• Οι σκέψεις, τα συναισθήματα και η συμπεριφορά ασκούν ουσιαστική επιρροή στη σωματική υγεία. Και το αντίστροφο η σωματική υγεία επηρεάζει σημαντικά την ψυχική υγεία και ευεξία.

Το στρες είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τον άνθρωπο. Κάθε εποχή και κάθε κοινωνία φορτίζει τα μέλη της με αμέτρητη ποικιλία στρεσογόνων παραγόντων, η ένταση των οποίων είναι αδύνατον να εκτιμηθεί αντικειμενικά. Τα ελληνόπουλα σήμερα δέχονται αφθονία στρεσογόνων ερεθισμάτων από την οικογένεια, το σχολείο, την κοινωνία, με αποτέλεσμα να αναπτύσσουν διαταραχές της συμπεριφοράς και άλλες ψυχικές διαταραχές, που τείνουν να γίνουν πολύ συχνό πρόβλημα.

Το στρες στα παιδιά συχνά τροποποιεί τη συμπεριφορά τους και οδηγεί στην ανάπτυξη ανθυγιεινών συνηθειών. Το παιδί τρώγει λίγο ή πάρα πολύ, κοιμάται λίγο, γίνεται υπερκινητικό και καταναλίσκει τις λίγες θερμίδες που παίρνει ή αντιθέτως κινείται ελάχιστα και γίνεται παχύσαρκο. Καθεμία από τις εκδηλώσεις αυτές έχει αρνητική επίπτωση στην υγεία του πέρα από εκείνη που προκαλεί το στρες καθεαυτό.

Με λίγα λόγια, υπάρχουν χίλιες αιτίες στη σύγχρονη ζωή που μπορούν να προκαλέσουν στρες στο παιδί. Οι δυνατότητες προσαρμογής του είναι περιορισμένες και όχι σπάνια οι προσπάθειές του για επιτυχή ανταπόκριση θεωρούνται κοινωνικά απαράδεκτες και αντιμετωπίζονται με επιτίμηση και τιμωρία, που αυτές καθεαυτές αποτελούν ισχυρούς πρόσθετους στρεσογόνους παράγοντες.

Υπάρχει σε αρκετούς η εντύπωση ότι στρες έχουν μόνο τα μεγαλύτερα παιδιά και ότι βασική αιτία είναι η επιβάρυνση του παιδιού με υπερβολικές σχολικές και εξωσχολικές υποχρεώσεις. Δίχως καμία αμφιβολία κάθε παιδί σχολικής ηλικίας σήμερα είναι υποψήφιο για την ανάπτυξη μικρού ή μεγάλου στρες. Είναι όμως ανάγκη να συνειδητοποιηθεί ότι στρες μπορεί ν’ αναπτύξει ο άνθρωπος οποτεδήποτε.

Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι το στρες της εγκυμονούσας επηρεάζει αρνητικά το έμβρυο, αφού οι περισσότερες νευρο- και ανοσοορμόνες διέρχονται τον πλακούντα. Και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι συχνά η ανεξήγητα ανεπαρκής αύξηση του βρέφους, η υπερερεθισιμότητα, οι κολικοί, το υπερβολικό κλάμα και άλλες συναφείς εκδηλώσεις είναι αποτέλεσμα στρες, που σχεδόν πάντοτε οφείλεται στο stress των γονιών και του άμεσου οικογενειακού περιβάλλοντος. Στρες που κατά κύριο λόγο οφείλεται στην ανησυχία, στην αβεβαιότητα και στους φόβους των νέων γονιών για την ποιότητα της φροντίδας που παρέχουν στο παιδί τους.

