Από τη χρήση του πρώτου εργαλείου ή όπλου (π.χ ακατέργαστου λίθου) ως την κατάκτηση του διαστήματος ο άνθρωπος έχει πραγματοποιήσει μία θριαμβευτική πορεία για τη γνώση του κόσμου και τη βελτίωση των όρων της ζωής του. Όλα τα επιτεύγματα του ανθρώπου που προάγουν τη ζωή του αποτελούν τον πολιτισμό. Οι τρόποι καλλιέργειας της γης, οι κανόνες συμβίωσης μέσα στην κοινωνία, οι νόμοι που θεμελιώνουν οργανωμένο κράτος, οι επιστήμες, τα τεχνικά μέσα, τα καλλιτεχνικά δημιουργήματα, η γλώσσα, η θρησκεία, όλα συναποτελούν τον ανθρώπινο πολιτισμό.

Η κουλτούρα, (που οφείλεται στη γερμανική λέξη Kultur), σημαίνει την καλλιέργεια του πνεύματος, την παιδεία αλλά και το σύνολο της πνευματικής παράδοσης και δημιουργίας ενός κοινωνικού συνόλου. Η κουλτούρα είναι υποσύνολο του πολιτισμού.

Για να μελετήσουμε αυτή τη ευρεία έννοια του πολιτισμού μπορούμε να την αναλύσουμε στις παρακάτω επιμέρους κατηγορίες που οι ειδικοί ονομάζουν τομείς του πολιτισμού:

α. Οικονομική ζωή. Είναι όλη η προσπάθεια του ανθρώπου να εξασφαλίσει την τροφή του, το ντύσιμο του, το σπίτι του με όσες ανέσεις μπορεί. Εκφράζεται με κάθε μορφή παραγωγής και μεταποίησης αγαθών (γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία, βιοτεχνία, βιομηχανία) και κατανάλωσης. Ενδιάμεσες φάσεις ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση είναι η μεταφορά ,η συντήρηση και το εμπόριο των αγαθών. Ένα κριτήριο σύγχρονης αντίληψης για τη λειτουργία της οικονομικής ζωής μιας κοινωνίας τείνει να είναι το να απολαμβάνει ο καθένας το προϊόν του μόχθου του και οπωσδήποτε όχι λιγότερα από όσα είναι απαραίτητα για τις υλικές και πνευματικές ανάγκες του.

β. Κοινωνική ζωή. Είναι το σύνολο των διαπροσωπικών σχέσεων που δημιουργεί η συμβίωση των ατόμων μέσα στην κοινωνία. Μερικές από τις σχέσεις αυτές είναι ο αμοιβαίος σεβασμός, η συνεργασία, η αλληλεγγύη, η ίση μεταχείριση και η δικαιοσύνη.

Η μελέτη της κοινωνικής ζωής αναφέρεται σε θέματα όπως τα παρακάτω: γένεση της κοινωνικής ζωής, αναγκαιότητά της, σκοποί της κοινωνικής οργάνωσης, λειτουργία της κοινωνίας, προβλήματά της.

γ. Ηθική. Η δραστηριότητα του ατόμου μέσα στην κοινωνία είναι δυνατόν να επηρεάζει τη ζωή των άλλων θετικά ή αρνητικά. Γι αυτό είναι ανάγκη να προσδιορίζονται κανόνες συμπεριφοράς, που ορίζουν τα πλαίσια δράσης και ελευθερίας του ατόμου. Οι κανόνες που αποδέχονται και εφαρμόζουν τα μέλη μιας κοινωνίας αποτελούν την ηθική της.

δ. Πολιτεία. Μερικοί κανόνες συμπεριφοράς (π.χ. σεβασμός της ζωής ή της προσωπικής ιδιοκτησίας του άλλου) είναι τόσο θεμελιακοί για την ομαλή κοινωνική συμβίωση, ώστε η τήρησή τους να θεωρείται υποχρεωτική και η παραβίασή τους να αποδοκιμάζεται έντονα από την κοινή γνώμη. Τέτοιους κανόνες οι κοινωνίες τους θεσπίζουν ως νόμους, συνήθως γραπτούς (θετό δίκαιο) και τιμωρούν τους παραβάτες.

