Τι είναι αυτό που καθορίζει τη βαθιά αλλαγή των επιστημονικών αντιλήψεων μέσα στον χρόνο; Με το θέμα αυτό ασχολήθηκαν τόσο ο Thomas Kuhn όσο και ο Karl Popper με τον Imre Lacatos.

Τόσο στην προσέγγιση του Popper όσο και του Lakatos, η επιστημονική πρόοδος, η αλλαγή των επιστημονικών θεωριών είναι μια ορθολογική διαδικασία. Η ορθολογική συζήτηση και κριτική βρίσκεται στην καρδιά της θεώρησής τους. Σε τελική ανάλυση η επιστημονική γνώση αντλεί τον ορθολογισμό της από την διυποκειμενική συμφωνία των επιστημόνων μέσα στα θεσμικά πλαίσια, όπως το έθετε ο Popper.

Η κατ’ εξοχήν ‘κοινωνική’ προσέγγιση στην εξέλιξη της επιστήμης, είναι η προσέγγιση του Thomas Kuhn (1922-1996). Το έργο του προηγείται χρονικά από το έργο του Lakatos ο οποίος πιστεύει ότι Kuhn δεν δίνει κανένα κριτήριο οριοθέτησης μεταξύ επιστήμης και ψευδο-επιστήμης: δεν υπάρχει «διάκριση μεταξύ επιστημονικής προόδου και διανοητικής παρακμής, δεν υπάρχει αντικειμενικό κριτήριο εντιμότητας». Και αυτό γιατί η επιστημονική επανάσταση του Kuhn είναι μια ανορθολογική αλλαγή. Τι λέει όμως η θεωρία του Kuhn και δέχεται τα πυρά των ορθολογιστών;

Για τον Kuhn η επιστημονική πρόοδος δεν είναι μια συνεχής και γραμμική διαδικασία συσσώρευσης νέων γνώσεων. H ιστορία της επιστήμης χαρακτηρίζεται από σοβαρές ασυνέχειες, από τομές και άλματα. Μια νέα θεωρία δεν είναι απλώς μια προσθήκη σε αυτό που μας είναι ήδη γνωστό. Είναι κατά κανόνα το προϊόν μιας ρήξης με την επιστημονική παράδοση, το αποτέλεσμα μιας επαναστατικής διαδικασίας που τροποποιεί ριζικά το θεωρητικό πλέγμα μέσα από το οποίο η επιστημονική κοινότητα αντιλαμβάνεται τον κόσμο. Οι καινοτομίες δεν μπορούν να κατακτηθούν μέσα από μία συσσωρευτική διαδικασία. H επικράτηση μιας νέας θεωρίας προκύπτει από έναν αγώνα ανάμεσα σε αντιμαχόμενες σχολές επιστημονικής σκέψης. H νεότερη θεωρία δεν συνεχίζει αλλά αντίθετα απορρίπτει την προηγούμενη. H θεωρία του Αϊνστάιν, για παράδειγμα, μπορεί να γίνει αποδεκτή μόνον εφόσον αναγνωριστεί ότι η θεωρία του Νεύτωνα δεν είναι ορθή. Αυτή η ασυνεχής αλλαγή συνιστά μια «επιστημονική επανάσταση».

Το σχήμα που συνοψίζει την θεωρία του Kuhn για την επιστημονική εξέλιξη είναι το εξής:

Το σχήμα του Kuhn

Η προ-επιστήμη αναφέρεται στην περίοδο της ψηλάφησης ενός θέματος, κατά την οποία προτείνονται εναλλακτικές, αλληλοαποκλειόμενες υποθέσεις. Όταν κατασταλάζουν οι διάφορες απόψεις, θεωρίες, μέθοδοι σε ένα και μοναδικό παράδειγμα έχουμε την περίοδο της ‘κανονικής επιστήμης’. Σε κανονικές συνθήκες, όταν δηλαδή έχουμε περιόδους ηρεμίας και το ίδιο πλαίσιο (κοσμοείδωλο) είναι αποδεκτό από το σύνολο της επιστημονικής κοινότητας, η καθιερωμένη, ‘κανονική επιστήμη’ είναι μια δραστηριότητα που ασχολείται με την λύση ‘γρίφων’ μέσα στα πλαίσια αυτού του κοσμοειδώλου.

