Ο Εμπεδοκλής (495 – 435 π.Χ.) ήταν ένας από τους σπουδαιότερους αντιπροσώπους της προσωκρατικής ελληνικής φιλοσοφίας. Αναφέρεται σαν φιλόσοφος, ποιητής, πολιτικός, μάγος και ιατρός. H έλλειψη πληροφοριών για τη ζωή του συντέλεσε ώστε ήδη από τους αρχαίους χρόνους να δημιουργηθούν πολλοί μύθοι-θρύλοι σχετικά με αυτή. Ένας από αυτούς παρουσιάζει τον Εμπεδοκλή να αυτοκτονεί πέφτοντας μέσα στον κρατήρα του ηφαιστείου της Αίτνας. H παράδοση τον παρουσιάζει να συνδέεται με τον Παρμενίδη και τον Ξενοφάνη, ενώ η παραμονή του στους Θούριους τον έφερε σε επαφή με τον Πυθαγόρα.

Πολλές φορές εμφανιζόταν ως φιλεύσπλαχνος θεραπευτής και ως θαυματοποιός, ο οποίος στο τέλος της δράσης του μεταφέρθηκε στα Ηλύσια Πεδία. Είναι φανερό από τα κείμενα που αποδίδονται στο φιλόσοφο πως και ο ίδιος ενίσχυε μια τέτοια εικόνα για τον εαυτό του.

Περιδιάβαινε την Σικελία μεταφέροντας στο λαό των πόλεών της ένα μήνυμα σωτηρίας και κάθαρσης, ειρήνης και άρνησης κάθε είδους βίας και αιματοχυσίας, είτε ανθρώπων είτε ζώων. Υποστήριζε την χορτοφαγία και την άρνηση της θυσίας των ζώων στις θρησκευτικές τελετουργίες. Η φιλοσοφία του, που αντλεί από τον ορφισμό και το πυθαγορισμό, διδάσκει την ασκητική ζωή και υποστηρίζει την μετενσάρκωση της ψυχής.

Κατά το Διογένη τον Λαέρτιο ο Εμπεδοκλής έγραψε δύο φιλοσοφικά έργα, τα Περί Φύσεως και Καθαρμοί (έχει περισσότερο θρησκευτικό χαρακτήρα). Στο πρώτο ο Εμπεδοκλής προσπαθεί να εξηγήσει από φυσική άποψη τον κόσμο στις ποικίλες φάσεις του και στα ποικίλα περιεχόμενα του, ενώ το δεύτερο έχει ως θέμα την πτώση της ανθρώπινης ψυχής από μια αρχική κατάσταση αθωότητας και τον κύκλο που αυτή ακολουθεί για να φτάσει και πάλι στην αρχική της θέση;

Οι ερευνητές παρατήρησαν κάποιες αντιφάσεις ανάμεσα στα δύο έργα κυρίως γιατί στο πρώτο του βιβλίο δεν προϋποθέτει κάποια αθάνατη ψυχή, πράγμα που συμβαίνει στο δεύτερο. H πιο πειστική εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι τα έργα αυτά έχουν γραφτεί σε διαφορετικές χρονικές περιόδους της ζωής του φιλόσοφου. Παραδίδεται επίσης ότι είχε γράψει τραγωδίες, πολιτικούς λόγους και ιατρικά συγγράμματα.

Στα λίγα αποσπάσματα που σώζονται από τα έργα του διαφαίνονται τα πολλαπλά ενδιαφέροντα του που εμμέσως δικαιολογούν την εικόνα του πολυπράγμονα και του πολυμαθούς που παραδίδει για αυτόν η παράδοση. Τα αποσπάσματα δικαιολογούν και την άποψη των μελετητών ότι ο φιλόσοφος ήταν δεινός περί την φράσιν.

