Ο William Shakespeare, που γεννήθηκε και πέθανε σαν σήμερα 23 Απριλίου, ήταν ένας από τους σπουδαιότερους ποιητές και θεατρικούς συγγραφείς Θεωρείται μια από τις κορυφαίες μορφές της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Τα έργα του έχουν μεταφραστεί στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου, ενώ τα θεατρικά του παίζονται έως σήμερα, διατηρώντας αμείωτο το ενδιαφέρον.

Ο Σαίξπηρ κατάφερε να χειριστεί με απόλυτη δεξιοτεχνία τόσο την κωμωδία όσο και το δράμα και την τραγωδία. Τα έργα του διαπνέονται από μία βαθιά κατανόηση της ανθρώπινης φύσης και παραμένουν επίκαιρα. Κανενός συγγραφέα η φήμη δεν μπορεί να συγκριθεί με εκείνη του Σαίξπηρ, που τα έργα του, γραμμένα στα τέλη του 16ου και στις αρχές του 17ου αιώνα για ένα μικρό θίασο ρεπερτορίου, σήμερα ανεβαίνουν στη σκηνή ή διαβάζονται όλο και πιο συχνά και σε περισσότερες χώρες από ποτέ άλλοτε.

Σε μια περίοδο 20 ετών, ο Σαίξπηρ θα έγραφε μνημειώδη θεατρικά έργα που θα απαθανάτιζαν την πλήρη γκάμα των ανθρώπινων συναισθημάτων, δίνοντάς μας έναν ολοκληρωμένο «κατάλογο» του ανθρώπινου ψυχισμού: 37 θεατρικά έργα, 150 σονέτα και αναρίθμητα ακόμα ποιήματα αποκαλύπτουν ένα ασίγαστο λογοτεχνικό πνεύμα.

Η προφητεία του μεγάλου σύγχρονού του, του ποιητή και δραματουργού Μπεν Τζόνσον – ότι ο Σαίξπηρ δεν ανήκε σε μια εποχή, αλλά σε όλες τις εποχές – επαληθεύτηκε.

Λίγες φράσεις από θεατρικά έργα του

• Μίλα μου ψιθυριστά, αν μου μιλάς γι’ αγάπη.
• Αν αγάπησες και πόνεσες, αγάπα περισσότερο. Αν αγάπησες περισσότερο και πόνεσες περισσότερο, αγάπα ακόμα περισσότερο. Αν αγάπησες ακόμα περισσότερο και πόνεσες ακόμα περισσότερο, αγάπα περισσότερο ώσπου να μην πονάει άλλο.
• Άκουγε πολλούς, μίλα σε λίγους.
• Οι δειλοί πεθαίνουν πολλές φορές πριν το θάνατό τους.
• Να τους αγαπάς όλους, να εμπιστεύεσαι λίγους, να μη βλάπτεις κανέναν.
• Οι γυναίκες δεν θέλουν τίποτα άλλο από ένα σύζυγο, αλλά όταν τον αποκτήσουν, τα θέλουν όλα.
• Ηδονή και δράση κάνουν το χρόνο να φαίνεται λίγος.
• Το λάθος, αγαπητέ μου Βρούτε, δεν είναι στ’ αστέρια, αλλά μέσα μας.
• Να λέγεις την αλήθεια στον εαυτό σου και τότε θα δεις, οτι δεν μπορείς να πεις ψέμματα σε κανέναν.
• ο έρωτας δέν είναι τίποτα παρά μια τρέλα όλο σοφία , ένα φαρμάκι κα ένα φάρμακο μαζί, που τη ζωή την κάνει πιο γλυκιά.
• Ξέρουμε τι είμαστε, αλλά δεν ξέρουμε τι θα μπορούσαμε να είμαστε.

Ερωτευμένος Σαίξπηρ με τους Τζόζεφ Φάινς και Γκουινέθ Πάλτροου,

Η ζωή του

Παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει επίσημο πιστοποιητικό γέννησης συνάγεται ότι πρέπει να γεννήθηκε γύρω στις 23 Απριλίου 1564 στην πόλη Stratford-upon-Avon (ή απλά Stratford), ημερομηνία που οι ακαδημαϊκοί κύκλοι θεωρούν ευρέως ως τη γενέθλια μέρα του Σαίξπηρ.

