Το χειµώνα του 1918 o Βέμπερ έδωσε στους φοιτητές του Πανεπιστηµίου του Μονάχου δύο διαλέξεις µε τίτλους, «Η επιστήµη ως επάγγελµα» και «Η πολιτική ως επάγγελµα», επιχειρώντας να αναδείξει την κεφαλαιώδη σηµασία της επιστήµης και της πολιτικής στη ζωή του ανθρώπου. Αφορμή ήταν η νέα εποχή που µόλις είχε ανατείλει -τη χαρακτήριζε η «αποµάγευση του κόσµου» (Entzauberung der Welt)- από την υποχώρηση της θρησκείας ως κύριας νοηµατοδότριας του ανθρωπίνου βίου.

O Αλβέρτος Αϊνστάιν το 1934. Πόσο υπεύθυνος είναι για τα όσα θαυμαστά σύστησε στην ανθρωπότητα;

Ο Βέμπερ μεταξύ άλλων, επισημαίνει τα εξής: ο επιστήµονας δεν είναι -ούτε πρέπει να µεταβάλλεται- σε δηµαγωγό ή σε προφήτη. Κατά συνέπεια, η επιστήµη δεν µπορεί να αντικαταστήσει τη θρησκεία και να νοηµατοδοτήσει τη ζωή µας.

Ο επιστήμονας στην «πορεία του προς τον Θεό», πάντα θα χρειάζεται την ηθική και την ανθρωπιστική παιδεία να τον στηρίζει

Αντιθέτως, η αξία της επιστήµης συνίσταται στο ότι «πρώτα-πρώτα παρέχει τεχνικές γνώσεις για το πώς να ελέγχουµε τη ζωή, υπολογίζοντας τόσο τα εξωτερικά πράγµατα όσο και την συµπεριφορά των ανθρώπων». ∆εύτερον, «η επιστήµη προσφέρει τις µεθόδους σκέψης, τα εργαλεία και την άσκηση στην σκέψη». Το τρίτο, κι ενδεχοµένως πιο σηµαντικό, που αυτή προσφέρει είναι η σαφήνεια ως προς τους σκοπούς και τα αποτελέσµατά της, γεγονός που γεννά ανάλογο αίσθηµα ευθύνης στον επιστήµονα, το οποίο, εντέλει, τον οδηγεί «να λογοδοτεί στον εαυτό του για το τελικό νόηµα των πράξεών του».

Με δυό λόγια, ο συνδυασµός αξιολογικής ουδετερότητας και ηθικής της ευθύνης συνιστά τον πυρήνα των υποχρεώσεων ενός επιστήµονα.

• 

  Τα ηθικά εφόδια του επιστήμονα ήταν το ζήτημα στο οποίο εξετάστηκαν οι μαθητές στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας

Aπό τότε, μέχρι σήμερα, η επιστήμη κατάφερε πάρα πολλά. Από τα κρεματόρια του Αουσβιτς και την ατομική βόμβα στη Χιροσίμα, μέχρι τα θαύματα της Ιατρικής και την αύξηση του προσδόκιμου ζωής των ανθρώπων στις σύγχρονες κοινωνίες.

Σήμερα πλέον που ο άνθρωπος ετοιμάζεται να εμπεδώσει νέα άλματα στο χώρο της επιστήμης, σήμερα που η τεχνητή νοημοσύνη είναι προ των πυλών, προκύπτει όμως, ένα τεράστιο ερώτημα: πόσο υπεύθυνος είναι ο επιστήμονας για τα επιτεύγματά του; Kαι ποια είναι η ηθική του ευθύνη, όταν ο πολιτικός δεν παίρνει τις σωστές αποφάσεις για να τα χρησιμοποιήσει προς το συμφέρον της ανθρωπότητας;

Σε κάθε περίπτωση, η επιστημονική κοινότητα έχει τεράστιο χρέος, απέναντι στην κοινωνία. Δεν αρκεί ο διαχωρισμός και το άλλοθι της εξειδίκευσης που μετατρέπει τον ερευνητή σε εργαλείο των πολιτικών αποφάσεων ή των οικονομικών συμφερόντων.

