Οι γνωστικοί εμφανίζονται στους πρώτους αιώνες μ.Χ. παράλληλα με τους χριστιανούς. Είναι εμποτισμένοι τόσο από το σωτηριολογικό πνεύμα του νεοπυθαγορισμού, ερμητισμού και χριστιανισμού αλλά και το νεοπλατωνικό- καββαλιστικό πνεύμα των πολυάριθμων μεσολαβητικών θεοτήτων μεταξύ θεού και ανθρώπου. Η πραγματική τους άνθιση συμβαίνει κατά τον 2ο αιώνα, τότε που η ανταλλαγή θρησκευτικών και φιλοσοφικών ιδεών από διάφορες σέκτες, αιρέσεις και σχολές φτάνει στην κορύφωσή της.
Ο Σίμων ο Μάγος θεωρείται πατέρας του Γνωστικισμού
Ο Σίμων ο Μάγος θεωρείται πατέρας του Γνωστικισμού, λόγω του ότι από τη διδασκαλία του εξελίχθηκαν τα διάφορα Γνωστικά συστήματα. Οι αρχαίοι αιρεσιολόγοι τον αναφέρουν ως πρώτο γνωστικό όλων των αιρέσεων.
Έζησε τον 1ο μ.Χ. γεννήθηκε στα Γίτθα της Σαμάρειας. Ασχολείτο με το επάγγελμα του μάγου. Έχαιρε μεγάλης εκτίμησης από τους ανθρώπους, οι οποίοι εθαύμαζαν τις μαγικές του ικανότητες. Είχε την ψευδαίσθηση ότι η δύναμη που κατείχε ήταν η ανώτατη. Κατά τη διάδοση του Ευαγγελίου στη Σαμάρεια, τόπο καταγωγής του, από το διάκονο Φίλιππο, αποδέχεται το μήνυμα του Ευαγγελίου, βαπτίζεται χριστιανός και αντιλαμβάνεται ότι υπήρχε μία δύναμη πολύ πιο μεγαλύτερη από αυτή που κατείχε ο ίδιος πριν το βαπτισμό του. Πληροφορίες για το πρόσωπο του Σίμωνα αντλούμε ήδη από τις Πράξεις των Αποστόλων.
Διακατείχε έντονα τον Σίμωνα το αντιϊουδαϊκό πνεύμα, χρησιμοποιώντας την Παλαιά Διαθήκη, την οποία ερμήνευε αλληγορικά που έφτανε στο σημείο της φαντασιοπληξίας και ανεμίγνυε με ιστορίες των Ελλήνων φιλοσόφων και ποιητών [3]. Η φαντασία του έπλασε ολόκληρη μυθολογία
στορικά θα αναφερθώ πολύ σύντομα στην πρώιμη εμφάνισή τους, η οποία σηματοδοτείται από το ζεύγος του Σίμωνα του Μάγου και της Ελένης. Γι’ αυτούς γνωρίζουμε από κείμενα των αντιπάλων τους για μια έκφυλη πρακτική ζωή, καθώς το μόνο για το οποίο ενδιαφέρονταν ήταν η μαγεία και το ασύδοτο σεξ. Είναι αυτός στον οποίο αναφέρονται οι πράξεις των αποστόλων, ότι ζητούσε να αγοράσει με χρήματα την δύναμη των αποστόλων να κάνουν θεραπείες και αναστάσεις. Το κοινό σημείο με τους μετέπειτα γνωστικούς είναι η σεξουαλική ελευθεριότητα, μέσω της οποίας υποτίθεται ότι ‘κατανάλισκαν’ με επιτυχία το φθαρτό κομμάτι τους, την ύλη, δημιούργημα του κατώτερου δημιουργού, κι ήταν έτσι έτοιμοι να ενωθούν με τον ανώτερο θεό, πηγή της αλήθειας και της γνώσης.
