Ο Erich Fromm γεννήθηκε στη Φρανκφούρτη το 1900 και πέθανε στην Ελβετία το 1980. Ήταν ψυχαναλυτής και κοινωνικός φιλόσοφος που διερεύνησε την αλληλεπίδραση μεταξύ ψυχολογίας και κοινωνίας. Εφαρμόζοντας ψυχαναλυτικές αρχές στην θεραπεία των πολιτιστικών ασθενειών, ο Φρομ πίστευε, ότι η ανθρωπότητα θα ανέπτυσσε μια ψυχολογικά ισορροπημένη, «υγιή κοινωνία».

Μετά την απόκτηση τού διδακτορικού του διπλώματος από το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης το 1922, ο Φρομ διδάχθηκε ψυχανάλυση στο Πανεπιστήμιο τού Μονάχου και στο Ψυχαναλυτικό Ινστιτούτο τού Βερολίνου. Άρχισε να ασκεί ψυχανάλυση ως μαθητής τού Ζήγκμουντ Φρόυντ αλλά σύντομα διαφώνησε με την συνεχή απασχόληση τού Φρόυντ με το ασυνείδητο και την επακόλουθη παραγνώριση εκ μέρους του Φρόυντ του ρόλου των κοινωνικών παραγόντων στην ανθρώπινη ψυχολογία.

Επηρεάστηκε βαθειά από τους Σπινίζα, Κιρκέγκαρντ, Μαρξ, Φρόυντ και Άλφρεντ  Βέμπερ. Για τον Φρομ, η προσωπικότητα ενός ατόμου ήταν το προϊόν της κουλτούρας του όσο και της βιολογίας του. Είχε ήδη αποκτήσει μεγάλη φήμη ως ψυχαναλυτής, όταν εγκατέλειψε τη ναζιστική Γερμανία το 1933, για τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου ήλθε σε σύγκρουση με τους ορθόδοξους φροϋδικούς ψυχαναλυτικούς κύκλους. Δίδαξε διαδοχικά στο Πανεπιστήμιο της Κολούμπια, στο Κολλέγιο  Μπένινγκτον στο Βερμόντ,  στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο του Μεξικού και στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν, για να επιστρέψει τελικά στην Νέα Υόρκη το 1962 ως καθηγητής της Ψυχιατρικής   στο   Πανεπιστήμιο  της Νέας Υόρκης.

Ο άνθρωπος ως ιστορικό ον

Απορρίπτοντας τον βιολογικό προσανατολισμό του Φρόιντ, στρέφεται, για την κατανόηση του ανθρώπινου χαρακτήρα και του ψυχισμού του, στην ιστορία. Στηρίζει την έρευνα του σχεδίου δημιουργίας της “ανθρώπινης φύσης”. Επηρεασμένος από τον βουδισμό, δεν παραγνωρίζει τον “ατομικό ανθρώπινο ψυχισμό”, όμως θεωρεί πολύ βασικό παράγοντα της ανθρώπινης εξέλιξης τον “κοινωνικό χαρακτήρα”. Ο άνθρωπος είναι μέρος ενός συνόλου, δε μπορεί να μελετηθεί η φύση του χωρίς να ληφθεί υπόψη αυτός ο παράγοντας. Είτε το σύνολο αυτό είναι στον χώρο (η Φύση, ο ίδιος ο πλανήτης ακόμα και το Σύμπαν), είτε στο χρόνο (ιστορία).

Ο Φρομ δεν “κλείνεται” σε ένα εργαστήριο, μελετώντας αποκλίνουσες περιπτώσεις, αλλά μελετά την φύση του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία και θεωρεί ότι η εξέλιξη του ανθρώπου είναι και η εξέλιξη της κοινωνίας και αντίστροφα. Προσαρμόζει στις υλικές απαιτήσεις της ψυχολογίας της εποχής του, καθαρά φιλοσοφικές θέσεις που οι ρίζες τους είναι αρκετά βαθιές μέσα στον χρόνο.

Ο άνθρωπος και ο θεός

Σπουδαίος μελετητής των θρησκειών, αναφέρεται αρκετές φορές στην σχέση του ανθρώπου με τον “Θεό”. Θεωρεί ότι ο άνθρωπος, ανάλογα με το βίωμά του και την εμπειρία του ονομάζει (ή καλύτερα σφετερίζεται το όνομα) του “Θεού”, καθώς χαρακτηρίζει και την φύση του. Εντοπίζει το πρόβλημα στις σημερινές θρησκείες και στο γεγονός ότι ο άνθρωπος προσπαθεί να κατεβάσει τον “Θεό” στο δικό του επίπεδο, στην υλική του φύση. Έτσι, σε κάθε εποχή και πολιτισμό δίνει και διαφορετική έννοια στον “Θεό”, ουσιαστικά τον μετατρέπει σε προέκταση του εαυτού του, καταχράται την εξουσία δίνοντάς του, τα δικά του χαρακτηριστικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Παλαιά Διαθήκη, που δεν είναι ιστορία του κόσμου, όπως ισχυρίζεται αλλά ιστορία του Εβραϊκού Έθνους.

