάθε αμφιβολία.
O Λεύκιππος φαίνεται ότι ήταν συνεχιστής της λογοκρατικής παράδοσης και του τρόπου έρευνας των Μιλήσιων φιλοσόφων. Δεχόταν την ύπαρξη των ατόμων και του κενού. Τα άτομα μάλιστα τα ταύτιζε με το ον των Ελεατών, το δε κενό με το μη ον.
O Θεόφραστος αποδίδει στο Λεύκιππο τη συγγραφή δύο έργων: Περί Νου και Μέγας Διάκοσμος (H διάταξη του κόσμου ή μεγάλη διάταξη του κόσμου). To πρώτο πραγματεύεται τη νοητική αντίληψη σε αντιπαράθεση προς τη διδασκαλία του Αναξαγόρα για το νου, ενώ το δεύτερο περιγράφει τη φυσική θεωρία για τα άτομα.
Δημόκριτος ο Αβδηρίτης
O Δημόκριτος, ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της ατομικής θεωρίας – γόνος πλούσιας οικογένειας- γεννήθηκε γύρω στο 460 π.Χ. στα Άβδηρα της Θράκης, τα οποία ήταν τον 5ο αιώνα π.Χ. ένα από τα πιο μεγάλα εμπορικά κέντρα της Ελλάδας. Ταξίδεψε πολύ, στην Αίγυπτο, στις Ινδίες, στη Βαβυλώνα, και αξιοποίησε τις γνώσεις που είχε αποκτήσει.
Στην αρχαιότητα είχε την προσωνυμία «Γελασινός» για τον ιδιαίτερα πρόσχαρο χαρακτήρα του, σε αντίθεση με το μελαγχολικό χαρακτήρα του Ηράκλειτου. O Δημόκριτος έκανε πολύ καλές σπουδές σε χώρες προχωρημένες τότε στην επιστήμη. Σπούδασε επίσης στην Αθήνα, όπου παρακολούθησε μαθήματα κοντά στο Σωκράτη. O Δημόκριτος έδειξε μεγάλη αφοσίωση στη δημοκρατική πατρίδα του και αναδείχθηκε σε ηγετική φυσιογνωμία της δημοκρατίας των Αβδήρων. Γι’ αυτή του την αφοσίωση πήρε τον τίτλο του «πατριώτη». Στη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου τα Άβδηρα ανήκαν στην Αθηναϊκή Συμμαχία και, όταν αυτοί νικήθηκαν, οι Αβδηρίτες κάλεσαν, στις δύσκολες ώρες που περνούσαν, το Δημόκριτο στην εξουσία. To διδακτικό του έργο το άσκησε στην πατρίδα του και μαθητές του θεωρούνται ο Ανάξαρχος και ο Βίωνας από τα Άβδηρα, ο Νεσσάς και ο Μητρόδωρος από τη Χίο και ο Διότιμος από την Τύρο. Παρ’ όλα αυτά, πιστεύεται ότι ο Δημόκριτος δεν ίδρυσε σχολή.
Σύμφωνα με την παράδοση, πέθανε σε ηλικία 100 χρονών, αλλά το έτος θανάτου του πρέπει μάλλον να αναζητηθεί λίγο πριν από το 370 π.Χ.
O κατάλογος των έργων του, βάσει της αρίθμησης του Καλλίμαχου, περιλάμβανε 60 συγγράμματα. Τα έργα αυτά, ακόμη και ως τίτλοι, από τα οποία ελάχιστα αποσπάσματα σώζονται, δείχνουν τα ενδιαφέροντα του και παραπέμπουν στην πολυμέρεια του Αριστοτέλη. O Δημόκριτος έγραψε σε ιωνική διάλεκτο και τα έργα του διακρίνονταν για το καλοδουλεμένο ύφος τους.