Οι σημαντικοί φιλόσοφοι του γνωστικισμού εμφανίζονται τον 2ο αιώνα και είναι ο Βασιλείδης, ο Βαλεντινιανός, ο Μάρκος, ο Καρποκράτης και ο Μαρκίων.
Η γνωστική γραμματεία κειμένων εμπλουτίστηκε από την ανακάλυψη το 1945 στο Nag Hammadi πολλών γνωστικών χειρογράφων, εκ των οποίων τα σημαντικότερα θεωρούνται το Ευαγγέλιο του Θωμά, το Ευαγγέλιο του Φιλίππου και το Ευαγγέλιο της Αλήθειας, κείμενο που μάλλον εκθέτει τις ιδέες του Βαλεντίνου, του σημαντικότερου μάλλον γνωστικού φιλόσοφου. Αλλά οι εκπλήξεις δεν σταμάτησαν ούτε στις μέρες μας, καθώς δόθηκε στη δημοσιότητα για πρώτη φορά το λεγόμενο Ευαγγέλιο του Ιούδα του Ισκαριώτη το 2006, αποδεδειγμένα αυθεντικό, παρά τις επίμονες προσπάθειες της Εκκλησίας να το παρουσιάσει ως χαλκευμένο.
Η βασική διδασκαλία που είναι κοινό υπόβαθρο όλων των γνωστικών θεωριών είναι η απόδοση της υλικής δημιουργίας όχι στον υπέρτατο θεό, αλλά σε ένα άλλο ον της θείας ιεραρχίας, ο οποίος περιέπεσε σε ένα λάθος με συνέπεια να φτιάξει μια ελαττωματική εκ φύσεως δημιουργία, τον γνωστό μας κόσμο με όλα τα προβλήματα και τους πόνους που υποφέρουμε. Αυτό το λάθος μπορεί να είναι ένας εσφαλμένος υπολογισμός ή ακόμη και η συνέπεια μιας αλαζονείας ενός αγγέλου σε σχέση με τον υπέρτατο θεό ώστε να μπορεί και αυτός να παίρνει πρωτοβουλίες και να φτιάχνει τις δικές του δημιουργίες. Η θέση αυτή ότι ο κόσμος μας δεν είναι δημιούργημα του υπέρτατου θεού αλλά ενός κατώτερου δημιουργού, εξηγεί και την πρακτική στάση των γνωστικών απέναντί του. Είναι ένας κόσμος από τον οποίο πρέπει να διαφύγουμε για να φτάσουμε σε μια άλλη κατάσταση ύπαρξης, στην οποία μας οδηγεί η εσώτερη σπίθα μας, που συνδέεται με τη γνώση του υπέρτατου θεού. Ήδη εδώ βλέπουμε ομοιότητες με την ορφική-πλατωνική θέση του σώματος-σήματος (τάφου) και την σωκρατική-πλατωνική θεωρία της ανάμνησης. Ποιον τρόπο προτείνουν οι γνωστικοί για την απελευθέρωσή μας από τον κόσμο; Την ώθηση των σωματικών διεργασιών προς τα άκρα που θα έχει ως συνέπεια την ακύρωση του σώματος και την ενεργοποίηση του πνεύματος. Η ακραία στάση προς το σώμα επιτυγχάνεται στους γνωστικούς είτε με την απόλυτη αποχή είτε με την απόλυτη κατάχρηση. Οι ίδιοι οι δάσκαλοί τους άφηναν ανοιχτή την επιλογή στους μαθητές τους, αν και τελικά οι περισσότερες γνωστικές ομάδες, ιδίως οι καρποκρατιανοί, διάλεξαν ως κύρια πρακτική το υπέρμετρο σεξ είτε στο πλαίσιο ενός πνευματικού ζεύγους είτε στο πλαίσιο ομαδικών οργίων. Είναι γνωστό άλλωστε ότι οι λεγόμενες ‘αγάπες’ των πρώτων χριστιανών δεν ήταν οι γλυκανάλατες ανταλλαγές φιλοφρονήσεων που βλέπουμε στις χολιγουντιανές ταινίες – παρωδίες της αναπαράστασης των πρωτοχριστιανικών κοινοτήτων αλλά ομαδικά όργια. Γι’ αυτές τις περιπτώσεις καταφέρεται ο απόστολος Παύλος στις επιστολές του και κυρίως στην Α’ προς Κορινθίους, καθώς στην Κόρινθο υπήρχε μεγάλος αριθμός ιεροδούλων που είχαν μεταστραφεί στον χριστιανισμό. Ο τωρινός άλλωστε εύκολος διαχωρισμός χριστιανών και γνωστικών δεν υφίστατο τότε, καθώς άπαντες αυτό-αποκαλούνταν χριστιανοί, δίνοντας όμως ο καθένας διαφορετικό περιεχόμενο σε αυτόν τον όρο.
