Υπάρχει ένας τρόπος σκέψης που εξισώνει τη νομιμότητα με την ηθική. Η ουσία του είναι: «Αν κάτι είναι νόμιμο, είναι και ηθικό». Ευτυχώς, βεβαίως θέλουμε οι νόμοι μας να αντικατοπτρίζουν τις ηθικές μας αρχές.
Την ίδια στιγμή, όμως, δεν μπορούμε να αφήνουμε τους νόμους μας να μας υπαγορεύουν τις ηθικές μας αρχές. Η σκλαβιά ήταν κάποτε νόμιμη στην Αμερική, αν και δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ηθική με καμία δύναμη. Η γενοκτονία ήταν κάποτε νόμιμη στη ναζιστική Γερμανία, αλλά κανένα ηθικό ανθρώπινο πλάσμα δεν θα μπορούσε να το δικαιολογήσει αυτό. Οι εκκαθαρίσεις του Στάλιν ήταν νόμιμες στην πρώην Σοβιετική Ένωση, όπως και η πολιτιστική επανάσταση του Μάο Τσε Τουνγκ στην Κίνα, αλλά και αυτές αναπτύχθηκαν εκτός των ορίων της ηθικής ευαισθησίας.
Το πρόβλημα είναι ότι οι νόμοι και η ηθική δεν είναι το ίδιο πράγμα. Δεν είναι ομόλογα· που σημαίνει ότι δεν καλύπτουν την ίδια περιοχή.
Παρόμοια παραδείγματα περιλαμβάνουν την έκτρωση και τη θανατική ποινή. Και τα δύο είναι νόμιμα σε πολλά μέρη, αλλά πολλοί άνθρωποι σε αυτά τα μέρη τα θεωρούν ανήθικα. Από την άλλη μεριά, κοιτάξτε τα «εγκλήματα χωρίς θύματα», όπως η πορνεία και η κατοχή κάνναβης. Και τα δύο είναι παράνομα σε πολλά μέρη, όμως πολλοί άνθρωποι στα μέρη αυτά δεν τα θεωρούν ανήθικα.
Το ερώτημα είναι, λοιπόν, όταν συγκρούονται νόμοι και ηθικές, ποιό από τα δυο έχει προτεραιότητα; Αυτό το θέμα, που χρονολογείται τουλάχιστον από την εποχή του Σωκράτη, είναι ένα από τα δυσκολότερα ερωτήματα της φιλοσοφίας. Οι Αθηναίοι, τηρώντας με τους νόμους τους, καταδίκασαν το Σωκράτη σε θάνατο. Αλλά πολλοί θεώρησαν ότι η θανατική του ποινή ήταν ανήθικη και τον παρότρυναν να δραπετεύσει. Ο Σωκράτης διαφώνησε. Πίστευε ότι οι νόμοι ήταν δίκαιοι και έτσι ήταν ηθικά σωστό να τους τιμήσει.
Πολύ αργότερα, φιλόσοφοι όπως ο Θορό υποστήριξαν την πολιτική ανυπακοή ενάντια σε άδικους νόμους, μια ιδέα που ο Σωκράτης θα είχε εγκρίνει. Αυτού του είδους η μη βίαιη αντίσταση μετατράπηκε σε ισχυρή πολιτική δράση από τον Μαχάτμα Γκάντι στην Ινδία και τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ τον νεότερο στις Η ΠΑ.
Το κύριο φιλοσοφικό μήνυμα είναι ότι σαν ανθρώπινα πλάσματα έχουμε καθήκον να στηρίζουμε τους δίκαιους νόμους και να αψηφούμε τους άδικους. Αλλά η ερώτηση κλειδί -τι είναι δίκαιο;- ποτέ’ δεν έχει εξηγηθεί πλήρως.
Όσον αφορά τον Ρομπέν των Δασών, οι οπαδοί του Νόμιμου Μοραλισμού θα έλεγαν ότι αφού οι κάτοχοι των θέσεων των νομοθετών είχαν νομιμοποιήσει τους υψηλούς φόρους και την καταπίεση, οι πράξεις τους ήταν νόμιμες, άρα και ηθικές. Αυτό κάνει τον Ρομπέν των Δασών έναν απλό εγκληματία και όλους εύθυμους άντρες του συνεργούς, θα έπρεπε να συλληφθούν και να τιμωρηθούν.
Αν γενικά υποστηρίζετε το νόμο και την τάξη, αλλά ακόμη σας αρέσει αυτό το επιχείρημα, δεν είστε μόνοι! Αυτός ο συλλογισμός έχει χρησιμοποιηθεί για να δικαιολογήσει πολλές περιπτώσεις καταπίεσης, αδικίας και κτηνωδίας. Ακόμη και σε λιγότερο ακραίες καταστάσεις, αυτή η ιδέα μπορεί να είναι αρκετά βλαβερή’ όπως όταν η κουλτούρα των εταιρειών επιβάλλει την ιδέα «Αν δεν είναι παράνομο, είναι ηθικό».
