Όταν μιλάμε για τον Θεό σαν πρώτη αρχή και πρώτη αιτία, εννοούμε το ίδιο πράγμα από άλλη άποψη. Όταν μιλάμε για αρχές και αιτίες στη Φύση, μιλάμε για πολλά και διαφορετικά πράγματα από πολλές και διαφορετικές απόψεις.

Μιλάμε για τον Θεό σαν πρώτη αρχή, στο βαθμό που όλα τα πράγματα προέρχονται από αυτόν κατά ένα ορισμένο σύστημα, άλλα πριν και άλλα μετά σύμφωνα με τη φύση τους, τη διάρκειά τους ή την αξία τους. Μιλάμε για τον Θεό σαν πρώτη αιτία στο βαθμό που όλα τα πράγματα είναι χωριστά από αυτόν, όπως είναι το αποτέλεσμα από την ικανή αιτία και το πράγμα που παράγεται από αυτό που το παράγει.

Και αυτές οι δύο απόψεις διαφέρουν, εφόσον ό,τι προηγείται και είναι πιο πολύτιμο δεν είναι πάντα η αιτία αυτού που έπεται και είναι λιγότερο πολύτιμο. Και ό,τι είναι η αιτία δεν προηγείται πάντα ούτε είναι πιο πολύτιμο από το αιτιατό, όπως είναι φανερό σε κάθε προσεκτικό συζητητή.

Αν κατά καιρούς ο ένας όρος χρησιμοποιείται στη θέση του άλλου, παρόλα αυτά μιλώντας κυριολεκτικά, όλα όσα είναι αρχές δεν είναι πάντα αιτία. Το σημείο είναι η αρχή της γραμμής αλλά όχι η αιτία της. Η στιγμή είναι η αρχή της δραστηριότητας, η θέση από την οποία ξεκινάει κάτι είναι η αρχή της κίνησης, αλλά όχι η αιτία της.  Το σκεπτικό μέρος είναι η αρχή κάθε θέματος αλλά όχι η αιτία του. Έτσι η αρχή είναι γενικότερος όρος από την αιτία. Όσον αφορά την ικανή αιτία, διακηρύσσω ότι η παγκόσμια φυσική ικανή αιτία είναι η παγκόσμια διάνοι, η οποία είναι η πρώτη και κύρια δύναμη της παγκόσμιας ψυχής. Η παγκόσμια ψυχή με τη σειρά της είναι η παγκόσμια μορφή.

Παγκόσμια διάνοια είναι η εσώτατη, η πιο αληθινή και ουσιαστική δύναμη και το πιο δραστικό μέρος της παγκόσμιας ψυχής. Είναι το ένα και το αυτό πράγμα, που γεμίζει το όλο, φωτίζει το σύμπαν και οδηγεί τη Φύση στη δημιουργία των ειδών της με το σωστό τρόπο. Παίζει τον ίδιο ρόλο στην παραγωγή των φυσικών πραγμάτων, με το ρόλο που παίζει η διάνοιά μας στην παράλληλη δημιουργία λογικών συστημάτων. Οι Πυθαγόρειοι τη Φύση την  ονομάζουν υποκινητή και ταραχοποιό του σύμπαντος και ο Πλάτων την περιγράφει με αυτά τα λόγια: «Ενσταλαγμένος μέσα στα μέλη ο νους, αναταράσσει ολόκληρη τη μάζα και αναμιγνύεται με ολόκληρο το σώμα».

Οι Πλατωνικοί την ονομάζουν παγκόσμιο τεχνίτη. Αυτός ο κτίστης, ισχυρίζονται ότι προέρχεται από τον ανώτερο κόσμο – ο οποίος είναι στην πραγματικότητα ένας – στον αισθητό κόσμο που είναι πολλαπλά διαιρεμένος και πάνω στον οποίο κυβερνάει όχι μόνο η αρμονία αλλά και η συμφωνία, λόγω της διάσπασης σε μέρη. Αυτή η διάνοια, ενσταλάζοντας και φέρνοντας κάτι δικό της στην ύλη ενώ η ίδια παραμένει ήσυχη και ακίνητη, παράγει όλα τα πράγματα. Οι Μάγοι την ονομάζουν εξαιρετικά γόνιμη σε σπόρους ή σπορέα, εφόσον είναι αυτό που γονιμοποιεί την ύλη με κάθε μορφή, και ανάλογα με τον τύπο της και τις καταστάσεις κατορθώνει να τη διαπλάσσει, να τη διαμορφώσει και να την αλλήλο-συσχετίσει σε τόσο θαυμαστά συστήματα ώστε να μη μπορούν να αποδοθούν στην τύχη ή σε κάποια αρχή ανίκανη να διακρίνει και να βάλει τάξη.