Μια άλλη δοξασία που διατρέχει το έργο όλων των γνωστικών φιλοσόφων είναι οι πολυάριθμες θεότητες που μεσολαβούν μεταξύ θεού και ανθρώπου, άγγελοι ή θεότητες ή συχνότερα αποκαλούμενοι ως αιώνες. Ως προς τη δοξασία αυτή είναι πολύ κοντά και στους νεοπλατωνικούς, οι οποίοι μιλούν για τα επίπεδα του ενός, του όντος, του νου, της ψυχής και της ύλης, μεταξύ των οποίων μεσολαβούν διάφορα όντα που αποκαλούνται δαίμονες. Επίσης ομοιάζει με το καββαλιστικό κοσμο-είδωλο όπου από τον απρόσιτο θεό Άιν Σοφ εκφράζονται οι δέκα οντότητες – άγγελοι, τα λεγόμενα Σεφιρώθ, μέχρι το επίπεδο της Γης, όπου κυριαρχεί η Μαλκούθ. Μια πολύ ακριβής λέξη που χρησιμοποιούν οι Γνωστικοί για το σύνολο της ιεραρχίας είναι η ελληνική λέξη ‘πλήρωμα’ που σημαίνει πληρότητα και ολοκλήρωση.
Ο Βασιλείδης θεωρούσε ότι από τον πρώτο αιώνα εκδιπλώνονται ο Λόγος, η Φρόνηση, η Σοφία κι η Δύναμη, και από αυτά 365 ουρανοί, ο κατώτερος των οποίων είναι ο κόσμος μας όπου βασιλεύει ο κατώτερος Δημιουργός, ο θεός των Ιουδαίων. Η άποψή του για τον Ιησού είναι ότι διαφέρει από τον Χριστό, ότι ο Χριστός ενοίκησε στο σώμα του Ιησού κατά τη βάπτιση, και τον εγκατέλειψε λίγο πριν την σταύρωση, όπου σταυρώθηκε ο Σίμων ο Κυρηναίος που είχε πάρει τη μορφή του. Έτσι ήθελε να δείξει ότι ο Χριστός δεν πέρασε καμία διαδικασία παθών και θανάτου, καθώς αυτά είναι έξω από τη φύση του.
