Οι άνθρωποι είναι από τα λίγα είδη πάνω στη γη που συστηματικά σκοτώνουν μέλη του ίδιου είδους. Στην ανθρώπινη ιστορία συμβαίνουν πολυάριθμοι πόλεμοι, εγκλήματα και δολοφονίες. Γιατί όμως οι άνθρωποι είναι επιθετικοί;
Η επιθετικότητα έχει μελετηθεί ιδιαίτερα από τους ψυχολόγους και τους κοινωνιολόγους και έχουν δοθεί πολλοί και διάφοροι ορισμοί. Μεταξύ άλλων, οι Bandura, S. Klaus και B. Robert έχουν πει πως πρόκειται για συμπεριφορά που έχει ως αποτέλεσμα προσωπικές βλάβες ή καταστροφή περιουσίας, συμπεριφορά που έχει ως πρόθεση την πρόκληση βίας σε ένα άλλο ανθρώπινο ον, ή η εκούσια πρόκληση κάποιου είδους βλάβης στους άλλους.
Η ανθρώπινη συμπεριφορά όμως καθορίζεται από τη βιολογική μας κληρονομιά ή από το κοινωνικό μας περιβάλλον;
Οι Hogg, M.A., & Vaughan, G.M. (2010) αναφέρουν πως οι επιστήμονες αποδέχονται ότι η συμπεριφορά είναι αποτέλεσμα μιας αλληλεπίδρασης και των δύο. Έτσι, οι ερμηνείες χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τις βιολογικές και τις κοινωνικές ερμηνείες. Οι βιολογικές υποστηρίζουν ότι η επιθετική συμπεριφορά αποτελεί εγγενές μέρος της ανθρώπινης φύσης και ό,τι είμαστε προγραμματισμένοι από τη γέννηση μας να συμπεριφερόμαστε έτσι. Οι κοινωνικές και βιοκοινωνικές ερμηνείες δίνουν έμφαση σε ένα εγγενές στοιχείο, αλλά όχι στην ύπαρξη ενός πλήρως εκδηλωμένου ενστίκτου – και επειδή κάποιες ενσωματώνουν κάποιο βιολογικό στοιχείο αναφερόμαστε σε αυτές και ως βιοκοινωνικές.
Βιολογικές ερμηνείες
Η Ψυχοδυναμική θεωρία του Freud υποστήριξε ότι η ανθρώπινη επιθετικότητα προκύπτει από ένα έμφυτο ένστικτο θανάτου, που αντιτίθεται σε ένα ένστικτο ζωής. Όπως η σεξουαλική ορμή, που προέρχεται από τον έρωτα, έτσι μια επιθετική ορμή που προέρχεται από το θάνατο αναπτύσσεται μέσα από βιολογικές εντάσεις και πρέπει να εκφραστεί.
Η Ηθολογική θεωρία με εκπρόσωπο τον Lorenz, όπως αναφέρουν οι Hogg, M.A., & Vaughan, στο «Περί επιθετικότητας» το 1966, υπερασπίστηκε την ενστικτώδη βάση της επιθετικότητας και σε συγκρίσεις με τη συμπεριφορά των ζώων, επικαλέστηκε εξελικτικές αρχές για να υποστηρίξει ότι η επιθετικότητα έχει αξία ως προς την επιβίωση (δηλ. ο ισχυρότερος επιβιώνει). Αναφέρθηκε, επίσης στο λεγόμενο «fighting instinct», δηλαδή, ότι όπως και τα ζώα έτσι και οι άνθρωποι πρέπει να έχουν ένα κληρονομικό μαχητικό ένστικτο.
H εξελικτική κοινωνική ψυχολογία θεωρεί ότι η περίπλοκη κοινωνική συμπεριφορά είναι προσαρμοστική και βοηθά το άτομο, τους συγγενείς και το είδος στο σύνολο του να επιβιώσουν. Η θεωρία αυτή προερχόμενη από τη Δαρβινική θεωρία, υποστηρίζει ότι η επιθετικότητα είναι ωφέλιμη. Για τους ανθρώπους η επιθετική συμπεριφορά αιτιολογείται με την απόκτηση κοινωνικού και οικονομικού οφέλους, υπεράσπιση πόρων ή απόκτηση νέων.
Κοινωνικές & βιοκοινωνικές ερμηνείες
Ματαίωση & Επιθετικότητα – Ο ανθρωπολόγος J. Dollard υποστήριξε ότι η επιθετικότητα προκαλούνταν πάντοτε από κάποια μορφή απογοητευτικού γεγονότος ή κατάστασης. Η απογοήτευση οδηγούσε κατά κανόνα σε επιθετικότητα. (π.χ. απώλεια εργασίας). Βέβαια είναι δύσκολο να προβλεφθεί το είδος της απογοητευτικής κατάστασης που μπορεί να οδηγήσει σε αυτήν την συμπεριφορά.