Ο Ορφέας ονομάζει αυτή τη διάνοια μάτι του κόσμου, επειδή παρατηρεί και το εσωτερικό και το εξωτερικό όλων των φυσικών πραγμάτων, ώστε όλα τα πράγματα να μπορούν να επιτύχουν τη δημιουργία και τη διατήρηση του εαυτού τους, εσωτερικά και εξωτερικά, στην κατάλληλη συμμετρία. Ο Εμπεδοκλής την ονομάζει  διαφοροποιητική, επειδή δεν κουράζεται ποτέ να ξεδιπλώνει τις μορφές που είναι μπερδεμένες μέσα στους κόλπους της Φύσης, και να διατάσσει τη γέννηση ενός πράγματος από τη διάλυση ενός άλλου. Ο Πλωτίνος την ονομάζει πατέρα και προπάτορα επειδή μοιράζει σπόρους στον αγρό της Φύσης και είναι ο άμεσος διανεμητής των μορφών.

Όσο για εμάς, την ονομάζουμε εσωτερικό τεχνίτη επειδή διαμορφώνει την ύλη και τη διαπλάθει από μέσα, όπως από μέσα ο σπόρος ή η ρίζα ξεπετάγεται και δημιουργείται ο κορμός, από μέσα από τον κορμό ξεπροβάλλουν τα κλαδιά, και από μέσα από τα κλαδιά τα βλαστάρια και μέσα από αυτά ξεδιπλώνονται τα μπουμπούκια, και εκεί μέσα διαμορφώνονται, σχηματίζονται και συνυφαίνονται σαν νεύρα τα φύλλα, τα λουλούδια και τα φρούτα. Όσο για το εσωτερικό, μερικές φορές ο χυμός ανακαλείται από τα φύλλα και τα φρούτα στα βλαστάρια, από τα βλαστάρια στα κλαδιά, από τα κλαδιά στον κορμό και από τον κορμό στη ρίζα. Το ίδιο και με τα ζώα. Το έργο της ξεκινάει από τον αρχικό σπόρο και από το κέντρο της καρδιάς προς τα εξωτερικά μέρη, και από αυτά τελικά συγκεντρώνει πάλι στην καρδιά τις εκτυλισσόμενες δυνάμεις, συνδέοντας κατά κάποιο τρόπο τις ήδη δημιουργημένες κλωστές.

Τώρα, αν πιστεύουμε ότι απαιτείται προμελέτη και διάνοια ακόμη και για τη δημιουργία άψυχων έργων, τα οποία γνωρίζουμε πώς να διαμορφώσουμε στην επιφάνεια της ύλης με μια ορισμένη σειρ ά και μιμητικό αποτέλεσμα – όπως, κόβοντας και σκαλίζοντας ένα κομμάτι ξύλο, δημιουργούμε την εικόνα ενός αλόγου – πόσο ανώτερη πρέπει να θεωρήσουμε αυτή τη δημιουργική διάνοια που από το εσωτερικό της σπερματικής ύλης συγκολλάει τα κόκκαλα, προεκτείνει τους χόνδρους, κοιλαίνει τις αρτηρίες, κάνει τους πόρους να αναπνέουν, συνυφαίνει τις ίνες, εξαπλώνει τα νεύρα  προς διάφορες κατευθύνσεις και διευθετεί το σύνολο με τόσο θαυμαστή κυριότητα; Πόσο ανώτερος τεχνίτης είναι, λέω, αυτός που δεν περιορίζει τον εαυτό του σε ένα και μόνο μέρος της ύλης, αλλά εργάζεται συνεχώς παντού στο σύνολο.

Υπάρχουν τρία είδη διάνοιας: Η θεία διάνοια που είναι όλα τα πράγματα, η εγκόσμια που κάνει όλα τα πράγματα, και οι επιμέρους διάνοιες που γίνονται όλα τα πράγματα. Γι’ αυτό είναι αναγκαίο να βρίσκουμε ανάμεσα στα άκρα το μέσο που είναι η αληθινή ικανή αιτία, όχι μόνο η εξωτερική αλλά και η εσωτερική, όλων των φυσικών πραγμάτων. Ονομάζω μια αιτία εξωτερική, όταν σαν ικανή δεν διαμορφώνει μέρος των πραγμάτων που συνθέτονται και των πραγμάτων που δημιουργούνται. Ονομάζω μια αιτία εσωτερική, εφόσον δεν λειτουργεί γύρω από την ύλη και έξω από αυτήν, αλλά με τον τρόπο που μόλις περιέγραψα. Έτσι, μια αιτία είναι εξωτερική με το να είναι χωριστή από το ουσιαστικό περιεχόμενο αλλά και την πραγματική ουσία καθεαυτή των αποτελεσμάτων της, και επειδή το ον της δεν μοιάζει με αυτό των πραγμάτων που είναι ικανά να γεννηθούν και να φθαρούν, αν και τα περιέχει. Μια αιτία είναι εσωτερική αναφορικά με τη δράση των δικών της λειτουργιών.

(Πηγή: «Περί της Αιτίας, της Αρχής και του Ενός» (Απόσπασμα από τον δεύτερο διάλογό του Giordano Bruno)