Ήταν γιος βυρσοδέψη, που αγαπούσε όμως πολύ τα γράμματα. Για την παιδική ηλικία του Σαίξπηρ ελάχιστα είναι γνωστά. Θεωρείται πιθανό πως έλαβε την εκπαίδευσή του στο σχολείο του Στράτφορντ, όπου πρέπει να ήρθε σε επαφή με την κλασική λογοτεχνία και τα λατινικά. Έχοντας μελετηρό χαρακτήρα, ο Σαίξπηρ διάβαζε πολύ στα νεανικά του χρόνια, αν και δεν έγραφε πολύ. Κανένα στοιχείο δεν μπορεί να πιστοποιήσει κατά πόσον η εκπαίδευσή του συνεχίστηκε αργότερα.

Σε μικρή ηλικία εγκατέλειψε τη γενέτειρα του, το Στράτφορντ, και πήγε πεζός στο Λονδίνο. Εκεί γνωρίστηκε με μια ομάδα ηθοποιών και άρχισε να δουλεύει μαζί τους. Αγάπησε πολύ το θέατρο και έτσι άρχισε να γράφει θεατρικά έργα Στις 28 Νοεμβρίου του 1582 ο Σαίξπηρ παντρεύτηκε την Anne Hathaway, οκτώ χρόνια μεγαλύτερή του και ήδη τριών μηνών έγκυο όταν παντρεύτηκαν. Μαζί απέκτησαν τρία παιδιά.

Ο Σαίξπηρ κατά καιρούς υπέφερε πολύ από φτώχεια. Μολοταύτα είχε τις φιλοδοξίες του και ήλπιζε. Το 1587 πήγε στο Λονδίνο για να προσπαθήσει να καλυτερέψει την οικονομική του κατάσταση. Διαφορετικές εκτιμήσεις κάνουν λόγο για φυγή του από το Statford με την κατηγορία κλοπής ή για συνεχείς μετακινήσεις του στη χώρα με την ιδιότητα του δασκάλου.

Θεατρικό ξεκίνημα

Στο Λονδίνο, ο Σαίξπηρ έδειξε ενδιαφέρον για το θέατρο. Επειδή δεν είχε τα μέσα να πληρώνει για τα εισιτήρια, προσπαθούσε να κερδίζει χρήματα κρατώντας τα άλογα των θεατών του θεάτρου. Αργότερα έγινε ηθοποιός, και αφού απέκτησε αρκετή πείρα, άρχισε να βοηθά θεατρικούς συγγραφείς στο γράψιμο των χειρογράφων. Με το ανέβασμα του πρώτου του έργου “Αγάπης Αγώνας Άγονος”, περί τα 1590, άρχισε τη σταδιοδρομία του.

Η πρώτη αναφορά που γίνεται σε αυτόν στα θεατρικά πράγματα του Λονδίνου βρίσκεται σε ένα φυλλάδιο του 1592 του ομοτέχνου του δραματουργού Ρόμπερτ Γκρην, που τον περιγράφει ως «τυχάρπαστο κοράκι στολισμένο με τα δικά μας φτερά, με καρδιά τίγρης τυλιγμένη σε προβιά ηθοποιού, που νομίζει ότι μπορεί να στομφάρει ανομοιοκατάληκτους στίχους όπως οι καλύτεροι από σας»

Μέχρι το 1952 υπάρχουν αποδεικτικά που δείχνουν ότι ο Σαίξπηρ κέρδιζε το ψωμί του ως ηθοποιός και θεατρικός συγγραφέας στο Λονδίνο, ενώ πιθανότατα υπέγραψε και την παραγωγή σε μπόλικες παραστάσεις. Στις 20 Σεπτεμβρίου 1592 έχουμε το άρθρο που φιλοξενείται στη θεατρική επιθεώρηση «Stationers’ Register» από τον θεατρικό συγγραφέα Robert Greene που αφιερώνει δυο-τρεις πικρόχολες γραμμές στον συνάδελφό του Σαίξπηρ.

Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1590, αρχεία δείχνουν ότι ο Σαίξπηρ ήταν διευθύνων σύμβουλος στον λονδρέζικο θίασο Lord Chamberlain’s Men, ο οποίος θα μετονομαστεί σε King’s Men μετά τη στέψη του βασιλιά James I το 1603. Άρθρα της εποχής και μητρώα αποδεικνύουν ότι ο θεατρικός οργανισμός του ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής, με τον συγγραφέα να δημοσιεύει θεατρικά έργα που είχαν γίνει δημοφιλή λογοτεχνικά αναγνώσματα!

Λογοτεχνικό ύφος

Τα πρώτα θεατρικά του είναι γραμμένα στο παραδοσιακό στιλ της εποχής, με περίτεχνες μεταφορές και ρητορικά σχήματα. Σύντομα ωστόσο ο δραματουργός θα κατέληγε στο δικό του πρωτοποριακό στιλ γραφής, προσαρμόζοντας τη συμβατική θεατρική γραφή στους σκοπούς του, δημιουργώντας έτσι μια ελεύθερη -και καινοφανή- ροή λέξεων. Το έμμετρο μοτίβο του ιαμβικού πεντάμετρου μπολιάστηκε με ποιητικές φόρμες και απλή πρόζα, αποκλίνοντας από την παραδεδομένη συγγραφική νόρμα των καιρών…

Πρώτα έργα: ιστορικά και κωμωδίες

Με εξαίρεση την τραγωδία «Ρωμαίος και Ιουλιέτα», τα πρώτα θεατρικά έργα του Σαίξπηρ ήταν κυρίως ιστορικά και γράφτηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1590: ο «Ριχάρδος» και ο «Ερρίκος» του, για παράδειγμα, δραματοποιούν τις καταστροφικές περιπέτειες αδύναμων ή διεφθαρμένων ηγεμόνων. Στην πρώτη αυτή περίοδο συγγράφει και μπόλικες κωμωδίες: το πνευματώδες κωμειδύλλιο «Όνειρο Θερινής Νυχτός», το ρομαντικό «Ο Έμπορος της Βενετίας», το γεμάτο λογοπαίγνια «Πολύ Κακό για το Τίποτα» και τα γοητευτικά «Όπως Αγαπάτε», «Δωδέκατη Νύχτα», και «Αγάπης Αγώνας Άγονος».

Η εργογραφία του πριν από το 1600 περιλαμβάνει πιθανότατα και τις τραγωδίες «Τίτος Ανδρόνικος» και «Ιούλιος Καίσαρας», αλλά και τις κωμωδίες «Το Ημέρωμα της Στρίγκλας», «Η Κωμωδία των Παρεξηγήσεων» και τους «Δύο Άρχοντες από τη Βερόνα»…

Κατοπινά έργα: τραγωδίες

Ήταν ωστόσο ο ύστερος Ουίλιαμ Σέξπιρ, μετά το 1600 δηλαδή, που θα προίκιζε την οικουμένη με τα αριστουργήματα του «Άμλετ», του «Βασιλιά Λιρ», του «Οθέλου», του «Μάκβεθ» και τόσων ακόμα. Στα έργα αυτά είναι που θα μετατραπεί ο δραματουργός σε μέγα ανατόμο της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης, παρουσιάζοντάς μας μια σειρά από ανθρώπινα διαχρονικά και οικουμενικά χαρακτηριστικά.

Όσο για το κορυφαίο των κορυφαίων αριστουργημάτων του, τον «Άμλετ», εδώ ο Σέξπιρ εξερευνά την προδοσία, την εκδίκηση, την αιμομιξία αλλά και την ηθική κατάπτωση με καινοφανή τρόπο, λειτουργώντας εκτός από δραματουργός και ως σύγχρονος ψυχολόγος! Η τελευταία περίοδος του θεατρικού του έργου περιλαμβάνει τα «Τέλος Καλό Όλα Καλά», το «Χειμωνιάτικο Παραμύθι», την «Τρικυμία», αλλά και τα «Αντώνιος και Κλεοπάτρα», «Κοριολανός» και «Κυμβελίνος». Πιο σοβαρά σε τόνο από τις κωμωδίες του, τα δράματα αυτά δεν φτάνουν σε επίπεδο τραγωδίας τον «Βασιλιά Λιρ» ή τον «Μάκβεθ», καθώς τελειώνουν με συμφιλίωση των χαρακτήρων ή συγχώρεση…

