Χαρά, λύπη, θυμός, φόβος, έκπληξη και αηδία: αυτά είναι τα μεγάλα έξι συναισθήματα, αυτά που εκδηλώνουν όλοι οι άνθρωποι στον κόσμο με τις ίδιες δραματικές χαρακτηριστικές εκφράσεις στο πρόσωπο. Αυτά τα συναισθήματα αποτελούν αντικείμενο μελέτης για περισσότερο από μισό αιώνα για τον ρόλο τους στην επιβίωση του είδους μας…
Οι καιροί έχουν αλλάξει ωστόσο, εμείς, αντίθετα από τους προγόνους μας, ζούμε σε έναν εξευγενισμένο κόσμο στον οποίο άλλα συναισθήματα ήρθαν στο πρώτο πλάνο. Πλεονεξία, ντροπή, πλήξη, κατάθλιψη, ζήλια και αγάπη για παράδειγμα, θα μπορούσαν να αποτελέσουν την επιτομή της εποχής μας.
Μπορεί όμως ορισμένα πιο αφανή συναισθήματα να είναι αυξανόμενα σχετικά σήμερα. Εδώ, εξερευνούμε πέντε από αυτά.
Ανάταση Το συναίσθημα της εξύψωσης
Εν μέσω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, η ομιλίας της ορκωμοσίας του προέδρου Barack Obama ήταν ισχυρός, γεννούσε έμπνευση. Πολλοί από τους οπαδούς του κρεμόταν από κάθε λέξη του, με δάκρυα στα μάτια, ένα μυρμήγκιασμα στο στον αυχένα και ένα ζεστό αίσθημα στο στήθος τους σαν να άνοιγε για να βγει αγάπη και ελπίδα. Αυτό το συναίσθημα ονομάζει «ανάταση» ο Jonathan Haidt του Πανεπιστημίου της Βιρτζίνια, στο Charlottesville. Η ανάταση μοιάζει να είναι παγκόσμιο συναίσθημα. Αν και δεν έχει ακόμα μελετηθεί στις σύγχρονες εγγράμματες κοινωνίες, έχει καταγραφεί σε ανθρώπους στην Ιαπωνία, την Ινδία, τις ΗΠΑ και τα Παλαιστινιακά εδάφη.
Προκειμένου να θεωρηθεί βασικό συναίσθημα, πρέπει να έχει και ένα σκοπό. Αν τα συναισθήματα υπάρχουν ως βοηθοί στην επιβίωση, πρέπει να ωθούν δραστηριότητες που μας βοηθούν να ευημερούμε. Οπότε, σε τι χρησιμεύει η ανάταση; Ο δρ. Haidt αρχικά σκέφτηκε ότι μας κάνει ευγενέστερους προς τους άλλους. Στη συνέχεια αντιλήφθηκε ότι συμμετέχει το πνευμονογαστρικό νεύρο στην έκφραση του συναισθήματος. Η ενεργοποίηση αυτού του νεύρου συνδέεται και με την ορμόνη οξυτοκίνη η οποία δημιουργεί ζεστά, ήρεμα συναισθήματα – αυτά ακριβώς που συνδέονται με την ανάταση. Μπορεί η οξυτοκίνη να είναι το κλειδί; Η μαθήτρια του Jennifer Silvers παρατήρησε ότι είναι η οξυτοκίνη που κάνει τις μητέρες να παράγουν γάλα. Έτσι, ο Haidt και η Silvers προέβησαν σε πειράματα: έδειξαν τα ίδια βίντεο από εκπομπές «ανάτασης» της Όπρα σε μητέρες και ανακάλυψαν ότι ήταν πιθανότερο να παράγουν γάλα μετά και αφιέρωναν περισσότερο χρόνο με τα βρέφη τους, από εκείνες που έβλεπαν βίντεο της σειράς Seinfeld.
Έτσι, η ανάταση έχει ένα φυσικό συστατικό και έχει επίδραση κινητοποίησης. Δεν έχει ώμος εμφανή έκφραση προσώπου, το οποίο μπορεί να εξηγεί το γιατί παρέμεινε χωρίς να μελετηθεί μέχρι σήμερα. Ίσως υπάρχουν κάποια ελάχιστα χαρακτηριστικά, λέει ο Δρ. Haidt, ένα ελαφρύ ανασήκωμα των φρυδιών ή μαλάκωμα των χαρακτηριστικών του προσώπου.
Επίσης, η ανάταση είναι σχετικά σπάνια. Οι ανθρώποι την βιώνουν λιγότερο από μία φορά την εβδομάδα, αλλά είναι συνήθως αυτές οι στιγμές που θυμάται κανείς όταν κάνει απολογισμό των πιο σημαντικών εμπειριών τους.