Ο επιστήμονας είναι πνευματικός άνθρωπος. Και με αυτή του την ιδιότητα δεν μπορεί παρά να έχει πλήρη συναίσθηση των υποχρεώσεών του μπροστά στις προκλήσεις του νέου κόσμου. Και γι αυτόν ακριβώς τον λόγο, οφείλει να προστατεύει με κάθε τρόπο τα έργα και τις «αποδείξεις» του.

Βεβαίως, πολλές φορές οι δυνάμεις του είναι περιορισμένες και αδύναμες μπροστά στην κακή πολιτική διαχείριση από τις κυβερνήσεις. Έτσι όπως είναι κλεισμένος στο εργαστήριό του,αποκομμένος από τον κόσμο και ανεπαρκής στην ανθρωπιστική του μόρφωση, μπορεί να μην αισθάνεται το βάρος της ηθικής ευθύνης.

Για αυτόν ακριβώς το λόγο, η νέα γνώση, η νέα επιστημονική κατάκτηση έχει πολύ μεγαλύτερη ανάγκη τώρα, παρά ποτέ, από την συμπόρευση της κλασικής παιδείας. Αυτή που δίνει στον άνθρωπο- επιστήμονα τα εφόδια της ηθικής και της ωριμότητας απέναντι στο περιβάλλον του.

Ο επιστήμονας, όπως και κάθε δημιουργός, έχει ανάγκη από την «ηδονή της ηθικής» του Αριστοτέλη. Την εσωτερική ικανοποίηση δηλαδή της προσφοράς στον άνθρωπο. Τη χαρά της συμμετοχής στο μεγάλο παιxνίδι της ζωής με σωστούς και λειτουργικούς όρους. Έχει ανάγκη από την πλήρη αίσθηση του μέτρου και της πολιτισμικής νόρμας του ανθρωπισμού.

Οσες εποχές κι αν περάσουν, όσα και να πετύχει ο επιστήμονας στην «πορεία του προς τον Θεό», πάντα θα χρειάζεται την ηθική και την ανθρωπιστική παιδεία να τον στηρίζει. Χωρίς αυτή, ούτε η επιστήμη ούτε η πολιτική θα μπορέσουν να κρατήσουν όρθιο τον άνθρωπο…

Ανδρέας Ζαμπούκας protagon.gr

Και το θέμα: Επιστήμη και επιστήμονες του Γρηγόρη Σκαλκέα

H επιστήμη, ως αέναος αγώνας του ανθρώπου για την κατάκτηση της γνώσης, με την οξυδερκή παρατήρηση, τη διαίσθηση και την έρευνα, ανοίγει συνεχώς νέους ορίζοντες και φωτίζει τον νου. Επιστήμη, βέβαια, και τεχνολογία δεν ταυτίζονται, διότι η επιστήμη παραμένει προσηλωμένη στην όλο και πιο βαθιά κατάκτηση της γνώσης, ενώ η τεχνολογία έχει ως επιδίωξη την αξιοποίηση της επιστημονικής γνώσης για την υπηρέτηση των τρεχουσών, πρακτικών αναγκών του ανθρώπου. Πολύ χαρακτηριστικά, ο Αϊνστάιν [1879-1955] είχε τονίσει ότι η επιστήμη μπορεί να προσφέρει τα μέσα για την ανάπτυξη σκοπών, τους οποίους έχουν οραματιστεί προσωπικότητες που διαθέτουν υψηλά ηθικά ιδανικά.