Οι πηγές των ιστοριών του είναι πολύ διαφορετικές: ιστορία, μυθολογία, θεατρική λογοτεχνία, θρύλοι… Σχεδόν όλα τα έργα του είναι γραμμένα σε ελεύθερους στίχους και σε πρόζα. Δεν είναι χωρισμένα σε πράξεις αλλά σε πολυάριθμα επεισόδια, τα οποία δεν τηρούν τις ενότητες του χρόνου και του τόπου. Τα πρόσωπα είναι πολλά αλλά ελάχιστοι είναι οι σημαντικοί γυναικείοι ρόλοι στα έργα του, και εν γένει όχι πάνω από 2-3 (ήταν περιορισμένος ο αριθμός των νεαρών ηθοποιών που ήταν έμπειροι και μπορούσαν να τους παίξουν). Η δράση είναι πολύπλοκη και εμπλουτίζεται από παράλληλες πλοκές/ιστορίες ενώ η αφήγηση είναι σχεδόν απούσα και η ιστορία διαδραματίζεται εξ ολοκλήρου επί σκηνής, ενώπιον των θεατών

Η επίδρασή του, ειδικότερα στην αγγλική λογοτεχνία, θεωρείται τεράστια. Οι Ρομαντικοί αναγνώρισαν την ιδιοφυία του και οι Βικτωριανοί τον λάτρεψαν κατά τρόπο που ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σω αποκάλεσε «βαρδολατρεία». Κανείς δεν έχει μπορέσει να γράψει για τον αινιγματικό, καταραμένο πρίγκιπα τον Άμλετ, που περιγράφει τη μελαγχολία του, το σαρκασμό και το μυστικισμό του, περιμένοντας την κατάλληλη ώρα για να εκδικηθεί το φόνο του βασιλιά πατέρα του. Ούτε κανείς έχει περιγράψει με καλύτερα λόγια την ωραία Οφηλία, τη λαίδη Μάκβεθ, τον Οθέλο, τις ομορφότερες στιγμές που μας άφησε με το «Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας» και τον αγνό έρωτα του «Ρωμαίου και της Ιουλιέτας». Η ικανότητα του Σαίξπηρ να βλέπει μέσα στην ψυχή του ανθρώπου ακόμα και την πιο μικρή λεπτομέρεια και την πιο απόκρυφη σκέψη, η ικανότητα του να περιγράφει τα αισθήματα σε όλες τις μορφές και τους ανθρώπινους χαρακτήρες, τον έκανε έναν από τους μεγαλύτερους συγγραφείς του αιώνα. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που οι ερμηνευτικές ικανότητες ενός ηθοποιού βρίσκουν την κορύφωση τους στους σαιξπηρικούς ρόλους. Δύσκολοι, λεπτομερείς, τέλειοι, βαθιά φιλοσοφημένοι και ταυτόχρονα αποκαλυπτικοί.

Σαίξπηρ και Ελλάδα

Στην Ελλάδα, όπου ξεκίνησε όντως η ιστορία του δυτικού θεάτρου, υπάρχουν πολλοί λόγοι για να ενδιαφέρεται κανείς και για τον Σαίξπηρ. Η ίδια η συγγένεια μεταξύ του ελισαβετιανού και του ελληνικού θεάτρου είναι αντικείμενο μεγάλης συζήτησης. Σε ποιον βαθμό συνδέονταν αυτά τα δυο είδη θεατρικού έργου, τα οποία εξελίχτηκαν σε πολύ διαφορετικές εποχές και σε πολύ διαφορετικά πλαίσια; Πόσο ήξερε ο Σαίξπηρ – με τα «λίγα Λατινικά του και λιγότερα Ελληνικά» – για τον κόσμο του αρχαίου θεάτρου, είτε ρωμαϊκού είτε ελληνικού, είτε τραγικού είτε κωμικού; Και οι δυο παραδόσεις του θεάτρου αυτές διαχειρίζονται μόνο τοπικά θέματα ή πραγματικά οικουμενικά ζητήματα και προβληματισμούς;