Παραγκωνισμός της ηθικής από την ύλη

Γνώστης της αρχαίας φιλοσοφίας, δεν ξεχωρίζει την ηθική από την ψυχολογία. Συγκεκριμένα λέει: “Οι κρίσεις αξιών που κάνουμε καθορίζοντας τις ενέργειές μας, η ψυχική μας υγεία και η ευτυχία βασίζεται στην εγκυρότητά τους. Το να θεωρούμε τις εκτιμήσεις, απλώς σαν αιτιολογίες των ασυνείδητων, παράλογων επιθυμιών -…- περιορίζει και παραμορφώνει την εικόνα μας για το σύνολο της προσωπικότητας. Αυτή καθαυτή η νεύρωση είναι, σε τελευταία ανάλυση, ένα σύμπτωμα ηθικής αξίας (αν και η προσαρμογή δεν είναι καθόλου σύμπτωμα ηθικής επιτυχίας)” .

Εδώ μας φανερώνει ο Εριχ Φρομ κάτι που αρχίζει πλέον να είναι καθολικά αποδεκτό: δηλαδή, ότι οι μαζικές νευρώσεις και γενικά η στάση ζωής του δυτικοευρωπαίου, που είναι γεμάτη από ανασφάλειες, εσωτερικές συγκρούσεις και έλλειψη ικανοποίησης, προέρχεται από την έλλειψη ηθικών αξιών, για να μην πούμε της ίδιας της ηθικής. Αλλά αυτό που πρέπει να σημειώσουμε είναι ότι, θεωρεί την ψυχολογία, την κοινωνιολογία και την οικονομία αδιάσπαστες από την ίδια τη φιλοσοφία.

Η ουσιαστική ελευθερία

Λέει: “Είναι η ανεξαρτησία και η ελευθερία ταυτόσημες με την απομόνωση και το φόβο; Ή μήπως υπάρχει μια κατάσταση θετικής ελευθερίας, στην οποία το άτομο υπάρχει σαν ανεξάρτητο εγώ, χωρίς όμως να είναι απομονωμένο, αλλά ενωμένο με τον κόσμο, με τους άλλους ανθρώπους, με τη φύση;”.Και συνεχίζει: “Ο άνθρωπος μπορεί να είναι ελεύθερος χωρίς να είναι μόνος, να έχει κριτική σκέψη, χωρίς να τον πλημμυρίζουν αμφιβολίες, ανεξάρτητος και εν τούτοις να αποτελεί συστατικό μέρος της ανθρωπότητας. Την ελευθερία αυτή ο άνθρωπος μπορεί να την αποκτήσει με την ολοκλήρωση του εγώ του, με το να είναι ο εαυτός του… Με άλλα λόγια, η θετική ελευθερία συνίσταται στην αυθόρμητη δραστηριότητα του συνόλου, της ολοκληρωμένης προσωπικότητας… Αυθόρμητη δραστηριότητα δεν σημαίνει υποχρεωτική δραστηριότητα… Δεν είναι η δραστηριότητα ενός αυτόματου, που σημαίνει την δίχως κριτικό πνεύμα υιοθέτηση των κανόνων και προτύπων που υποβάλλονται από τον εξωτερικό κόσμο.”

Ουσιαστικά η ελευθερία του ανθρώπου είναι η δημιουργική συμμετοχή του, με όλες τις πλευρές της προσωπικότητας, στις δραστηριότητες της ζωής, ακονίζοντας συγχρόνως και τους φορείς της. Αυτό κατορθώνεται απλά με την πλήρη συνείδηση του εαυτού, εν ολίγοις με το σωκρατικό “γνώθι σ’ αυτόν”.

Αποδυνάμωση του ανθρώπου

Ο άνθρωπος, αφού έχει οικοδομήσει έναν υλικό κόσμο χάρη στην λογική του (της κατώτερης σκέψης), έχει τιθασεύσει τα στοιχεία της Φύσης για χάρη της “παραγωγής”, έχει εκπληρώσει το υλιστικό όνειρό του να κατακτήσει τη φύση, ωστόσο δεν νιώθει άνετος με τον εαυτό του, δεν είναι ευτυχισμένος. Η δύναμή του απέναντι στην ύλη μεγαλώνει και αυτός αισθάνεται ακόμα πιο αδύναμος. Νιώθει ότι έχει χάσει τον σκοπό: να κατακτήσει τον εαυτό του.

Προτείνει, λοιπόν, ο Εριχ Φρομ: “Υπέρτατες αξίες της ουμανιστικής ηθικής δεν είναι η αυταπάρνηση, ούτε η ιδιοτέλεια, αλλά η αγάπη του ατόμου προς τον εαυτό του. Αν ο άνθρωπος πρόκειται να έχει εμπιστοσύνη στις αξίες, πρέπει να γνωρίζει τον εαυτό του και την ικανότητα της φύσης του να ρέπει προς το καλό…” .