Το άγχος στα παιδιά, όπως ακριβώς και στους μεγάλους, συχνά σωματοποιείται. Στην καθημερινή παιδιατρική πράξη πόνοι του παιδιού στην κοιλιά, στα πόδια, κεφαλαλγία, εμετοί είναι συνηθέστατα ψυχοσωματικές εκδηλώσεις. Σε ακραίες περιπτώσεις, στα σχετικώς μεγαλύτερα παιδιά, το άγχος μπορεί να πάρει διαστάσεις υστερίας και να εκδηλωθεί ως τύφλωση, κώφωση, παράλυση μέλους του σώματός του.

Έχει πλέον τεκμηριωθεί επιστημονικά σε μεγάλο βαθμό ότι η ψυχική μας ζωή έχει σαφές βιολογικό υπόστρωμα. Ότι, π.χ., τα κύτταρα του εγκεφάλου μας συνομιλούν με τα κύτταρα του ανοσοποιητικού μας συστήματος. Η αμφίδρομη αυτή επικοινωνία με μηχανισμούς αναδράσεως επιτυγχάνει την ομοιόσταση των δύο συστημάτων. Αγχώδεις και καταθλιπτικές καταστάσεις κάνουν τον άνθρωπο ευάλωτο σε σωματικά νοσήματα, που εκτείνονται από το κοινό κρυολόγημα μέχρι τα κακοήθη νεοπλάσματα.

• Οι ψυχικές και συμπεριφορικές διαταραχές κατά κύριο λόγο οφείλονται στην αλληλεπίδραση πολλαπλών γονιδίων με περιβαλλοντικούς παράγοντες κινδύνου.

Στη σύγχρονη αντίληψη για το δίπολο γενετικό υπόστρωμα – περιβάλλον ο ζυγός κλίνει υπέρ των γονιδίων ως μείζονος αιτιολογικού παράγοντα όχι μόνο για τις σοβαρές ψυχικές παθήσεις αλλά ακόμη και για τις διαταραχές στη συμπεριφορά. Βεβαίως τα γονίδια κωδικοποιούν πρωτεΐνες και όχι συμπεριφορές. Και ασφαλώς δεν μπορεί να υιοθετηθεί ο ακραίος ισχυρισμός ότι ο γονιός μπορεί ν’ αλλάξει τον χαρακτήρα του παιδιού του ακριβώς όσο μπορεί ν’ αλλάξει τον χαρακτήρα του συντρόφου του.

Ιδιαίτερα έκδηλη είναι η συμβολή του γενετικού παράγοντα στις περιπτώσεις που υπάρχουν βιολογικά ευαίσθητα όργανα, όπως το βρογχικό δέντρο και το έντερο, που ακόμη και ήσσονος σημασίας αντίξοα περιβαλλοντικά ερεθίσματα μπορεί να προκαλέσουν μείζονα προβλήματα υγείας.

Πολυγονιδιακή γενετική προδιάθεση και υπερδραστηριοποιημένο σύστημα του στρες κάτω από την επίδραση στρεσογόνων παραγόντων οδηγούν σε χρόνιο άγχος, μελαγχολική κατάσταση, διαταραχές της σίτισης, χρήση αλκοόλ και ουσιών, διαταραχές της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς, διάφορες ψυχοσωματικές ασθένειες, όπως σύνδρομα χρόνιου πόνου και κόπωσης ή και εκδηλώσεις του «μεταβολικού συνδρόμου Χ» (που χαρακτηρίζεται από σπλαγχνική παχυσαρκία, αντίσταση στην ινσουλίνη, υπέρταση, δυσλιπιδαιμία και διαταραχές της πηκτικότητας με τελικό αποτέλεσμα καρδιαγγειακά νοσήματα).

Όσο μεγαλύτερος αποδεικνύεται ο ρόλος του γενετικού υποστρώματος στην εκδήλωση ψυχικών διαταραχών ακόμη και διαταραχών στη συμπεριφορά τόσο μεγαλύτερη γίνεται η ευθύνη γονιών και λειτουργών υγείας στη διαμόρφωση περιβάλλοντος που να αποτρέπει την έκλυσή τους.

 του Νικόλαου Ματσανιώτη, καθηγητή Παιδιατρικής