Σε περιόδους ‘κανονικής επιστήμης’ τα επιστημονικά αποτελέσματα και οι ανακαλύψεις έχουν προσθετικό χαρακτήρα. Το κυρίαρχο επιστημονικό παράδειγμα οριοθετεί τι είναι επιστήμη και τι ψευδο-επιστήμη. Όμως υπάρχουν περίοδοι ‘κρίσης’, οπότε το πλαίσιο αλλάζει απότομα. Γιατί συμβαίνει αυτό; Ασφαλώς επειδή τα αποτελέσματα μερικών πειραμάτων ή ορισμένα φαινόμενα αποτελούν ‘ανώμαλες περιπτώσεις’, δηλαδή κάποιο ‘γρίφοι’ δεν επιλύονται ούτε ερμηνεύονται με τρόπο απλό μέσα στο πλαίσιο της ‘κανονικής επιστήμης’. Όταν έχουν συσσωρευτεί αρκετές ανωμαλίες, οι οποίες θεωρούνται σημαντικές – είτε γιατί αντιβαίνουν τις θεμελιώδεις αρχές του παραδείγματος, είτε γιατί, παρά τις συντονισμένες προσπάθειες της επιστημονικής κοινότητας, δεν επιλύονται – τότε αρχίζει μια περίοδος κρίσης. Μερικοί επιστήμονες τότε αλλάζουν παράδειγμα, και εξετάζουν τα προβλήματα υπό νέο πρίσμα. Αυτή η αλλαγή παραδείγματος (‘paradigm shift’), παρομοιάζεται από τον Kuhn ως gestalt switch («μεταλλαγή οπτικών μορφών») και ως «θρησκευτική μεταστροφή» (σαν να λέμε οι επιστήμονες ‘αλλαξοπίστησαν’).

Αλλαγή Παραδείγματος

Δεν υπάρχει κάποιο αμιγώς λογικό επιχείρημα ούτε κάποιο αποφασιστικό πείραμα που να επηρεάζει την λήψη της απόφασης υπέρ του ενός ή του άλλου παραδείγματος. Οι λόγοι αυτοί ποικίλουν και μπορεί να είναι η απλότητα, η βολικότητα της λύσης, η εξυπηρέτηση κάποιας κοινωνικής ανάγκης, κ.α.

Όταν το νέο παράδειγμα επικρατήσει, όπως επικρατεί μια πολιτική επανάσταση, επικρατεί νέα περίοδος ηρεμίας και ‘κανονικής επιστήμης’. Το νέο παράδειγμα είναι ασύμμετρο με το προηγούμενο. Εισάγει ένα νέο κοσμοείδωλο, μια νέα γλώσσα, νέα συστήματα μέτρων αξιολόγησης, διαφορετικές (ίσως) μεταφυσικές αρχές, και γενικά βλέπει και περιγράφει τον κόσμο διαφορετικά. Η επιλογή μεταξύ διαφορετικών παραδειγμάτων «αποδεικνύεται επιλογή μεταξύ ασύμβατων τρόπων ζωής της κοινότητας». Η μελέτη του γιατί οι επιστήμονες αλλάζουν παράδειγμα είναι θέμα ομαδικής ψυχολογίας και κοινωνιολογίας.

Σε αυτό το σημείο οι Popper και Lakatos άσκησαν κριτική στον Kuhn, ο μεν Popper θεωρώντας ότι μπορεί να υπάρξει κριτική συζήτηση ακόμα και μεταξύ παραδειγμάτων (The Myth of the Framework), ο δε Lakatos θεωρώντας ότι η θέση του Kuhn καθιστά αδύνατη την διάκριση μεταξύ επιστημονικής προόδου και οπισθοδρόμησης (και πρότεινε ότι η επιστημονική αλλαγή είναι το αποτέλεσμα ανταγωνισμού αντίπαλων επιστημονικών προγραμμάτων).

Διονύσης Μεντζενιώτης

 

 

Μπορείτε να διαβάσετε και τα εξής σχετικά άρθρα του blog

1. Το πρόβλημα της επιστημονικής αλλαγής : Η άποψη του λογικού θετικισμού και η άποψη του T. Kuhn
2. Το ζήτημα της επιστημονικής προόδου στην επιστημoλογία τον 20ο αιώνα
3. Ο μεγάλος φιλόσοφος της επιστήμης: Καρλ Πόπερ
4. Επιστήμη και Φιλοσοφία
5. Το δίλημμα του ντετερμινισμού
6. Η επικαιρότητα του Διαφωτισμού

Διαβάστε και τα εξής άρθρα στο δίκτυο

1. Thomas Kuhn από την εγκυκλοπαίδεια Φιλοσοφίας του Stanford
2. Karl Popper από την εγκυκλοπαίδεια Φιλοσοφίας του Stanford
3. Thomas Kuhn από την Wikipedia