Ποιος δίνει εντολές στο μυαλό μας; Οι «άλλοι», οι γύρω μας. Από αυτούς συνειδητοποιούμε το «εμείς» και παράλληλα διαμορφώνουμε το «εγώ», εκτιμούν γερμανοί ψυχολόγοι

Το χαμόγελο ενός βρέφους σαν ήλιος φωτίζει το δωμάτιο. Οι δικοί του το κοιτάζουν και χαίρονται. Χαίρεται κι αυτό μέσα από τη συνάντηση και τη γιορτή που μόλις έστησαν με τα μάτια τους. Αλλά μήπως εκτός από γιορτή έλαβε χώρα και κάποιο μάθημα; Αυτό τουλάχιστον πιστεύουν ερευνητές που ασχολούνται με την Πειραματική Ψυχολογία.

Στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ για τη Γνωστική και τη Νευρο-Επιστήμη στη Λειψία εργάζεται και κάνει έρευνα ο Βόλφγκανγκ Πριντς. Σε συνέντευξη που έδωσε άγγιξε ένα πολύ δύσκολο και αμφιλεγόμενο θέμα. Με τη σάρωση του εγκεφάλου την ώρα που συμβαίνουν νοητικές διαδικασίες και τις αντίστοιχες εικόνες να είναι με ζωηρό κόκκινο χρωματισμένες σε όσες περιοχές εκείνη τη στιγμή εργάζονται εντατικά και έχει ανέβει η θερμοκρασία τους, μένουμε με το στόμα ανοιχτό. Ψάχνουν να βρουν πού γεννιούνται οι σκέψεις. Τις συντεταγμένες, κατά κάποιον τρόπο, των κρίσιμων σημείων λειτουργίας του εγκεφάλου. Με σκοπό ομολογημένο να καταλάβουν αργότερα, βλέποντας τις εικόνες, τι σκεφτόταν ο εθελοντής στο πείραμα.

Καλή προοπτική για την Αστυνομία και τους ανακριτές. Ομως, οι εντυπώσεις σκεπάζουν την ουσία, μας λέει ο κ. Πριντς. Και η ουσία είναι το πώς προκύπτουν αυτές οι σκέψεις. Πώς τέλος πάντων μέσα μου κάνω αναφορές σε ό,τι είναι έξω από εμένα; Ο ένας βρίσκει τη λύση κάποιου προβλήματος στις εξετάσεις, ο διπλανός του όχι. Με τους τομογράφους έχουν φθάσει, ας πούμε πολύ απλουστευτικά, να βρίσκουν το πού λύνεται ένα πρόβλημα, αλλά δεν ξέρουμε ακόμη τι διεργασίες προηγήθηκαν και τι δρόμο έχουμε διανύσει, από τον καιρό της γέννησής μας ακόμη, για να φθάσουμε στη λύση.

Ανθρωποι και αριθμομηχανές

Περνάμε αριθμούς στην αριθμομηχανή με τα πλήκτρα της, γίνονται υπολογισμοί στο εσωτερικό της και παίρνουμε αποτελέσματα. Η μηχανή φυσικά δεν καταλαβαίνει τι κάνει. Διαθέτει κάποιες εσωτερικές καταστάσεις (με βάση επινοημένους από τον κατασκευαστή της αλγόριθμους, δηλαδή «συνταγές» συμπεριφοράς) κατάλληλες για να γίνουν οι υπολογισμοί. Αλλά είμαστε εμείς απέξω που κατευθύνουμε τη λειτουργία της. Και ο ανθρώπινος εγκέφαλος, υποστηρίζουν αρκετοί ερευνητές, μια μηχανή είναι, που απέκτησε μέσα από την εξελικτική διαδικασία τις κατάλληλες εσωτερικές καταστάσεις για να μπορεί σήμερα να προσφέρει στον κάτοχό του τις όποιες υπηρεσίες της. Ποιος όμως πατάει τα πλήκτρα και πώς, πρώτα από όλα, δημιουργήθηκαν αυτές οι καταστάσεις;

Η κλασική εξήγηση είναι γνωστή εδώ και καιρό. Από την κατασκευή μας έχουμε τα εφόδια να αντιληφθούμε την ύπαρξη του εαυτού μας, είναι ένα δέντρο που αρχίζει να μεγαλώνει μέσα μας και στον καθένα μας σχεδόν από τη στιγμή που «παίρνει μπρος» ο εγκέφαλος και στη συνέχεια ανοιγόμαστε προς τους άλλους.

Οχι, δεν γίνονται έτσι τα πράγματα, λένε οι ερευνητές στο Μαξ Πλανκ της Λειψίας. Ανακαλύπτουμε την ύπαρξη του εαυτού μας μέσα από την παρουσία των άλλων γύρω μας. Το μωρό ανακαλύπτει πρώτα την ύπαρξη των άλλων, κυρίως των γονιών του, την υποκειμενικότητά τους, και κάνει πράγματα που προκαλούν την αντίδρασή τους. Τους γελάει και γελάνε κι αυτοί. Αναγνωρίζει ότι μια τέτοια πράξη προκαλεί μια όμοια αντίδραση στους άλλους. Τελικά «πείθεται» ότι είναι σαν τους άλλους, αφού ενεργεί όμοια με αυτούς και αρχίζει να αισθάνεται και αυτό την υποκειμενικότητά του.

