Στη σημερινή εποχή κατανοούμε τους κινδύνους και τις τραγικές επιπτώσεις της ρατσιστικής συμπεριφοράς: η συμπεριφορά που προέρχεται από ενστικτώδεις αντιδράσεις εύκολα γιγαντώνεται και μπορεί να πάρει επικίνδυνες διαστάσεις, δημιουργώντας από μοχλούς καταπίεσης μέχρι και μαζικά εγκλήματα. Τι είναι λοιπόν αυτό που κάνει έναν άνθρωπο να γίνεται ρατσιστής;

Τα ψυχολογικά αίτια του ρατσισμού είναι πολλά. Κάποια από αυτά είναι σύνθετα, κάποια πιο εύκολο να τα κατανοήσει κανείς. Κάθε άνθρωπος ενδέχεται να γίνεται ρατσιστής για διαφορετικούς λόγους από κάποιον άλλον. Σε κάθε περίπτωση πάντως πρέπει κατ’ αρχήν να αναγνωρίσουμε ότι η αιτιολόγηση του φαινομένου αυτού δε σημαίνει και τη δικαιολόγησή του. Η εξερεύνηση των αιτίων γίνεται γιατί η πιο ουσιαστική αντιμετώπιση επιτυγχάνεται μόνο αν εξετάσουμε τις βαθύτερες ρίζες ενός φαινομένου.

Ψυχολογικά φαίνεται ότι έχουμε ανάγκη από την ύπαρξη προγόνων και δομής του κόσμου, γιατί για πολλούς ανθρώπους είναι δυσβάσταχτη η μοναξιά της ύπαρξης χωρίς ένα πλαίσιο και ένα σημείο αναφοράς. Η απεραντοσύνη της ανθρωπότητας και γενικότερα της ύπαρξής μας σε ένα πελώριο σύμπαν είναι ασύλληπτη για τον ανθρώπινο νου, οπότε η έννοια της ένταξης σε μια σειρά, οικογένεια, τζάκι, γραμμή προγόνων νοηματοδοτεί την ανθρώπινη ύπαρξη. Η ένταξη λοιπόν σε μια κατηγορία (εθνικότητα, φυλή, ομάδα, παράταξη κτλ.) δίνει μια αίσθηση βεβαιότητας, σταθερότητας και δομής στον άνθρωπο για τον οποίο η έννοια του κόσμου που μεταβάλλεται προκαλεί άγχος.

Παράδειγμα: γίνομαι εθνικιστής γιατί δυσκολεύομαι να αποδεκτώ ότι ο κόσμος έχει πολλές άλλες εθνικότητες, ότι και άλλοι λαοί μεγαλούργησαν, ότι ο κόσμος γίνεται πολυπολιτισμικός και η έννοια της κουλτούρας αλλάζει πολύ και γρήγορα.

Εκτός από αυτό, παρατηρούμε ότι στις ανθρώπινες σκέψεις και πράξεις, τα συναισθήματα μειονεξίας οδηγούν στην αναζήτηση στοιχείων ανωτερότητας στον εαυτό και στο μηχανισμό άμυνας της εξιδανίκευσης. Εντοπίζεται μια συγκρουσιακή σχέση με την “γονεϊκή” φιγούρα (δηλαδή με την έννοια της καταγωγής, των προγόνων, του παρελθόντος του έθνους και της φυλής μας): αρνούμαστε να απομυθοποιήσουμε στοιχεία του Υπερεγώ μας (δηλαδή των κανόνων, της αυθεντίας, των πρέπει) και φτάνουμε να τα εξιδανικεύσουμε, αναγνωρίζοντας όμως ότι δεν μπορούμε ποτέ να τα ξεπεράσουμε.

Παράδειγμα: πηγαίνω στο εξωτερικό και υποβιβάζω τον τρόπο ζωής των ξένων και αρχίζω να εξιδανικεύω τον ελληνικό τρόπο ζωής, ξεχνώντας επιλεκτικά τα μειονεκτήματά του.

Επινοούμε εχθρούς (π.χ. καπιταλισμός, αλλοδαποί κτλ.) ή ενισχύουμε εχθρικές σχέσεις, ακόμα και φανταστικές, για να δημιουργήσουμε μια κοινή εμπειρία και νοερή ή μη συστράτευση απέναντι στην απειλή. Αυτό θα ενισχύσει τις συντροφικές σχέσεις και θα μειώσει τα συναισθήματα μειονεξίας και μοναξιάς. Στο κάτω κάτω ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον και η αίσθηση του ανήκειν είναι μια βασική του ανάγκη. Η διαφορετικότητα είναι μια υπενθύμιση και τον ελλείψεών μας. Ο ρατσισμός και ο εθνικισμός πλάθουν μια δική τους εκδοχή της διαφορετικότητας, σαφώς επιλεκτική, αναδεικνύοντας τα προτερήματα της ημέτερης ομάδας και τις ελλείψεις μόνο της αλλότριας.

