Υπάρχει μια θαυμαστή εννοιολογική συγγένεια ανάμεσα στην αριστοτελική φιλοσοφία και στη σύγχρονη επιστημονική σκέψη, καθώς και βαθύτατες αναλογίες στη χρήση εξηγητικών σχημάτων για τη σύλληψη και κατανόηση του κόσμου
Πώς όμως μπορεί η σκέψη ενός φιλοσόφου που έζησε πριν από 2.500 χρόνια να συνδεθεί με το έργο των θετικών επιστημών στο στάδιο της τρομακτικής εξέλιξης όπου βρίσκονται σήμερα, καθώς ετοιμαζόμαστε να διαβούμε το κατώφλι του 21ου αιώνα; Θα αναφερθώ ενδεικτικά και εν συντομία στη σχέση της αριστοτελικής σκέψης με τον χώρο των φυσικών επιστημών.
Η αξία της Αριστοτελικής Φυσικής Φιλοσοφίας, σε αντίθεση προς τη Λογική και Μεταφυσική του, υποβαθμίστηκε για πολλούς αιώνες σχεδόν ως τις ημέρες μας. Στη στάση αυτή συνέβαλε το γεγονός ότι ο σταγιρίτης φιλόσοφος προσεγγίσθηκε μέσα από το πνεύμα και τις ιδέες που προέκυψαν από την ανάπτυξη των εμπειρικών – πειραματικών επιστημών από την Αναγέννηση και μετά, κυρίως όμως μετά την επικράτηση της Νευτώνειας Μηχανικής, του Μηχανιστικού Ντετερμινισμού και της Ατομικής Θεωρίας της Ύλης.
Με την ανάπτυξη ωστόσο της Κβαντικής Φυσικής και στη συνέχεια της Φυσικής των Στοιχειωδών Σωματίων η εικόνα για την ύλη και τους νόμους που τη διέπουν μεταμορφώθηκε ριζικά. Η παλιά άποψη ότι ο μικροσκοπικός κόσμος των ατόμων είναι απλώς μια εκδοχή σε μικρότερη κλίμακα του καθημερινού κόσμου της εμπειρίας φάνηκε ότι έπρεπε να εγκαταλειφθεί. Στην κλίμακα του υποατομικού κόσμου δεν μπορούμε πλέον να μιλούμε για τις ιδιότητες των σωματιδίων με τον ίδιο τρόπο που μιλούμε για τα οικεία σε εμάς αντικείμενα της κλίμακας, στην οποία κινούμαστε στον κόσμο της καθημερινής μας εμπειρίας.
Επιστέγασμα όλων των παρατηρήσεων που τόνισαν την ασυμφωνία μεταξύ της Νευτώνειας και της Κβαντικής Φυσικής απετέλεσε η διατύπωση της «αρχής της απροσδιοριστίας» του Heisenberg, με την οποία έγινε φανερό ότι η πλήρης περιγραφή ενός μικροσωματίου, όπως λ.χ. του ηλεκτρονίου, μπορεί να δοθεί μόνο με πιθανότητες και όχι με τους κλασικούς αιτιοκρατικούς νόμους, όπως ίσχυαν στο πλαίσιο του μηχανιστικού ντετερμινιστικού μοντέλου. Φάνηκε ακόμη ότι στο υποατομικό επίπεδο το ηλεκτρόνιο αναδεικνύει κάθε φορά, ανάλογα με τις συνθήκες της πειραματικής διάταξης, άλλοτε έναν σωματιδιακό και άλλοτε έναν κυματικό χαρακτήρα.
Η έρευνα λοιπόν της συμπεριφοράς των μικροσωματίων στον κβαντικό τομέα δημιούργησε δύο βασικές κατηγορίες προβλημάτων, τα οποία σύντομα υπερέβησαν τα όρια του προβληματισμού της φυσικής επιστήμης για να επεκταθούν σε μια σφαίρα ανώτερου θεωρητικού ενδιαφέροντος με αναπόφευκτες φιλοσοφικές προεκτάσεις. Η πρώτη κατηγορία αναφέρεται στην ιδέα της απροσδιοριστίας σε αντιπαράθεση προς την έννοια της αιτιότητας, όπως αυτή ίσχυε στο πλαίσιο της Κλασικής Φυσικής. Η δεύτερη, στον χαρακτήρα της πραγματικότητας του κόσμου που ερευνούν οι επιστήμονες στο επίπεδο της μικροσκοπικής κλίμακας.
Μια άλλη κατηγορία ερωτημάτων φυσικού και φιλοσοφικού συνάμα περιεχομένου συνδέθηκε με το θεμελιώδες πρόβλημα της σύστασης και δημιουργίας του φυσικού κόσμου. Ήδη από τα πρώτα μοντέλα του ατόμου, που προτάθηκαν στο τέλος του 19ου και στις αρχές του αιώνα μας, έγινε η διαπίστωση ότι το άτομο δεν είναι το άτμητο, έσχατο σωματίδιο της ύλης, όπως θεωρούνταν στο πλαίσιο της ατομικής θεωρίας της ύλης, αλλά έχει κάποια δομή, αποτελείται δηλαδή από τον πυρήνα και από ένα ηλεκτρόνιο (ή ηλεκτρόνια), που διαγράφει τροχιές γύρω από αυτόν. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν ανακαλύφθηκαν στη συνέχεια πολλές δεκάδες μικροσωματίων και των αντισωματίων τους, την ύπαρξη των οποίων κανείς δεν είχε ως τότε υποπτευθεί. Αποκαλύφθηκε έτσι στο εσωτερικό της σύστασης της ύλης ένας κόσμος με μια θαυμαστή ποιοτική ποικιλία και έναν ανεξάντλητο πλούτο δυνάμεων και αλληλεπιδράσεων, που οδηγούσαν στους μετασχηματισμούς ύλης σε ενέργεια και αντίστροφα. Με τις ανακαλύψεις αυτές άρχισε να πραγματοποιείται μια ριζική μεταβολή στον τρόπο με τον οποίο οι επιστήμονες αντιμετωπίζουν τον φυσικό κόσμο, έτσι ώστε όλα να οδηγούν στη δημιουργία ενός νέου μοντέλου πραγματικότητας, με την έννοια του γενικού πλαισίου σκέψης ή του εννοιολογικού σχήματος γύρω από το οποίο στη συνέχεια πλέκονται τα δεδομένα της εμπειρίας.