Ενδιαφέρον Το περίεργο συναίσθημα
Το ενδιαφέρον είναι πιο δύσκολο να περιγραφεί από τον φόβο ή την χαρά αλλά παρόλα αυτά κατέχει ένα σημαντικό σημείο που έχουν τα βασικά συναισθήματα: έχει δική του έκφραση προσώπου. Επίσης, μοιάζει να έχει στόχο. Ο ψυχολόγος Paul Silvia του Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας πιστεύει ότι κάνει τους ανθρώπους να μαθαίνουν, όχι για λεφτά, όχι για κάποιες εξετάσεις αλλά για την ίδια την γνώση, για να αυξήσουν τις γνώσεις τους επειδή το επιθυμούν.
Το ενδιαφέρον μπορεί να είναι το αντίβαρο στον φόβο και την αγωνία που περιβάλλουν τις μη οικείες εμπειρίες. Αν δεν υπήρχε το ενδιαφέρον δεν θα προσεγγίζαμε τίποτα το άγνωστο ή το πολύπλοκο γιατί αυτά τείνουν να μας προκαλούν νευρικότητα. «Αυτό έχει νόημα αν σκεφτούμε την εξελικτική μας ιστορία, καθώς οι άγνωστες καταστάσεις μπορούσαν να είναι επικίνδυνες πολύ συχνά" λέει ο κ. Silvia. «Αλλά στον σημερινό κόσμο, θα ήταν καταστροφικό γιατί δεν θα άκμαζε η διάνοια».
Ευγνωμοσύνη Το συναίσθημα τόνωσης των σχέσεων
Η ευγνωμοσύνη πρέπει να διανύσει πολύ δρόμο μέχρι να είναι σε θέση να πληροί να αυστηρά κριτήρια των βασικών συναισθημάτων, όπως τα έχουν ορίσει οι ψυχολόγοι. Δεν έχει ακόμα αναγνωριστεί κάποια έκφραση του προσώπου που να συνδέεται με την ευγνωμοσύνη, αν και είναι εύκολο να εικάσουμε τι εμπλέκεται – ένα χαμόγελο, μια κλίση του κεφαλιού, ίσως, ενώ πρέπει να διεξαχθούν μελέτες σε μη δυτικές κοινωνίες, αφού οι συμπεριφορές ποικίλουν ανάλογα με τον πολιτισμό (στις ΗΠΑ πχ. ο σερβιτόρος περιμένει στον δεξί αγκώνα για να πάρει φιλοδώρημα, ενώ στην Ιαπωνία θα σε κυνηγήσει στο δρόμο για να επιστρέψει τα επιπλέον χρήματα».
Και η ευγνωμοσύνη μας κινητοποιεί να δράσουμε όμως: μας κάνει να αναγνωρίζουμε και να ανταποδίδουμε μια καλοσύνη ή μια ευγενική πράξη. Η Sara Algoe του Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας ανακάλυψε ότι η ευγνωμοσύνη κάνει τα ζεύγη που συζούν να αισθάνονται πιο συνδεδεμένα. Υποστηρίζει ότι οι πραγματικά ευγενικές χειρονομίες μας βοηθούν να εντοπίσουμε άτομα που «μας πιάνουν» πραγματικά, δίνοντας μας το σήμα ότι θα έπρεπε να τα γνωρίσουμε καλύτερα, αφού φαίνεται να είναι αυτά που θα μπορούσαν να βρίσκονται πλάι μας στο μέλλον. ΄’Ετσι, στη σχέση η ευγνωμοσύνη μας υπενθυμίζει πόσο σπουδαίος είναι ο σύντροφός μας. Σε βάθος χρόνου, η ευγνωμοσύνη υπάρχει για να προωθεί ένα θετικό κύκλο πάρε-δώσε δημιουργώντας ένα σπιράλ προς τα πάνω για την ικανοποίηση στη σχέση.
Περηφάνια Το συναίσθημα με τα δυο πρόσωπα
Το υπερφίαλο, υπεροπτικό συναίσθημα της περηφάνιας αποκαλείται το χειρότερο από τα επτά θανάσιμα αμαρτήματα. Ωστόσο, η περηφάνια μπορεί να είναι και ευγενής. Όλοι γνωρίζουμε το ικανοποιητικό αίσθημα όταν επιτυγχάνουμε κάτι και της αίσθηση αξιοσύνης του εαυτού μας που έρχεται όταν κάνουμε κάτι καλά. Για το λόγο αυτό η Jessica Tracy του Πανεπιστημίου της Βρετανικής Κολούμπια (UBC) στο Βανκούβερ του Καναδά, κάνει τη διάκριση μεταξύ αυτού που αποκαλεί «υβριστική περηφάνια» και «αυθεντική περηφάνια».
Η περηφάνια μπορεί να εκδηλώνεται με δυο διαφορετικούς τρόπους, αλλά δεν μπορούμε να τους ξεχωρίσουμε από την εξωτερική τους έκφραση. Και οι δυο τύποι κάνουν τους ανθρώπους να γείρουν το κεφάλι πίσω, να απομακρύνουν τα χέρια από το σώμα και να προσπαθούν να φανούν όσο πιο μεγάλοι γίνεται. Όπως σημείωσε ο Κάρολος Δαρβίνος στο έργο του «Η έκφραση των συναισθημάτων στον άνθρωπο και τα ζώα» (1872), ένα υπερήφανο άτομο μοιάζει σαν «πρησμένο ή φουσκωμένο». Έτσι, υπάρχει ένα χαρακτηριστικό βλέμμα περηφάνιας αλλά σε αντίθεση με τα βασικά συναισθήματα το πρόσωπο παίζει ελάχιστο ρόλο, με ένα ελαφρύ χαμόγελο να σχηματίζεται.