Το δεύτερο μεγάλο έργο του Ακραγαντινού σοφού που σώθηκε ως τις μέρες μας, οι Καθαρμοί έχει 3.000 στίχους, που περιέχει τη διδασκαλία μιας ξενόφερτης θρησκευτικής αίρεσης, σύμφωνα με την οποία αυτό που λέμε ψυχή του ανθρώπου είναι μία αυθυπόστατη οντότητα, ανεξαρτητη από το σώμα και ότι εξ αιτίας κάποιου παραπτώματός της έχει καταδικαστεί να κατοικεί μέσα σε σώματα φυτών, ζώων ή ανθρώπων ως την τελική κάθαρσή της για την οριστική επιστροφή στον τόπο της καταγωγής της. Οι Καθαρμοί είναι μια έκθεση της αποκρυφιστικής ζωής του Εμπεδοκλή ως Μύστη.

Από τα δύο αυτά μεγάλα έργα του Εμπεδοκλή οι διασωθέντες στίχοι στο έργο Περί Φύσεως είναι περίπου 350 και στο έργο Καθαρμοί λίγο περισσότεροι από 100. Γίνεται φανερό ότι ώς εμάς έφτασε μόνον το 16 με 20% του συνολικού του έργου. Ποσοστό πολύ μεγαλύτερο από ό,τι στην περίπτωση των άλλων προσωκρατικών φιλοσόφων.

O Εμπεδοκλής ήταν ο τελευταίος προσωκρατικός φιλόσοφος που διατύπωσε τη διδασκαλία του εμμέτρως σε δακτυλικό εξάμετρο.

Οι φιλοσοφικές απόψεις

O Εμπεδοκλής ωρίμασε πνευματικά-ιδεολογικά σε μια περίοδο έντονων συγκρούσεων ανάμεσα στη φυσική θεωρία του Ηράκλειτου για ένα δυναμικό σύμπαν στο οποίο κυριαρχεί το αείζωον πυρ, και στο στρατόπεδο της πυθαγορικής και ελεατικής οντολογίας του Παρμενίδη με ένα ον στατικό και αναλλοίωτο.

O Εμπεδοκλής προσπάθησε στη δική του οντολογία να συγκεράσει αυτές τις αντιτιθέμενες θεωρίες. Σ’ έναν ιδιαίτερο χώρο, όπου δέσποζαν οι ορφικές και οι πυθαγόρειες διδασκαλίες, ο Εμπεδοκλής δημιούργησε τη δική του φιλοσοφία, στο περιεχόμενο της οποίας είναι φανερή η επίδραση των παραπάνω ιδεών, καθώς και της σκέψης των προγενεστέρων του φιλοσόφων, ιδίως του Παρμενίδη, στου οποίου τη γλώσσα και τη σκέψη οφείλει πολλά. Είναι πολύ πιθανή η μαρτυρία ότι ο Εμπεδοκλής είχε μαθητεύσει σε Πυθαγόρειους, άποψη που ενισχύεται από την επίδραση στον τρόπο γραφής του.

Αναμφίβολα, κύρια φιλοδοξία του Εμπεδοκλή δεν ήταν η αναγνώριση της φιλολογικής ευφυΐας του, όσο η παραδοχή από τους ανθρώπους, ως πραγματικής αποστολής του, της προφητικής και ιερατικής, της μυστηριακής, με μια λέξη, δράσης του^. Φαίνεται ότι η ζωή του ήταν πολύ σεμνή και μεγαλοπρεπής, ότι του απονέμονταν ύψιστες τιμές και κυκλοφορούσαν διαδόσεις για εξαίρετες πράξεις του και θαύματα.

Για τον Εμπεδοκλή το Όν, όταν το κοιτάμε σαν σύνολο, είναι Ακίνητο, Αμετάβλητο, Ολοτελές και Αιώνιο. Ποτέ δεν γεννήθηκε και ποτέ δεν θα πεθάνει.