Ο Λεύκιππος και ιδίως ο Δημόκριτος είναι εκείνοι οι οποίοι, στο πλαίσιο ερμηνείας της ύλης και των υλικών σωμάτων(- δηλαδή του κόσμου -), διατυπώνουν την ρηξικέλευθη και άκρως επιστημονική, Ατομική θεωρία. Η ύλη αποτελείται από άτομα. Τα άτομα είναι σωματίδια τα οποία είναι "αμετάβλητα, αδιαίρετα, άτμητα" … και …"η πολλαπλότητα του κόσμου των φαινομένων εξηγείται από το διαφορετικό σχήμα, τη διαφορετική τάξη και θέση ή τροπή των πολύπλοκα συνδεδεμένων ατόμων…"
Τα άτομα κινούνται μέσα σε έναν κενό χώρο, και με …"τις αλλεπάλληλες συγκρούσεις τους, δημιουργούν, καινούργιους συνδυασμούς και νέες μορφές σωμάτων…".
Οι δυο φιλόσοφοι εξηγούν με αυτόν τον τρόπο την Ψυχή, ως έννοια πηγής ζωής, και τον υλικό κόσμο. Εκτός αυτών, ο Δημόκριτος προβαίνει σε μια πιο συστηματική ανάλυση της ανθρώπινης Ψυχής(και γενικότερα…), σε μια συστηματική Ψυχολογία, μέσω της ατομικής θεωρίας στο συνολικό κοσμοείδωλο του.
Αρχικά, δίδεται η δομή, το περιεχόμενο, τα συστατικά της Ψυχής. "Η ψυχή αποτελείται από άτομα σφαιροειδή, όμοια προς τα μικρά ξισματα τα ορατά εις τας ακτίνας του ηλίου, αίτινες εισέρχονται εις μέρος σκοτεινόν…΄. Η ψυχή, ως οντότητα, αποτελείται δηλαδή, από τα ίδια συστατικά της ύλης. Αποτελείται, από άτομα. Αυτά έχουν ένα ιδιαίτερο σχήμα. Λεπτό και σφαιροειδές. Η Ψυχή, για τον Δημόκριτο, είναι η πηγή ζωής.
Σκεπτόμενος, στην Ατομική θεωρία, τι είναι αυτό που κάνει τα σωματίδια(ά-τομα) να κινούνται στον κενό χώρο αναπτύσσοντας ταχύτητα και συγκρουόμενα να δίδουν υλικές μορφές και ζωή, καταλήγει πως αυτή η δύναμη, που προκαλεί την κίνηση, είναι η Ψυχή. Τα ά-τομα που αποτελούν την Ψυχή, δίδουν ζωή στο σώμα, μέσω της μεταφοράς εκ του αέρος.
Το σώμα(ύλη) δημιουργείται από τις συγκρούσεις των σωματιδίων και λαμβάνει, δηλαδή, ζωή πάλι μέσω των Ψυχικών σωματιδίων(ά-τομα της Ψυχής). Αυτό ισχύει για ολόκληρη την φύση. Η Ψυχή έχει τον μόνο ζωοποιό ρόλο και δυνατότητα στο όλο σύμπαν. Όλη η ύλη δίχως αυτήν, δεν έχει καμία απολύτως δυνατότητα ζωής. Εξ ου και η γνωστή ρήση του Δημοκρίτου: "Οι άνθρωποι πρέπει να προσέχουν περισσότερο την Ψυχή, παρά το σώμα."
Καθώς τα (ψυχικά) σωματίδια, συγκεντρώνονται για να δώσουν ζωή στην ύλη, κάποια από αυτά σχηματίζουν μια μεγάλη μάζα η οποία ονομάζεται διάνοια. Είναι η δυνατότητα του ανθρώπου να μάθει, να κατακτήσει την γνώση. Εκτός της διανοίας, υπάρχει και άλλος τρόπος γνώσης. Οι αισθήσεις. Εδώ ο Δημόκριτος, αναδεικνύει για άλλη μια φορά την δύναμη της Ψυχής.
