Ακόμη και στις καλύτερες συνθήκες να μεγαλώσει κάποιος, συνθήκες που έχουν να κάνουν με το οικογενειακό περιβάλλον, με την ιστορικο-κοινωνική στιγμή που γεννιέται, ή την περιοχή που μεγαλώνει, δεν υπάρχει κανείς αλώβητος από ψυχικούς τραυματισμούς. Κι αυτό γιατί ακόμη κι ο καλύτερος γονιός κάνει λάθη, ή γιατί κάποια στιγμή στη ζωή του ο άνθρωπος θα έρθει αντιμέτωπος με μία αποτυχία, με συναισθήματα δυσάρεστα που σχετίζονται με γεγονότα ή σχέσεις, με τη ματαίωση, την ερωτική απογοήτευση, το πένθος που ακολουθεί μία απώλεια…
…Και μολονότι είμαι μέσα στο γεγονός, τώρα που το γεγονός έχει τελειώσει στέκομαι απέναντι στο γεγονός, απέναντι, κι επειδή στέκομαι απέναντι, απέναντι στο γεγονός και όχι πια μέσα, μολονότι εγώ είμαι το γεγονός, εντούτοις μπορώ αν θέλω, να το κάνω ό,τι θέλω, να αισθανθώ ό,τι θέλω, να το κρίνω όπως θέλω, να το καταλάβω όπως θέλω, και όπως θέλω να το ερμηνεύσω…
Από την “Ήττα” του Δημήτρη Δημητριάδη.
Ο κατάλογος με τα δυσάρεστα γεγονότα είναι μεγάλος, ακόμη και για αυτούς που μεγαλώνουν σε καλές συνθήκες. Αυτή όμως είναι η ζωή που ποτέ δεν τα φέρνει ρόδινα κι ευτυχώς τελικά, γιατί ο άνθρωπος δυναμώνει και ωριμάζει μέσα από τις δυσκολίες που του επιφυλλάσσει το πεπρωμένο του.
Όλοι λοιπόν είμαστε τραυματισμένοι από γεγονότα ή σχέσεις με κάποιο τρόπο. Αυτό το οποίο διαφέρει είναι η ένταση του τραυματισμού, η φύση του και η επαναληπτικότητά του.
Το χαρακτηριστικό του τραυματικού είναι ότι ποτέ δεν εξαφανίζεται εντελώς.
Η φύση μας έχει εφοδιάσει με ψυχικούς μηχανισμούς αντιμετώπισης, από τους οποίους ο πιο κοινός είναι ο μηχανισμός της απώθησης. Απώθηση σημαίνει ότι το τραυματικό γεγονός καταχωνιάζεται στο ασυνείδητο. Ο άνθρωπος αποφεύγει να επανέλθει σε αυτό συνειδητά και επιθυμεί να το ξεχάσει.
Αλλά όπως είπαμε η ιστορία μας εγγράφεται κι έτσι το τραυματικό ποτέ δεν χάνεται. Θεωρούμε ότι όταν επιστρέψουμε σε αυτό με τη μνήμη ή με το λόγο, ξαναξύνουμε την πληγή που προσπαθούμε να επουλώσουμε. Και είναι φυσικό να μην θέλει κάποιος να πονά και να αποφεύγει την πηγή του ψυχικού πόνου. Γιατί πάντα το τραυματικό εμπεριέχει δυσάρεστα συναισθήματα και άρα ψυχική οδύνη.
Οι σύγχρονες νευροεπιστημονικές ανακαλύψεις, εντούτοις, αποδεικνύουν ότι επιστρέφοντας στο γεγονός μέσα από τον αναστοχασμό, ή μέσα από την ψυχοθεραπεία, μέσα από τη νοητική επεξεργασία γίνονται νέες νευρωνικές συνδέσεις και σταδιακά το τραυματικό επουλώνεται και ο άνθρωπος ελευθερώνεται.
Αλήθεια από τι ελευθερώνεται αυτός που έχει επιλέξει να το ξεχάσει, αυτός που έχει βρει ψευτοκαταφύγιο στην απώθηση;
Μπορεί να το απωθεί, να μην θέλει να το αγγίξει, αλλά το τραυματικό λειτουργεί διαταράσσοντας τη ζωή του ατόμου. Ως καταχωνιασμένη φουσκάλα σαμπάνιας σε κλειστό μπουκάλι που έρχεται σε επαφή με ελάχιστα μόρια αέρα και φεύγει ορμητικά προς την έξοδο του μπουκαλιού, αρκεί ο άνθρωπος να έρθει σε επαφή με κάτι, μία λεπτομέρεια, που να μοιάζει με μία λεπτομέρεια της τραυματικής εμπειρίας και τότε επανέρχονται σφοδρά το δυσάρεστα συναισθήματα του τραυματικού.