Όταν όμως κοιτάμε το Όν στα μέρη του, είναι κινούμενο σύμφωνα με τους όρους της κοσμολογίας του Ηρακλείτου. Τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν τον κόσμο είναι το νερό, το χώμα, ο αέρας και η φωτιά. Τίποτα δεν γίνεται από το «μη είναι» και τίποτα δεν καταλήγει στο «μη είναι».

Σύμφωνα μ’ αυτή τη θέση, αυτό που οι άνθρωποι ονομάζουν γένεση και φθορά, δεν είναι παρά η συνένωση και ο χωρισμός των στοιχειακών φορέων.

Τα στοιχεία που συνθέτουν την ύλη του κόσμου είναι αιώνια αμετάβλητα, ενώ η ύλη του κόσμου είναι αιώνια μεταβλητή. Δεν υπάρχει αρχή και τέλος στη φύση και στο Σύμπαν. Και τα δύο είναι αιώνια.

Ο Θεός είναι ένας κύκλος που το κέντρο του είναι παντού και η περιφέρειά του πουθενά (Εμπεδοκλής)

Η ψυχή για τον Εμπεδοκλή σ’ αυτό τον κόσμο είναι εξόριστη. Ο μόνος τρόπος για να ενωθεί με τον Θεό είναι μόνον η Αγάπη.

Ο Εμπεδοκλής είναι το σύμβολο της ποιητικής μεγαλοφυΐας. Το άριστο κριτήριο της αξίας του Εμπεδοκλή είναι τα έργα του. Ο Εμπεδοκλής ήταν ο τρίτος και τελευταίος φιλόσοφος μετά τον Ξενοφάνη και τον Παρμενίδη, που διάλεξε να εκθέσει τη φιλοσοφία του σε στίχους, και μάλιστα σε δακτυλικό εξάμετρο. Με δεδομένη αυτή την επιλογή του μέτρου σε συνδυασμό με την ιωνική διάλεκτο στην οποία είναι γραμμένοι οι στίχοι, γίνεται κιόλας αισθητό ένα από τα πιο βασικά χαρακτηριστικά της ποίησής του: η σχέση με το έπος και συγκεκριμένα με τον Όμηρο και τον Ησίοδο, των οποίων η μελέτη επηρέασε βαθιά το έργο του. Χρησιμοποίησε τον έμμετρο, πιθανώς για να προσδώσει στο έργο του αποκαλυπτικό κύρος. Θεωρείται ο τελευταίος προσωκρατικός που εκθέτει τη διδασκαλία του έμμετρα, αλλά και ο τελευταίος προσωκρατικός που βρίσκεται υπό την επήρεια της θεογονικής παράδοσης.

Οντολογία και φυσική

Ο Εμπεδοκλής θεωρείται και σπουδαίος φυσικός, αφού καθόρισε τα αίτια των εκλείψεων, μελέτησε την ανάκλαση του φωτός και τη φύση της σκιάς.

Επίσης, ο Εμπεδοκλής διακήρυξε ότι το σύμπαν συντίθεται και αποσυντίθεται από τέσσερα αμετάβλητα «ριζώματα»: το ύδωρ (Νήσπς), τη γη (Αίδωνεύς), τον αέρα (Ήρα) και το πυρ (Ζευς). Κάθε γένεση και φθορά είναι αποτέλεσμα της μείξης και του αποχωρισμού των τεσσάρων ριζωμάτων σε διαφορετική αναλογία κάθε φορά, ανάλογα με τη μορφή που έχει αυτό που γεννιέται ή φθείρεται. Έτσι, το ον (ριζώματα) δεν μεταβάλλεται (άποψη των ελεατών), αλλά και η γένεση και η φθορά είναι πραγματικές διεργασίες (άποψη των ατομικών).