Για να συμβαίνει κάτι τέτοιο όμως θα πρέπει να υπάρχουν μέσα στον άνθρωπο μηχανισμοί που κάνουν δυνατό να συγκρίνει τις πράξεις του με τις πράξεις των άλλων και να βγάζει συμπεράσματα. Και επίσης να βρεθεί στο κατάλληλο περιβάλλον που θα του παρέχει υλικό για να καταλαβαίνει όλο και περισσότερο τον εαυτό του.

Πειραματικά αυτά είναι πολύ δύσκολο ακόμη να επαληθευτούν, παραδέχεται ο κ. Πριντς. Και για μια εμβριθέστερη εξήγηση αναγκάζεται να καταφύγει στην ύπαρξη κάποιων νευρικών κυττάρων στον εγκέφαλο με το σχεδόν ψυχαναλυτικό όνομα «κατοπτρικοί νευρώνες». Τεκμηριώθηκε η ύπαρξή τους μόλις στη δεκαετία του ΄90 και πρόκειται για κύτταρα που δίνουν έναν νευρικό παλμό, όχι μόνον όταν κάποιος κάνει μια ενέργεια αλλά – και αυτό είναι το περίεργο- και όταν ενώ εκείνος δεν ενεργεί βλέπει άλλον ή άλλους να κάνουν αυτή την ίδια ενέργεια. Τέτοια νευρικά κύτταρα διαπιστώθηκε ότι υπάρχουν σε κάποια πουλιά, σε πιθήκους και στον άνθρωπο.

Η συμβίωση περνά από τον… Δαρβίνο

Χρειαζόμαστε λοιπόν τους άλλους κοντά μας και για να αποκτήσουμε αυτοσυνειδησία και για να διαμορφώσουμε τεχνικές ήπιας διαβίωσης; Ας θυμηθούμε και ότι από εκεί και πέρα στις δυτικές κοινωνίες, σε γενικές γραμμές, διαμορφώθηκε ένας διαφορετικός τύπος ανθρώπου από ό,τι σε άλλες, κυρίως της Απω Ανατολής. Προφανώς με την επίδραση των γύρω. Στις μεν κυριαρχεί ο πιο σκληρά ατομιστής και στις δε, με την επίδραση μάλλον και της βουδιστικής θρησκείας, ένας άνθρωπος που έχει την αίσθηση ότι δεν είναι αυθύπαρκτος και ξεχωριστός αλλά ανήκει πιο πολύ μέσα σε μια ευρύτερη ομάδα, με την έννοια μάλιστα ότι όχι μόνον είναι φτιαγμένος από τα ίδια υλικά με τους άλλους αλλά και ότι απλά αποτελεί τμήμα μιας ολόκληρης ενότητας.

Και οι δύο τύποι πάντως, και οι ενδιάμεσοι, κατά τον κ. Πριντς είναι μηχανές που ανακαλύπτουν τη λειτουργία τους μέσα από τη συνύπαρξη με άλλους, την ίδια στιγμή που διαμορφώνεται και η συμπεριφορά τους από την ύπαρξη και τη συμπεριφορά της κοινωνίας γύρω τους. Το «εγώ» δηλαδή περνά και διαμορφώνεται μέσα από το «εμείς» και ο πολιτισμός έχει έναν… δαρβινικό λόγο ύπαρξης. Και αν δεν είναι αυτό αλήθεια μάς βοηθά να ζούμε καλύτερα.

ΦΙΛΙΕΣ ΤΗΣ ΖΟΥΓΚΛΑΣ

Οι παρατηρήσεις σε πιθήκους καθαρίζουν ακόμη περισσότερο την εικόνα σχετικά με τον ρόλο των άλλων στη ζωή μας.Η Τζόαν Σιλκτου τμήματος Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Current Βiology πριν από λίγες εβδομάδες ανακοίνωσε τα αποτελέσματα από επτά χρόνια μελέτης της συμπεριφοράς επί τόπου ενός είδους πιθήκων,στο δέλτα του αφρικανικού ποταμού Οκαβάνγκο,στη Δυτική Μποτσουάνα.Παρατηρούσε όλον αυτόν τον καιρό περίπου 30 αρσενικά και θηλυκά και τις κοινωνικές σχέσεις που ανέπτυσσαν μεταξύ τους,για να διαπιστώσει τελικά ότι ζούσαν πιο πολύ εκείνα τα θηλυκά που έφτιαχναν τις περισσότερες φιλίες.

Η παλιά αντίληψη ήταν ότι ζουν περισσότερο όσα ζώα κατέχουν υψηλότερη θέση στην αγέλη διότι τα άλλα μέλη κάνουν στην άκρη και τους επιτρέπουν να έχουν ευκολότερη πρόσβαση στην τροφή.Εδώ όμως βρήκαν ότι ζούσαν περισσότερο όποια είχαν τις καλύτερες και πιο στενές «φιλικές» σχέσεις.Και μιλάμε για αληθινή φιλία,όχι φίλους με σκοπό το σεξ.Πιστεύουν μάλιστα ότι έχει να κάνει και με το ότι οι καλές σχέσεις μειώνουν το στρες που τους δημιουργεί η καθημερινή ζωή μέσα στην αγέλη φθάνοντας μέχρι και να θεωρήσουν ότι τελικά πρόκειται για ένα ακόμη εξελικτικό τέχνασμα,που επέτρεψε την επιβίωση μέσα στους αιώνες.

Άλκης Γαλγαδάς Βήμα