Μοντέλο διέγερσης-μεταβίβασης
Μια μεταγενέστερη προσέγγιση με εκπρόσωπο τον Zillmann όπου πρωταγωνιστούσε μια έννοια ορμών ήταν το μοντέλο διέγερσης – μεταβίβασης. Βάσει αυτού η έκφραση επιθετικότητας προκύπτει από μια συνάρτηση μαθημένων συμπεριφορών, διέγερσης ή ερεθισμού από κάποια άλλη πηγή ή όταν το άτομο ερμηνεύει την κατάσταση αυτή με τέτοιο τρόπο που να πρέπει να ανταποκριθεί επιθετικά.
Η επιθετικότητα ως προϊόν μάθησης
Η θεωρία της κοινωνικής μάθησης είναι η άποψη που υποστήριξε ο Bandura κατά τον οποίο η ανθρώπινη κοινωνική συμπεριφορά δεν είναι έμφυτη αλλά μαθαίνεται μέσα από κατάλληλα πρότυπα. Οι συμπεριφοριστικές προσεγγίσεις, όπως αυτή ,υποστηρίζουν πως η επιθετικότητα μαθαίνεται μέσα από ενισχύσεις (Bandura,1973). Σύμφωνα, λοιπόν, με τη θεωρία αυτή τα άτομα μαθαίνουν να είναι επιθετικά είτε επειδή με τη συμπεριφορά τους αυτή δέχονται κάποια ανταμοιβή (άμεση εμπειρία) (υιοθέτηση μιας συμπεριφοράς επειδή ανταμειφθήκαμε για αυτήν), είτε επειδή παρατηρούν και μιμούνται κάποιον άλλον να ανταμείβεται λόγω της επιθετικής του συμπεριφοράς (έμμεση εμπειρία) (υιοθέτηση μιας συμπεριφοράς κατόπιν παρατήρησης της ανταμοιβής ενός άλλου ατόμου γι αυτήν).
Η έννοια της μάθησης μέσω άμεσης εμπειρίας βασίζεται στις αρχές της συντελεστικής ενίσχυσης του Skinner, δηλαδή μια συμπεριφορά διατηρείται μέσα από ανταμοιβές και τιμωρίες). Π.χ. αν ένα παιδί κλέψει ένα στυλό κάτι και δεν παρέμβει κανείς, τότε ο το παιδί ενισχύεται από το γεγονός ότι τώρα έχει πάρει το στυλό.
Η έννοια της μάθησης μέσω έμμεσης εμπειρίας σχετίζεται με τη μίμηση και την προτυποποίηση. Ο Bandura πραγματοποίησε μια σειρά ερευνών με μικρά παιδιά που έβλεπαν έναν ενήλικα να βιαιοπραγεί σε μια κούκλα. Οι έρευνες έδειξαν ότι τα παιδιά μιμούνται με μεγάλη ευκολία την επιθετική συμπεριφορά κυρίως των ενηλίκων επειδή λειτουργούν ως πρότυπα.
Εν κατακλείδι, με βάση τα ερευνητικά δεδομένα, η επιθετικότητα φαίνεται πως είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού τόσο εσωτερικών όσο και εξωτερικών συνθηκών. Οι Βιολογικές ερμηνείες έχουν τις ρίζες τους στη Δαρβινική θεωρία και περιλαμβάνουν απόψεις του Freud, στοιχεία της ηθολογικής θεωρίας και της εξελικτικής κοινωνικής ψυχολογίας. Δίνουν έμφαση σε γενετικά καθορισμένα υποδείγματα συμπεριφορά. Οι κοινωνικές ερμηνείες δίνουν έμφαση στο ρόλο των κοινωνικών επιρροών και των διαδικασιών μάθησης.
Περισσότερες Πληροφορίες / Βιβλιογραφία
- Bandura., A. (1973). Aggression: A Social Learning Analysis. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall
- Hogg., M. & Vaughan., G. (2010). Κοινωνική ψυχολογία. Αθήνα: Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
- Moyer, K. E. (1976). The Psychology of Aggression. New York: Harper & Row.
- Παρασκευόπουλος, Ν. (1985). Εξελικτική Ψυχολογία, τόμος ΙΙ. Αθήνα: Ιδιωτική έκδοση.
- Pervin, L.A. & John, O. P. (2001). Θεωρίες προσωπικότητας, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γ.Δαρδανος.