Στη συνέχεια ο Εμπεδοκλής προσπάθησε να εξηγήσει με ποιον τρόπο γίνεται η μίξις και η διάλλαξις των ριζωμάτων. Έχοντας ως πρότυπο την αρμονίαν και την έριν του Ηράκλειτου, πρότεινε το νείκος (μίσος) και τη φιλότητα ως δυνάμεις που κατευθύνουν τα ριζώματα. Με την πρόταση του αυτή όμως ο Εμπεδοκλής χώρισε τις κοσμογονικές δυνάμεις (νείκος-φιλότητα) από τα φυσικά στοιχεία {ριζώματα) και επέβαλε την επικυριαρχία της ενέργειας πάνω στην ύλη, ανοίγοντας το δρόμο στη διατύπωση από διάφορους στοχαστές, τους επόμενους αιώνες, ακραίων θέσεων είτε απόλυτα υλιστικών είτε πνευματοκρατικών.

Όταν η φιλότητα επικρατήσει ολοκληρωτικά, έχοντας επιτύχει τη μείξη όλων των συστατικών στοιχείων, ονομάζεται σφαίρος. Σφαίρος σημαίνει μια πρωταρχική ενότητα, μια μάζα ομογενή και συμπαγή, όπου τα πάντα χαίρονται την ένωση τους. O κόσμος συμπτύσσεται και αναπτύσσεται ανάλογα με το ποια από τις δύο κοσμικές δυνάμεις (νείκος-φιλότητα) κυβερνά.

Για την ανθρώπινη κοινωνία πίστευε ότι στην αρχή της η ζωή ήταν άδολη και οι άνθρωποι ζούσαν ευτυχισμένοι. Μετά όμως οδηγήθηκαν στον ξεπεσμό. Για να επιστρέψουν στην προηγούμενη κατάσταση της ευτυχίας πρότεινε τους καθαρμούς.

Όπως συμβαίνει και με τον Παρμενίδη, ο Εμπεδοκλής απορρίπτει τη γένεση και τη φθορά. Στη θέση τους χρησιμοποιεί δύο άλλες έννοιες που τις περιγράφει ως μείξη (γέννηση) και χωρισμός (φθορά) «αγέννητων στοιχείων». Κρατά το μηδέν έξω από τον κόσμο και ανάγει την γέννηση του κόσμου και τις κοσμικές μεταβολές σε τέσσερις θεμελιώδεις υποστάσεις, ισοδύναμες μεταξύ τους. Αυτές οι υποστάσεις, όμοιες με το εόν του Παρμενίδη είναι τα «ριζώματα», δηλαδή η γη, το νερό, η φωτιά και ο αέρας. Τα ριζώματα, αντίθετα από τα φυσικά στοιχεία δεν χάνουν την ταυτότητά τους. Οι δε μεταξύ τους σχέσεις διέπονται από την επιδραση δύο κοσμικών δυνάμεων, που είναι επίσης αγέννητες και αιώνιες, της φιλότητας, (έλξης και συνένωσης) και του νείκους, (έχθρας διάσπασης και διάλυσης).

Βιογραφικά στοιχεία

Γεννήθηκε στον Ακράγαντα το 492 ή το 495 π.Χ. σύμφωνα με νεότερες έρευνες. Αν και καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια, συμμετείχε στους πολιτικούς αγώνες της πατρίδας του με το μέρος των δημοκρατικών. Λέγεται μάλιστα πως αρνήθηκε να καταλάβει κάποιο σημαντικό δημόσιο αξίωμα και προτίμησε να περιοδεύσει σε όλη τη Σικελία, ασκώντας σημαντική επίδραση στους κατοίκους των τόπων που επισκέφθηκε ως ρήτορας, ποιητής και φιλόσοφος. Επισκέφθηκε την Πελοπόννησο και έλαβε μέρος στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Δεν φαίνεται να επέστρεψε από αυτό του το ταξίδι στην πατρίδα του και παρέμεινε στην Πελοπόννησο, πιθανόν ως εξόριστος. Πρέπει να πέθανε ανάμεσα στο 435 και το 430 π.Χ.