Το χειρότερο όμως δεν είναι αυτό. Αυτό που πραγματικά καταστρέφει τη ζωή είναι ότι- όπως στην αρχαία τραγωδία που απαιτείται κάθαρση-ασυνείδητα το άτομο επιστρέφει με τη συμπεριφορά και τις επιλογές του το ίδιο σε καταστάσεις που μοιάζουν με την τραυματική εμπειρία.
Το τραυματικό θα επανέλθει και θα επαναληφθεί αυτή τη φορά μισο-ακούσια, μισο-εκκούσια από το ίδιο το άτομο. Με μία μεγάλη διαφορά. Το ίδιο το άτομο φτιάχνει έτσι τις καταστάσεις για να το ξαναζήσει, όσο παράδοξο κι αν ακούγεται αυτό.
Στην πραγματικότητα, η λειτουργικότητα αυτού του παραδόξου έγκειται στο γεγονός της αλλαγής θέσης του υποκειμένου. Για να γίνω πιο σαφής, όταν συμβαίνει ένα τραυματικό γεγονός ή βιώνεται μία τραυματική σχέση στην παιδική ή εφηβική ηλικία, το άτομο μην έχοντας πλήρως ωριμάσει το υφίσταται με έναν τρόπο παθητικό, από την αδύναμη θέση του παιδιού.
Επιστρέφοντας στο τραυματικό αργότερα, αλλάζει θέση και από παθητικό που ήταν κάποτε γίνεται ενεργητικός. Π.χ. το θύμα μπορεί να γίνει θύτης, ή κάποιος που έχει βιώσει τη συναισθηματική στέρηση να γίνεται ο ίδιος αποστερητικός.
Το αποτέλεσμα παραμένει το ίδιο όμως. Παραμένει τόσο συναισθηματικά, καθώς το υποκείμενο αναβιώνει τα ίδια συναισθήματα όπως και τότε, όσο και ουσιαστικά, καθώς δεν αποφεύγει τη βία (στο πρώτο αναφερθέν παράδειγμα) ούτε τη συναισθηματική πενία (στο δεύτερο).
Η άλλη λειτουργία του τραυματικού έχει να κάνει με το ότι επιστρέφει μήπως το υποκείμενο βρίσκεται σε ωριμότερη φάση ζωής (διαθέτει περισσότερα νοητικά και ψυχικά εφόδια από ό,τι παλαιότερα) και είναι σε θέση να το επεξεργαστεί και να ελευθερωθεί.
Για να ελευθερωθεί το υποκείμενο καλείται να συμφιλιωθεί με την ιστορία του. Καθώς το παρελθόν δεν μπορεί να αποκοπεί από την ιστορία μας, και αφού οι όποιοι μηχανισμοί απώθησης δεν οδηγούν πραγματικά στην ευτυχία, την απελευθέρωση, δεν υπάρχει άλλος δρόμος από την αποδοχή του.
Η αποδοχή επιφέρει και την αντιμετώπιση. Από αυτή τη στιγμή ανοίγεται ένας δρόμος εκεί που μπορεί να φαινόταν ότι ο άνθρωπος βρισκόταν σε αδιέξοδο. Ο δρόμος της συμφιλίωσης με το παρελθόν έρχεται μέσα από την επεξεργασία του, την αναβίωση των συναισθημάτων-τα οποία κάθε φορά που εμφανίζονται μέσα από συνειδητό αναστοχασμό μαλακώνουν και ξεθωριάζουν ως προς την αρχική τους ένταση.
Ο ρόλος του θεραπευτή είναι σημαντικός αφού βοηθάει σε αυτόν τον αναστοχασμό και παράλληλα δίνει την ευκαιρία του βιώματος μιας επανορθωτικής σχέσης που δεν διέπεται από τα νοσηρά χαρακτηριστικά της πρωταρχικής (της γονεϊκής).
Ωστόσο, η συμφιλίωση δεν πρέπει να συγχέεται με την συμμόρφωση. Η θεραπεία δεν έχει κανονιστικό σκοπό, δεν στοχεύει σε δημιουργία νωχελικών προβάτων. Αντίθετα, πάντα έχει ως στόχο την ελευθερία-όπως έλεγε και ο Καστοριάδης για την ψυχανάλυση.
Η συμφιλίωση σχετίζεται με την αποδοχή της ιστορίας και άρα της ταυτότητας που μας κάνει μοναδικούς, και μόνο τότε δίνεται η ευκαιρία για αλλαγή ρότας στη ζωή. Η συμφιλίωση έτσι είναι προϋπόθεση για να μετατραπεί το τραυματικό σε πηγή ψυχικής δύναμης και ωρίμανσης αλλά και δημιουργίας και τότε από το αγκάθι γίνεται εφικτή η γέννηση του ρόδου…
από την Ψυχολόγο Δήμητρα Σταύρου