Η "σκοτεινή γνώση", είναι η γνώση που προσφέρουν οι αισθήσεις(αφή, ακοή κλπ) ενώ η "καθαρή γνώση" η γνήσια είναι αυτή που πηγάζει από την διάνοια. Και τούτο γιατί, προφανώς, η διάνοια συντίθεται από την Ψυχή ως μοναδική πηγή ζωής. Η Ψυχή, τέλος, μπορεί να προσφέρει δυνατότητα ίασης των προβλημάτων (υγείας) του σώματος(="πρόκειται" όπως φαίνεται για μια μορφή αθανασίας της Ψυχής κατά τον Δημόκριτο).
Τέλος, ο Εμπεδοκλής, ο Παρμενίδης, ο Αναξαγόρας και ο Δημόκριτος (460-390 π.Χ.) εξέφρασαν την αρχή της διατηρήσεως της μάζας και της ενέργειας μ’ αυτά τα λόγια: "Τίποτε δεν γεννιέται από το τίποτε και τίποτε δεν φθείρεται στο τίποτε".
Αποφθέγματα του Δημόκριτου
"Η σοφία του πατέρα είναι η καλύτερη συμβουλή για τα παιδιά του."
"Αυτός που ξεχνά τα λάθη του γίνεται θρασύς."
"Η ευτυχία ή η δυστυχία των ανθρώπων δεν εξαρτώνται από την περιουσία ή το χρυσό που διαθέτει. Η ευτυχία ή η δυστυχία του βρίσκονται στην ψυχή του."
"Εκείνος που σε επαινεί για κάτι που δεν έχεις, επιθυμεί να σου αποσπάσει εκείνο που έχεις."
"Οι περισσότεροι γίνονται καλοί στην πορεία της ζωής, παρά από τη φύση."
"Καλό δεν είναι το να μην αδικείς, αλλά να μην θέλεις να αδικείς."
"Η δόξα και ο πλούτος, χωρίς σύνεση, δεν είναι πράγματα ασφαλή."
"Όπου η αρετή δεν εκτιμάται, εκεί η κακία μιλάει ελεύθερα."
"Ο χειρότερος τρόπος για την ανατροφή των νέων είναι το να τους δίνονται όλες οι ευκολίες. Γιατί η ευκολία γεννά τις ηδονές και από αυτές προέρχεται κάθε κακοήθεια".
"Υπάρχουν και νέοι μυαλωμένοι και γέροι άμυαλοι, τη σωστή σκέψη δεν τη διδάσκει ο χρόνος, αλλά η αγωγή στον κατάλληλο καιρό και εκλεκτή φύση".
"Οι άνθρωποι ζητούν την υγεία από τους θεούς με προσευχές, χωρίς να γνωρίζουν ότι έχουν μέσα τους τη δύναμη της, κάνοντας μάλιστα τα αντίθετα με την αμετρία τους, γίνονται οι ίδιοι προδότες της υγείας τους με τις υπερβολικές επιθυμίες τους"
"Η ευτυχία και η δυστυχία είναι της ψυχής"
"Σκέφτεται σωστά αυτός που δεν λυπάται για όσα δεν έχει, αλλά που χαίρεται για όσα έχει"
"Από τα ευχάριστα, αυτά που μας ευχαριστούν τα απολαμβάνουμε σπάνια"
"Αν κανείς ξεπερνούσε το μέτρο, τότε τα πολύ ευχάριστα θα γίνονταν πολύ δυσάρεστα"
"Πρέπει να προτιμάμε όχι οποιαδήποτε ηδονή, αλλ? εκείνη που έχει σχέση με την ομορφιά"
"Τη μουσική δεν την ξεχώρισε η ανάγκη, αλλα προήλθε από ένα ψυχικό περίσσευμα, που υπήρχε από την αρχή"
"Ο ποιητής όσα γράφει χωρίς θεϊκή έμπνευση, αυτά είναι χωρίς αξία"
"Του σοφού άνδρα κάθε γη είναι βατή. Της αγαθής του ψυχής πατρίδα είναι ολόκληρος ο κόσμος"