Εάν βέβαια ο Αϊνστάιν είχε ζήσει ολόκληρο τον εικοστό αιώνα, με επαναστάσεις, παγκοσμίους θερμούς και ψυχρούς πολέμους, αλλά και δοξασμένο από τη ραγδαία ανάπτυξη των θετικών επιστημών και της τεχνολογίας, ίσως προβληματιζόταν περισσότερο. Η προώθηση των φυσικών επιστημών και η έκρηξη της τεχνολογίας, η οποία έχει προσλάβει φρενήρεις ρυθμούς στην εποχή μας, εγείρουν απορίες και συγκλονιστικά ερωτήματα. Η επιστήμη αναπτύσσεται συνήθως σε σχέση με τις πρακτικές ανάγκες των ανθρώπων, ακολουθεί όμως βασικά την εξέλιξη μιας κοινωνίας και αντικατοπτρίζει το συγκεκριμένο πνευματικό και ηθικό της επίπεδο. Όμως η τεχνολογία, που βελτίωσε σημαντικά τις συνθήκες της ζωής μας, βοήθησε ή εμπόδισε τον άνθρωπο να γίνει περισσότερο άνθρωπος;

Τα ευγενή ιδεώδη του ανθρωπισμού διασύρθηκαν και υπονομεύθηκαν στις μέρες μας. Η σύγχυση πραγματικών και πλασματικών αναγκών, η πνιγηρή εντατικοποίηση του ρυθμού της ζωής στις μεγαλουπόλεις, η εσωτερική μοναξιά, το άγχος και η αγωνία αλλοτριώνουν βαθύτατα και παρεμποδίζουν την πνευματική ολοκλήρωση των ανθρώπων.

Μέσα στο κλίμα αυτό ζει, μεγαλώνει και εργάζεται ο σύγχρονος επιστήμονας. Ο επιστήμονας βαρύνεται με πολύμορφη ευθύνη για τη γνώση που κατά κάποιον τρόπο παράγει και οφείλει να προβλέπει οποιοδήποτε πιθανό κίνδυνο που θα μπορούσε να προέλθει από τη χρήση της -ή την κατάχρησή της- στο μέλλον για τον άνθρωπο και για την οικουμένη. Πρέπει να αποφασίζει με άγρυπνη συνείδηση και υπευθυνότητα εάν τα αποτελέσματα των ερευνών του πρέπει τελικά να εφαρμοσθούν. Κάθε επιστημονικό επίτευγμα πρέπει να εξετάζεται όχι μόνο ως γνωστική ή υλική κατάκτηση, αλλά και για το αν θα αποβεί ευεργετικό ή επιζήμιο, ή και καταστρεπτικό, για την ύπαρξη του ανθρώπου. Τον έλεγχο αυτό κανένας άλλος δεν μπορεί ή δεν επιτρέπεται να επιβάλλει στη συνειδητή ελευθερία του επιστήμονα παρά μόνον η συναίσθηση της ανθρώπινης και γενικά της κοινωνικής του ευθύνης.

Δυστυχώς, όμως, οι αποφάσεις για τη χρησιμοποίηση από τη σύγχρονη τεχνολογία επιστημονικών γνώσεων και ανακαλύψεων δεν ανήκουν πάντοτε στην απόφαση ή στη σύμφωνη γνώμη εκείνων που τις ανακάλυψαν, ούτε οι πολλαπλές συνέπειες από τη χρήση τους έχουν όσο και όπως θα άρμοζε υπολογισθεί. Για τούτο, συχνά οι στόχοι μιας ερευνητικής πορείας διασπείρονται. Πολλοί διάσημοι ερευνητές δεν μπόρεσαν να προβλέψουν τις πρακτικές εφαρμογές των ανακαλύψεών τους.

Για να παραμείνουν όμως οι στόχοι της επιστήμης ανθρωποκεντρικοί, κρίνεται απολύτως αναγκαίος ο επανακαθορισμός τους από «προσωπικότητες με υψηλά ηθικά ιδανικά», κατά τον Αϊνστάιν, δηλαδή από έντιμους, συνεπείς και ανιδιοτελείς, διορατικούς, ειλικρινείς και αντικειμενικούς ανθρώπους-επιστήμονες.