Εάν αυτές οι σκέψεις σας φαίνονται πάρα πολύ ακαδημαϊκές, μπορεί να σας κινήσει το ενδιαφέρον η ποικιλία και τα χρώματα των ελληνικών και ρωμαϊκών έργων του Σαίξπηρ. Υπάρχουν μερικά τέτοια. Ο Ιούλιος Καίσαρκαι ο Αντώνιος και Κλεοπάτρα διαδραματίζονται μερικώς στην Ελλάδα (στους Φιλίππους και το Άκτιο, αντίστοιχα). Ο Τρωίλος και Χρυσηίδα αναπαρασταίνει τον Τρωϊκό Πόλεμο. Η Κωμωδία των παρεξηγήσεων και ο Περικλής διαδραματίζονται στον ελληνο-ρωμαϊκό κόσμο. Μερικοί ισχυρίζονται ότι τοποθεσία Της Τρικυμίας είναι η Κέρκυρα. Και δεν υπάρχει αμφιβολία για την Αθηναϊκή τοποθεσία δυο πολύ διαφορετικών έργων: του Ονείρου θερινής νύχτας και του Τίμωνα του Αθηναίου.

Κοινά στοιχεία του Σαίξπηρ και των συγχρόνων του

• Τα γεγονότα παρουσιάζονται σε χρονολογική σειρά μέσω μιας διαδοχής σύντομων εν γένει σκηνών.
• Η δράση μετακινείται ελεύθερα σε πολλά μέρη, τα οποία δεν αποδίδονται σκηνικά αλλά υποδεικνύονται μέσα από τις ατάκες των ηθοποιών.
• Χρόνος και χώρος μπορούν να μεταβληθούν με ταχύτητα, ενώ ο το ύφος των έργων ποικίλλει και μπορεί να περνά από το κωμικό στο σοβαρό και αντιστρόφως.
• Η γλώσσα είναι ποιητική, γεμάτη αναφορές, μεταφορές και υπαινιγμούς.
• Τα περισσότερα έργα εξάλλου αντανακλούν την πεποίθηση της εποχής σ’ ένα ηθικό σύστημα όπου ο άνθρωπος είναι ουσιαστικά ελεύθερος να επιτελέσει τις δικές του επιλογές, υφιστάμενος όμως και τις συνέπειές τους.

Θάνατος

Η παράδοση θέλει τον Ουίλιαμ Σέξπιρ να πεθαίνει την ημέρα των γενεθλίων του, στις 23 Απριλίου 1616, παρά το γεγονός ότι οι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι πρόκειται απλώς για μύθο. Τα εκκλησιαστικά μητρώα υποδεικνύουν ωστόσο ότι ενταφιάστηκε στην Trinity Church στις 5 Απριλίου 1616.

Ο ενταφιασμός του στο ιερό ήταν μια ιδιαίτερη τιμή που του έγινε όμως όχι λόγω της συγγραφικής του ιδιότητας, αλλά διότι είχε εξαγοράσει ένα μερίδιο της εκκλησίας έναντι 440 λιρών, ποσού σημαντικό για την εποχή.

Ο τάφος του

Στον τάφο του Σαίξπηρ τοποθετήθηκε έπειτα από δική του επιθυμία η παρακάτω επιγραφή: Good friend, for Jesus’ sake forbear, To dig the dust enclosed here Blest be the man that spares these stones, But cursed be he that moves my bones.

Και σε ελεύθερη μετάφραση: Καλέ φίλε, στο όνομα του Θεού συγκρατήσου, Στο να σκάψεις τη σκόνη που εσωκλείεται εδώ. Ευλογημένος όποιος ήσυχες αφήσει αυτές τις πέτρες, Καταραμένος όμως όποιος ανακινήσει τα κόκκαλα μου.