Ποια είναι όμως η σχέση του μοντέλου εξήγησης του φυσικού κόσμου που διαμορφώνεται στη νέα Φυσική με την αριστοτελική φιλοσοφία;
Βαθιές αναλογίες
Το μοντέλο που διαμορφώνεται σήμερα στη Φυσική παρουσιάζει, από πολλές απόψεις, βαθιές αναλογίες με το αριστοτελικό, εφόσον οδηγεί σε μια δυναμική εικόνα του φυσικού κόσμου. Αυτό αποτελεί μια νέα αντίληψη για την Αριστοτελική Φυσική Φιλοσοφία.
Εκείνο λοιπόν που έχει δειχθεί είναι ότι υπάρχει μια θαυμαστή εννοιολογική συγγένεια ανάμεσα στην αριστοτελική φιλοσοφία και στη σύγχρονη επιστημονική σκέψη, καθώς και βαθύτατες αναλογίες στη χρήση εξηγητικών σχημάτων για τη σύλληψη και κατανόηση του κόσμου σε σχεδόν όλους τους σύγχρονους επιστημονικούς κλάδους, γεγονός που καθιστά απόλυτα επίκαιρο και διαχρονικό το έργο του σταγιρίτη φιλοσόφου.
Φαίνεται λοιπόν ότι η αριστοτελική φιλοσοφία και η φιλοσοφική σκέψη ευρύτερα μπορούν να προσφέρουν τις εννοιολογικές γέφυρες που είναι απαραίτητες για να επιτευχθεί η ενότητα της γνώσης, επιτακτική ανάγκη της εποχής μας, όχι μόνο ανάμεσα στους διάφορους κλάδους των θετικών επιστημών αλλά και ανάμεσα στις θετικές επιστήμες και στις επιστήμες του ανθρώπου.
Με τι ασχολήθηκε
Tο φάσμα τώρα των ενδιαφερόντων του είναι πραγματικά εντυπωσιακό. Aν εξαιρέσει κανείς τα καθαρά μαθηματικά και την τέχνη της ιατρικής, σε όλους τους άλλους γνωστικούς τομείς ο Aριστοτέλης έχει καθοριστική συμβολή. Με σημερινούς όρους, θα λέγαμε ότι ασχολήθηκε με όλους τους κλάδους της φιλοσοφίας και τη λογική, με όλες τις φυσικές επιστήμες, με τη φυσιολογία, τη γεωγραφία και τη μετεωρολογία. Ακόμη με τη ρητορική, τη θεωρία του επιχειρήματος, τη γλώσσα και τη θεωρία της λογοτεχνίας, την ιστορία των θεσμών και των ιδεών, την πολιτική επιστήμη.
Στη φιλοσοφία, ο Αριστοτέλης επιχειρεί τον επιτυχή συνδυασμό της πλατωνικής ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας με τη φυσική φιλοσοφία των προσωκρατικών και εγκαινιάζει τον κλάδο της λογικής. Στις επιστήμες, θέτει τις βάσεις για τη φυσική, τη χημεία και τη μετεωρολογία, και αναδεικνύει τη σημασία και την κεντρική θέση της βιολογίας. Συστηματοποιεί την πρακτική της ρητορικής, θεμελιώνει τη θεωρία της λογοτεχνίας (την «ποιητική») και ξεκινάει ένα πρόγραμμα συστηματικής καταγραφής των πολιτευμάτων και των θεσμών των ελληνικών πόλεων. Mε δύο λόγια, τα αριστοτελικό έργο αντιπροσωπεύει την εγκυκλοπαίδεια των γνώσεων του 4ου αιώνα π.X.
Η φυσική φιλοσοφία του σταγειρίτη πανεπιστήμονα (Φυσικές Πραγματείες) διερεύνησε θεωρητικά και πρακτικά ζητήματα του φυσικού κόσμου, που αποτυπώθηκαν στα «Φυσικά» («Φυσική Ακρόαση»), «Περί Ουρανού», «Περί Γενέσεως και Φθοράς», «Μετεωρολογικά», ενώ το «Περί Κόσμου» θεωρείται σήμερα ψευδεπίγραφο.
Ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε εξονυχιστικά και με τη βιολογία, με τις έρευνές του να απαθανατίζονται στα Βιολογικά (Βιολογικές Πραγματείες), αν και κάποια θεωρούνται νόθα έργα. Το μόνο που γνωρίζουμε από τον ίδιο τον φιλόσοφο και από τις αναφορές του είναι το ευχάριστο έργο με τον τίτλο «Περί Θαυμασίων Ακουσμάτων», του αποδίδονται ωστόσο με σχετικές επιφυλάξεις και τα «Περί Ζώων Ιστορίας», «Περί Ζώων Μορίων», «Περί Ζώων Πορείας», «Περί Ζώων Κινήσεως», «Περί Ζώων Γενέσεως», ενώ το «Περί Φυτών» θεωρείται πια ψευδεπίγραφο.
Πηγή: ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-01-1998