Υπάρχουν πολλοί τεχνικά νόμιμοι τρόποι με τους οποίους οι επιχειρηθείς και οι επαγγελματίες μπορούν να κλέψουν και να εξαπατήσουν τους ανθρώπους, αλλά η κλοπή και η απάτη ποτέ δεν είναι επαγγελματικά ηθικές πρακτικές.
Υπάρχει ακόμη μια άσχημη πλευρά στο νόμιμο μοραλισμό, γνωστή σαν «το επιχείρημα του πιστού πράκτορα». Εάν μια νόμιμα διορισμένη Αρχή σας διατάξει να κάνετε κάτι και το κάνετε χωρίς δεύτερη σκέψη, τότε είστε ένας «πιστός πράκτορας». Το να είναι κανείς πιστός πράκτορας είναι καλό πράγμα όσον αφορά την πληρωμή των φόρων, την περάτωση της ανατεθειμένης εργασίας, το να στέλνετε τα παιδιά σας στο σχολείο και τα λοιπά.
Αλλά τι γίνεται αν η κυβέρνηση σας σας διατάξει να ακρωτηριάσετε, να βασανίσετε, να βιάσετε ή να δολοφονήσετε με κάποια πολιτική πρόφαση; Ή αν το αφεντικό σας σας διατάξει να σχίσετε κάποια έγγραφα που μπορεί να είναι σχετικά με κάποιον οικονομικό ελεγκτή; Αν στη συνέχεια βρεθείτε να κατηγορείστε για αδίκημα, η υπεράσπισή σας -«Μα απλώς εκτελούσα εντολές»- είναι ηθικά ανεπαρκής (και, για τη συγκεκριμένη περίπτωση, συχνά και νομικά ανεπαρκής επίσης). Η πίστη στο εγχείρημα του πιστού πράκτορα ενθαρρύνει τους ανθρώπους να υμνούν ηθικά ζόμπι, που αποδέχονται κάθε ευθύνη οποιουδήποτε είδους για τις πράξεις τους. όσο αποτρόπαιες κι αν είναι, εφόσον οι πράξεις είχαν διαταχθεί από κάποιον ανώτερο.
Μπορούμε ακόμη δούμε την αδυναμία αυτής της προσέγγισης στον θρησκευτικό φανατισμό, με ένα σχετικό ισχυρισμό: το επιχείρημα του ευσεβούς πράκτορα. Εάν μια θρησκευτική Αρχή εκδώσει διαταγές και εσείς υπακούσετε χωρίς δεύτερη σκέψη είστε ένας «ευσεβής πράκτορας >.
Αυτό μπορεί να είναι καλό όσον αφορά το να βοηθάτε τους άλλους. Όμως, υποθέστε ότι αρχίζετε να πιστεύετε ότι ο Θεός σάς διατάζει να ανατινάξετε μια βόμβα σε ένα γεμάτο με κόσμο δημόσιο χώρο ή να δολοφονήσετε ένα γιατρό που κάνει αμβλώσεις ή να επιτεθείτε σε έναν άνθρωπο με τον οποίο δεν μοιράζεστε τις ίδιες αντιλήψεις.
Ακολουθείτε θεϊκές εντολές και επομένως συμπεριφέρεστε δίκαια· Είναι η ανάλγητη αδιαφορία προς την ανθρώπινη ζωή, η προθυμία να προξενήσετε βάσανα και η υπόκλιση στο θάνατο καλά πράγματα; Το να ισχυρίζεστε ότι ο Θεός έχει διατάξει τέτοια πράγματα δεν είναι υποστηρίξιμο. Έτσι ο ριζοσπαστικός θρησκευτικός μοραλισμός δεν είναι απαραίτητα πρόσφορος στο αγαθό και στην πραγματικότητα μπορεί να παράγει και να δικαιολογεί το κακό.
Η εμπιστοσύνη μπορεί να είναι μια πολύ αξιέπαινη αρετή, αλλά, σαν τον έρωτα, είναι συχνά τυφλή.
Δεν πρέπει ποτέ να ξεχάσουμε ότι όλα αυτά που έκανε ο Αδόλφος Χίτλερ στη Γερμανία ήταν «νόμιμα» και όλα αυτά που έκαναν οι Ούγγροι μαχητές της ελευθερίας στην Ουγγαρία ήταν «παράνομα».
Μάρτιν Λούθερ Κινγκ
Πηγή: Τα Μεγάλα Ερωτήματα του Lou Marinoff – εκδ. Λιβάνη