Το έργο του

Σε πολλά βιβλία και δοκίμια του, αρχίζοντας με ένα δοκίμιο (1930) για την ανάπτυξη του χριστιανικού δόγματος και συμβολισμού, ο Φρομ εξέθεσε την άποψη ότι η κατανόηση των βασικών ανθρώπινων αναγκών είναι ουσιαστική για την κατανόηση της κοινωνίας και της ίδιας της ανθρωπότητας.

O Φρομ υποστήριζε ότι τα κοινωνικά συστήματα καθιστούν δύσκολη ή αδύνατη την ταυτόχρονη ικανοποίηση των διαφόρων αναγκών, δημιουργώντας έτσι τόσο ατομικές ψυχολογικές όσο και ευρύτερες κοινωνικές συγκρούσεις.

Στο πρώτο σημαντικό έργο του O φόβος μπροστά  στην ελευθερία (Escape from Freedom, 1941),  ο Φρομ παρουσίασε ένα διάγραμμα της ανάπτυξης της ανθρώπινης ελευθερίας και αυτοσυνειδησίας από τον Μεσαίωνα ως τους νεώτερους χρόνους και, χρησιμοποιώντας ψυχαναλυτικές μεθόδους, ανέλυσε την τάση τού σύγχρονου απελευθερωμένου ανθρώπου να ζητήσει καταφύγιο από τις ανασφάλειες του στρεφόμενος σε ολοκληρωτικά κινήματα όπως ο Ναζισμός.

Στο έργο του H υγιής κοινωνία (The Sane Society, 1955), ο Φρομ παρουσίασε το επίμαχο θέμα ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει αλλοτριωθεί και αποξενωθεί από τον εαυτό του μέσα στους κόλπους της στραμμένης προς τον καταναλωτισμό βιομηχανικής κοινωνίας – και ζήτησε την αναγέννηση τού Διαφωτισμού σε μια νέα και τέλεια κοινωνία που θα επέτρεπε σε κάθε άτομο να ικανοποιήσει τις προσωπικές ανάγκες του διατηρώντας συγχρόνως το αίσθημα ότι είναι συνδεδεμένος με την κοινωνική αδελφότητα.

Τα ογκώδη συγγράμματα τού Φρομ για την ανθρώπινη φύση, την ηθική, και την αγάπη προσείλκυσαν το ενδιαφέρον των κοινωνικών επιστημόνων και ενός πλατύτερου αναγνωστικού κοινού. Έγραψε ακόμη βιβλία κριτικής και ανάλυσης της φροϋδικής και μαρξιστικής σκέψης,  ψυχανάλυσης και θρησκευτικής ανάλυσης.

Στα έργα του συγκαταλέγονται: O άνθρωπος για τον εαυτό του (Man for Himself, 1947), Ψυχανάλυση και θρησκεία (Psychoanalysis and Religion, 1950), H τέχνη της αγάπης (The Art of Loving, 1956), Θα επικρατήσει ο άνθρωπος; (May Man Prevail),, Από τα δεσμά της αυταπάτης (Beyond the Chains of Illusion, 1962), H Επανάσταση της ελπίδας (The Revolution of Hope, 1968), και Η κρίση της ψυχανάλυσης (1970), Να έχεις ή να είσαι (1976)

Αποφθέγματα

► Η κατανάλωση είναι ουσιαστικά η ικανοποίηση τεχνητά προκαλούμενων φαντασιώσεων.

► Αν είμαι ό,τι έχω και αν ό,τι έχω έχει χαθεί, τότε ποιος είμαι;

► Ο κίνδυνος στο παρελθόν ήταν μήπως οι άνθρωποι γίνουν δούλοι. Ο κίνδυνος στο μέλλον θα είναι μήπως οι άνθρωποι γίνουν ρομπότ.

► Η ανώριμη αγάπη λέει «σ’ αγαπώ επειδή σε χρειάζομαι». Η ώριμη αγάπη λέει «σε χρειάζομαι επειδή σ’ αγαπώ».

► Ο πετυχημένος επαναστάτης είναι πολιτικός, ο αποτυχημένος είναι εγκληματίας.

► Η αναζήτηση για σιγουριά εμποδίζει το δρόμο για το νόημα. Η αβεβαιότητα είναι εκείνη η κατάσταση που ωθεί τις δυνατότητές μας να ξεδιπλωθούν.

► Οι περισσότεροι άνθρωποι πεθαίνουν προτού γεννηθούν πλήρως. Δημιουργικότητα σημαίνει να γεννιέσαι προτού πεθάνεις.

► Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που ή ίδια η ύπαρξη του αποτελεί πρόβλημα προς επίλυσιν.