Η περηφάνια, όπως η ντροπή, η ενοχή και η αμηχανία, απαιτεί μια αίσθηση του εαυτού και την ικανότητα της αυτοαξιολόγησης. «Προκειμένου να νιώσω περηφάνια, πρέπει να σκεφτώ ποιος είμαι, ποιος θέλω να γίνω και πως αντανακλάται το γεγονός που μόλις συνέβη πάνω σε μένα και στις φιλοδοξίες μου» λέει η δρ. Tracy. Η ίδια υποστηρίζει ότι υπάρχουν πολλά που συνηγορούν στο να χαρακτηριστεί η περηφάνια βασικό συναίσθημα. Η έρευνά της δείχνει ότι η φυσική έκφραση της περηφάνιας αναγνωρίζεται και στις πρωτόγονες απομονωμένες φυλές, ενώ εντοπίζεται ακόμα και σε τυφλούς ανθρώπους, γεγονός που δείχνει ότι είναι εγγενές συναίσθημα και όχι επίκτητο.
Γενικότερα, οι άνθρωποι όταν βλέπουν την έκφραση της περηφάνιας τη συνδέουν με την υψηλή κοινωνική θέση. Έτσι η περηφάνια μας δίνει το κίνητρο για να επιτύχουμε και να κερδίσουμε το σεβασμό. Υπάρχουν δύο διαφορετικοί τρόποι για να γίνει αυτό, το οποίο ίσως εξηγεί τα δυο πρόσωπα της περηφάνιας.
Το κύρος μπορεί να λάβει δυο μορφές, λέει ο ανθρωπολόγος Joe Henrich, επίσης από το UBC. Η πρώτη μπορεί να βασίζεται στην κυριαρχία και να θεωρείται κοινώς στα μη ανθρώπινα θηλαστικά, όπου τα μεγαλύτερα και ισχυρότερα άτομα λαμβάνουν σεβασμό γιατί μπορούν να επιβληθούν ή να σκοτώσουν άλλα μέλη. Το ανθρώπινο αντίστοιχό του περιλαμβάνει τον μπούλη στην παιδική χαρά και το αφεντικό-σατράπη. Το δεύτερο είδος κύρους είναι η ικανότητα εντυπωσιασμού. Σε αυτή την περίπτωση, ο σεβασμός και η δύναμη κερδίζονται μέσω της γνώσης ή της ικανότητας. «Αυτό ταιριάζει και με τα δυο είδη περηφάνιας» λέει η Δρ. Tracy, το ένα συνδέεται με την επιθετικότητα και την υπερβολική αυτοπεποίθηση, ενώ το άλλο παρακινεί το άτομο να επιτύχει, με σκληρή εργασία και αλτρουιστική συμπεριφορά.
Σύγχυση Το συναίσθημα «ώρα για αλλαγή»
Είναι ένα συναίσθημα που όλοι μας έχουμε βιώσει αλλά είναι δύσκολο να περιγραφεί. Ο Dacher Keltner του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια, Berkeley, υποστηρίζει ότι είναι το «αίσθημα ότι το περιβάλλον μας δίνει ανεπαρκή ή αντιφατικές πληροφορίες». Αλλά είναι πράγματι συναίσθημα η σύγχυση; Για ορισμένου ψυχολόγους είναι σκανδαλώδης. Παρόλα αυτά, ο δρ. Silvia θεωρεί ότι θα μπορούσε να θεωρηθεί βασικό συναίσθημα, τουλάχιστον επειδή είναι τόσο εύκολο να γίνει αντιληπτή. Τα φρύδια συνοφρυώνονται, τα μάτια στενεύουν, μπορεί να δαγκώσουμε το χείλος, η σύγχυση είναι ξεκάθαρη. Μάλιστα, μια μελέτη υποστηρίζει ότι είναι το δεύτερο πιο αναγνωρίσιμο καθημερινό συναίσθημα μετά τη χαρά.
Σε τι χρησιμεύει η χαρά; Είναι ένα συναίσθημα βασισμένο στη γνώση, της ίδια οικογένειας με το ενδιαφέρον και την έκπληξη, λέει ο δρ. Silvia. Θεωρεί ότι είναι ο τρόπος να μας πει ο εγκέφαλός μας ότι κάτι δεν λειτουργεί, ότι το νοητικό μοντέλο μας του κόσμου είναι ατελές ή ελαττωματικό. Μερικές φορές μας κάνει να αποσυρθούμε, άλλες όμως μας ωθεί να στρέψουμε την προσοχή μας κάπου ή να αλλάξουμε την στρατηγική μας για τη μάθηση.