Παράδειγμα: συμμετέχω σε ομάδες ομοϊδεατών μου, για να νιώσω ότι κάπου ανήκω και να νιώσω συντροφικότητα και συλλογική ανωτερότητα.

Μπορεί να κρύβονται από πίσω και φοβίες, δηλαδή παράλογοι φόβοι που δημιουργούν αίσθηση απειλής, άγχος και ανασφάλεια. Οι φοβίες αυτές μεταμφιέζονται σε μανία καταδίωξης, δηλαδή εμμονή ότι κάτι μας απειλεί και μας “έχει βάλει στο μάτι”. Η αντίληψη αυτή κολακεύει το άτομο (είμαι ανώτερος, γι’ αυτό μου επιτίθενται) αλλά και συχνά εκφράζεται μέσα από βίαιες πράξης ή έστω φραστικές επιθέσεις, άμεσα προς τον εχθρό ή έμμεσα μέσα από συζητήσεις (“πρόκειται για σχέδιο των τούρκων”). Η άμυνα στην έστω νοερή επίθεση δίνει μια πρόχειρη λύση στην αποδιοργάνωση και το χάος των φοβικών σκέψεων και συναισθημάτων και δίνει μια επιφανειακή αίσθηση ασφάλειας.

Παράδειγμα: μου έχει εμποτιστεί η πεποίθηση ότι οι ξένοι μας ζηλεύουν και θέλουν να μας εξαφανίσουν γιατί είμαστε ανώτεροι και αυτό μου δημιουργεί μια ανάγκη για διαρκή άμυνα.

Ο εθνικισμός και ο ρατσισμός εμπεριέχουν έντονα ναρκισσιστικά στοιχεία, καθώς βασίζονται στην ανωτερότητα της ημέτερης κατηγορίας. Ο ναρκισσισμός έχει βαθύτερες ρίζες στην χαμηλή αυτοεκτίμηση και επιστρατεύεται ως μηχανισμός άμυνας, για να αναπληρώσει τη χαμένη αυτοπεποίθηση και να περισώσει συναισθήματα αυτοαξίας. Η ταύτιση αυτή όμως με την ιδανική εικόνα του εαυτού και του άλλου είναι μια συγκρουσιακή σχέση αγάπης- μίσους, γιατί μέσα στην εξάρτηση αυτή το άτομο χάνει τον εαυτό του και άρα πασχίζει να ξεχωρίσει ακόμα περισσότερο, δημιουργώντας νέους εχθρούς και ανυψώνοντας τον εαυτό ως συμμετέχοντα σε πιο ελίτ ομάδες.

Παράδειγμα: πιστεύω πραγματικά ότι είμαι ανώτερος από άλλους ανθρώπους, θαυμάζω έντονα τον εαυτό μου για διάφορα χαρακτηριστικά, δεν ασκώ αυτοκριτική.

Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι ακραίες πεποιθήσεις όπως είναι οι ρατσιστικές έχουν κάποιες ρίζες και στην καταπιεσμένη σεξουαλικότητα. Οι πεποιθήσεις αυτές έχουν έντονο ηθικό χαρακτήρα. Ιδιαίτερα πειθήνιος απέναντι σε αυστηρούς ηθικούς κανόνες είναι ο άνθρωπος εκείνος που διέπεται από συγκρούσεις ηθικού ή και σεξουαλικού χαρακτήρα. Για παράδειγμα, έντονες ομοφοβικές σκέψεις ή καταπιεσμένες ομοφυλοφιλικές τάσεις μπορεί να οδηγήσουν κάποιον στο να επιβεβαιώνει με ακραίο τρόπο (ταύτιση με ισχυρή ιδεολογία, υιοθέτηση επιθετικών πρακτικών, χρήση βίας) τη φυλετική του ταυτότητα, από φόβο μην την χάσει. Η ταύτιση σε μια ακραία ιδεολογία δίνει την ευκαιρία για τη χρήση βίαιων πρακτικών που εκτονώνουν σεξουαλικά απωθημένα. Ο ρατσιστής θυμώνει με ό,τι τον ερεθίζει ή με ό,τι του υπενθυμίζει ότι ερεθίζεται- δεν είναι τυχαίο ότι οι ακραίες ιδεολογίες συνοδεύονται και από ακραίες εκφράσεις ηθικής αλλά και σεξουαλικότητας (είτε προς το συντηρητικό είτε προς το προοδευτικό άκρο). Μορφές μαζικής προσήλωσης μάλιστα, όπως είναι οι θρησκείες, πραγματοποιούν την τιθάσευση και την υποταγή χρησιμοποιώντας την αμαύρωση των ενστίκτων και των ορμών.

Παράδειγμα: εκφράζω επιθετικότητα απέναντι σε άλλες ομάδες γιατί αυτό με βοηθάει να νιώθω ότι ασκώ έλεγχο σε βαθύτερα ένστικτά μου, καθώς φοβάμαι υπερβολικά μήπως χάσω την ηθική μου.

Πηγή  Δρ Καλλιόπη Εμμανουηλίδου συμβουλευτική εκπαιδευτική ψυχολόγος