Αξίζει να αναφερθεί ότι είναι ο μόνος γηγενής πολίτης μιας δωρικής πολιτείας που έπαιξε μεγάλο ρόλο στην ιστορία της φιλοσοφίας. Η σύγχρονη κοινωνία της πόλης, που γεννήθηκε, τον τιμά με το να ονομάσει ως Πόρτο Εμπέντοκλε το τεχνητό λιμάνι του όρμου του Ακράγαντα.

Ο Εμπεδοκλής συνεχίζει και συμπληρώνει το έργο των προγόνων του. Όταν η μερίδα των ολιγαρχικών φάνηκε να επανακτά την ισχύ της, επιτίθεται εναντίον της, κήρυκας και προστάτης των δικαιωμάτων του λαού. Επανιδρύει την δημοκρατία. Λέγεται μάλιστα ότι του προσέφεραν το βασιλικό στέμμα, αλλά το απέρριψε με περιφρόνηση. Με αυτήν του την χειρονομία θυμίζει μια ανάλογη χειρονομία του εφάμιλλού του στη φιλοσοφία Ηράκλειτου.

Ο βίος του είναι γεμάτος με απόκρυφες ιστορίες και θαύματα που αγγίζουν τα όρια του μύθου. Στο πρόσωπο του οι Ακραγαντίνοι δεν έβλεπαν μόνο έναν μεγάλο φιλόσοφο αλλά και έναν άξιο πολιτικό, ιατρό, μάντη, μάγο και ποιητή. Ο ποιητής Κωστής Παλαμάς αναφέρει γι’ αυτόν ότι εμφανιζόταν παντού και ασκούσε την περίφημη χάρη του, δραστήριος πολιτικός, τολμηρός φιλόσοφος, χρυσόστομος ρήτορας, μεγαλεπήβολος μηχανικός, πανεπίστημων ερευνητής, γιατρός, θεόσοφος, μάγος, κύριος όλων των ειδών του λόγου, ευρετής της ρητορικής, όπως τον αποκαλεί ο Αριστοτέλης, ραψωδός, υμνωδός, όπως ο ίδιος αποκαλεί τους ποιητές, ιερέας, προφήτης. Τονίζει ότι κατευνάζει και διεγείρει τους ανέμους, ότι θεραπεύει τις ασθένειες και τα γηρατειά, ότι επαναφέρει νεκρούς στη ζωή, και ότι όλοι τον τιμούν ως θεός. Κάθε φορά που μπαίνει στις πόλεις οι άνθρωποι τον περιστοιχίζουν και ζητούν τη βοήθειά του, του ζητούν να θεραπεύσει κάθε είδους ασθένεια και τον προκαλούν για προφητείες.

Η ζωή του υπήρξε αντικείμενο πολλών μυθοπλασιών και σύμφωνα με τις δοξασίες του περί μετενσάρκωσης, ήταν κι ο ίδιος, όπως δηλώνει, δαίμονας που έπεσε σε βαρύ αμάρτημα, ξέπεσε από τη θεϊκή φύση του και πέρασε διαδοχικά από σώμα ζώου, φυτού και ανθρώπου, περιπλανώμενος στο σύμπαν, προορισμένος όμως, αργά ή γρήγορα να ξαναπάρει την αρχική του φύση.

Από τα σωζόμενα αποσπάσματα των έργων του Εμπεδοκλή εξάγεται ότι ο συγγραφέας τους, εκτός από τη γενική Φυσική, είχε και ειδικότερες γνώσεις Φυσιογνωσίας και Ιατρικής, ιδιαίτερα Φυσιολογίας, Ανατομίας και Εμβρυολογίας, και ότι έτσι συνδεόταν με τη μεγάλη ιατρική παράδοση της Κάτω Ιταλίας.

Από το Wikipedia και άλλες εγκυκλοπαιδικές πηγές