Ο Βαλεντίνος μας παραδίδει την εξής ιεραρχία αιώνων: Άρρητος και Έννοια ή Σιγή, από αυτούς γεννιούνται ο Νους και η Αλήθεια, από αυτούς ο Λόγος και η Ζωή, από αυτούς ο Άνθρωπος και η Εκκλησία, και με την μεσολάβηση άλλων καταλήγει στον τριακοστό (30) αιώνα, την Σοφία. Με τη Σοφία ξεκίνησε το μεγάλο αλαλούμ. Δεν ήταν ικανοποιημένη με τη θέση της, 30 θέσεις κάτω από τον Άρρητο κι έτσι πήρε τη μεγάλη απόφαση, να συναντήσει τον Άρρητο και ει δυνατόν να ενωθεί μαζί του. Εκείνος αιφνιδιάστηκε και το μέγιστο που της επέτρεψε ήταν να ενωθεί με τον Νου. Όντως αυτό συμβαίνει και από την ένωσή τους γεννιούνται δυο νέοι αιώνες, ο Χριστός και το Άγιο Πνεύμα. Η τάξη αποκαθίσταται με τη γέννηση ενός ακόμη αιώνα, του Ιησού, ο οποίος διασπά τη Σοφία στα δυο, την ουράνια Σοφία και τη χθόνια Σοφία ή Αχαμώθ, την οποία μάλιστα εκβάλλει από το Πλήρωμα. Από την Αχαμώθ γεννιέται ο κατώτερος Δημιουργός, ο θεός του Ισράηλ, που γεννά τον άνθρωπο και τον κόσμο μας, ένα κόσμο ελλιπή και ελαττωματικό, εφόσον βρίσκεται εκτός του Πληρώματος. Στη συνέχεια ενσαρκώνεται ο αιώνας Ιησούς, στον οποίο ενοικεί ο αιώνας Χριστός κατά την βάπτιση, ενώ λίγο πριν τη Σταύρωση αποχωρεί, αφήνοντας μόνο του στον Σταυρό τον αιώνα Ιησού. Με τη θυσία του Ιησού εγκαινιάζεται η σωτηρία του ανθρώπου, η εκπύρωση του κόσμου και η αποκατάσταση όλων εντός του Πληρώματος. Μέχρι τότε οι άνθρωποι χωρίζονται σε υλικούς που καθοδηγούνται από τον διάβολο δηλαδή τον κατώτερο δημιουργό, σε ψυχικούς που μέσω της ελευθερίας βούλησης μπορούν να απελευθερωθούν από την επήρεια του διαβόλου και σε γνωστικούς, αυτούς που μέσω της σεξουαλικής αποχής ή κατάχρησης απαρνούνται στο σώμα και ενώνονται με το πνεύμα, επανακτώντας τη θέση τους μέσα στο Πλήρωμα.
Ο Μάρκος ήταν βαθιά επηρεασμένος από την Πυθαγόρεια αριθμολογία, δίνοντας ιερό αριθμητικό συμβολισμό στους αριθμούς των αιώνων κάθε επιπέδου. Μιλά και αυτός για 30 αιώνες, οι οποίοι όμως διατάσσονται σε 4 επίπεδα: 4 + 4 + 10 + 12 = 30. Το σύνολο των 30 αιώνων προκύπτει ως εξής: 1+2+3+4+5+7+8 = 30, το άθροισμα των 8 πρώτων αριθμών εκτός του 6, ένας αριθμός που παραλείπεται στην ελληνική παράσταση των αριθμών (α:1, β:2, γ:3, δ:4, ε:5, ζ:7 κλπ). Αυτός ο αριθμός που παραλείπεται από την παράσταση της νεότερης ελληνικής αλφαβήτου, το 6, αντιστοιχούσε στο σε αχρηστία τότε γράμμα δίγαμμα F. Το 6 είναι κατά τον Μάρκο ο ιερότερος αριθμός, για δυο λόγους: (1) τόσα είναι τα γράμματα του ονόματος του Ιησού και (2) μας υπενθυμίζει την πυθαγόρεια ερμηνεία της τελειότητας του 6, ως του πρώτου από τους αριθμούς που σχηματίζεται από την ακριβή πρόσθεση των διαιρετών του, δηλαδή 1+2+3=6. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο των Μαρκοσιανών είναι η προτεραιότητα της γυναίκας στα μυστήρια, καθώς οι επίσκοποι που τελούσαν τη θεία λειτουργία και το μυστήριο της θείας ευχαριστίας ήταν γυναίκες.
Ο Μαρκίων ήταν ένας γνωστικός φιλόσοφος που αναδύθηκε μέσα από το επίσημο χριστιανικό δίκτυο επισκόπων, παραλαμβάνοντας στη Σινώπη τον επισκοπίκό θρόνο. Έτσι είχε έτοιμο και το πλήθος που θα μπορούσε να προσηλυτίσει και όντως η έκταση της επιρροής του ήταν τεράστια σε διάφορες περιοχές της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η βασική του θέση ήταν η διαφοροποίηση του Ιησού Χριστού από τον Ιουδαϊκό θεό Πατέρα, δίνοντας στον θεό της Παλαιάς Διαθήκης τον ρόλο του κατώτερου δημιουργού που χαρακτηριστικά του είναι η οργή και η καταστροφή και τον ρόλο του ανώτερου θεού στον Χριστό με κύριο χαρακτηριστικό την αγάπη και την συγχωρητικότητα. Θεωρεί όλα τα βιβλία πλην του Ευαγγελίου του Λουκά και των επιστολών του Παύλου (τον οποίο θεωρεί τον μόνο αληθινό απόστολο) βλαβερά, καθώς είναι τα όργανα του κακού για την υποταγή της ψυχής του ανθρώπου.
Ο Καρποκράτης είναι ένας ακόλουθος της Πλατωνικής φιλοσοφίας, την οποία συμπληρώνει με το γνωστικό δόγμα της σεξουαλικής κατάχρησης. Η φιλοσοφία του επηρέασε πολύ μεγάλο πληθυσμό μέσω του ιδίου και του γιού του Επιφάνη. Θεωρούσε ότι ο Ιησούς ήταν ένας άνθρωπος σαν όλους τους άλλους, που μέσω της ανάμνησης έφτασε στη γνώση του θεού. Ο συντομότερος δρόμος προς την ανάμνηση είναι η οδός της αμαρτίας, εκφρασμένης μέσα από διαρκείς μέχρι εξαντλήσεως σεξουαλικές συνευρέσεις. Ενδιαφέρον έχει η τεράστια αναγνώριση του καρποκρατισμού από τον υπαρξιστή φιλόσοφο Kierkegaard, ο οποίος επίσης θεωρεί ότι ο μόνος τρόπος επικοινωνίας με το θείο είναι η αίσθηση αγωνίας από τις επιτελούμενες αμαρτίες. Έφτανε μάλιστα στο σημείο να υποστηρίζει ότι η αγωνία δεν πρέπει να έχει τη θετική κατάληξη της συνειδητοποίησης της ενοχής και της μετάνοιας, γιατί τότε ο άνθρωπος ανακουφίζεται και παύει η επικοινωνία του με το θείο.
Τα περισσότερα στοιχεία για τους γνωστικούς έχουν αντληθεί μέσα από τα προφανώς παραμορφωτικά κείμενα των χριστιανών απολογητών που ήθελαν να καταδείξουν την πλάνη των αιρετικών γνωστικών. Οι κύριοι απολογητές είναι ο Ειρηναίος, ο Ιππόλυτος και ο Επιφάνιος Κύπρου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περιγρααφή του Επιφάνιου για τους λεγόμενους Βαρβηλογνωστικούς, μια γνωστική αίρεση που τοποθετούσαν στην κορυφή της ιεραρχίας την Βαρβηλώ, την μεγάλη μητέρα του παντός. Η υψηλότερη θυσία, η μεγαλύτερη τιμή που μπορούσε να πάρει η Βαρβηλώ ήταν το σπέρμα των ανθρώπων ανακατεμένο μα τον άρτο της ζωής. Έτσι ο υπομονετικός και ερευνητικός Επιφάνιος, υποδυόμενος τον γνωστικό νεόφυτο, κάθισε και αυτός σε ένα κύκλο με τους υπόλοιπους γνωστικούς, αυνανίστηκε μαζί τους, συνέλεξαν το σπέρμα, το ζύμωσαν με άρτο και το μοίρασαν στους πιστούς για να μετάσχουν όλοι στη μεγάλη μητέρα.