Έτσι διαμορφώνεται σταδιακά η κρατική εξουσία, που πρέπει να αντιπροσωπεύει τα συμφέροντα και τη βούληση όλων των πολιτών.

Η μελέτη της έννοιας της πολιτείας, περιλαμβάνει τη γένεση της πολιτείας, τη δομή και λειτουργία της, και όργανα και τις αρμοδιότητές τους, τα δικαιώματα του πολίτη κλπ.

ε. Θρησκεία. Η θρησκευτική πίστη είμαι υπόθεση προσωπική για τον καθένα και απαντάει στα μεγάλα και εναγώνια ερωτήματα για την προέλευση του κόσμου και της ζωής, την ύπαρξη Θεού και τη σχέση του με τους ανθρώπους.

Η θεωρεία της θρησκείας εξετάζει τη γένεση της θρησκευτικής ιδέας, την επιμέρους διδασκαλία των θρησκειών κλπ. Όλες οι θρησκείες έχουν και κάποιον ηθικό κώδικα, που συνήθως υποδείχνει στους πιστούς καθήκοντα πιο πολλά και ποιοτικά, διάφορα από εκείνα που απαιτεί η κοινή γνώμη και επιβάλει ο νόμος. Βασικά στοιχεία της θρησκείας είναι: το δόγμα, η λατρεία και η ηθική.

στ. Επιστήμη. Είναι όλες οι οργανωμένες γνώσεις του ανθρώπου για τη φύση, για την κοινωνία και τον εαυτό του. Οι ειδικοί χωρίζουν τις επιστήμες σε φυσικές, μαθηματικές, κοινωνικές (επιστήμες του ανθρώπου). Σκοπός της επιστημονικής έρευνας είναι η εύρεση της αλήθειας.

ζ. Τεχνική – Τεχνολογία. Όταν τα πορίσματα της επιστήμης τα χρησιμοποιούμε για πρακτικές εφαρμογές (π.χ. το νόμο διαστολής των σωμάτων τον λαμβάνουμε υπόψη για την τοποθέτηση σιδηροτροχιών) δημιουργούμε την τεχνική. Όλες μαζί οι τεχνικές μέθοδοι αποτελούν ότι ονομάζουμε τεχνολογία.

η. Τέχνη. Το συναίσθημα του ωραίου είναι έμφυτο. Όταν ο άνθρωπος θαυμάζει το ωραίο στη φύση ή στα ανθρώπινα έργα, εκφράζει την καλαισθησία του. Αν ο ίδιος δημιουργεί κάτι ωραίο, γιατί του αρέσει ή γιατί επιθυμεί με αυτό να συγκινήσει ή να διδάξει τους άλλους (π.χ. ένα ποίημα ή ζωγραφικό πίνακα), τότε δημιουργεί τέχνη.  Η καλαισθητική αυτή τάση του ανθρώπου ως θεατή ή ως δημιουργού του ωραίου διαπιστώνεται από τα προϊστορικά χρόνια (εποχή των σπηλαίων).

θ. Γλώσσα. Οι ανθρώπινες μονάδες επικοινωνούν μεταξύ τους, με κινήσεις συμβολικές (π.χ. κατάφαση ή άρνηση, με κίνηση των ματιών ή των χεριών κλπ). Ανώτερος τρόπος επικοινωνίας είναι με τις μορφές της τέχνης. Αλλά το κυριότερο μέσο επικοινωνίας, πλουσιότερο, σαφέστερο και τελειότερο είναι η γλώσσα. Πως και πότε παρουσιάστηκε η γλώσσα (ως μέσο συνεννόησης, ως εικόνα και τελικά ως γραφή σχηματοποιημένη) είναι προβλήματα επιστημονικά. Βέβαιο όμως είναι ότι η γλώσσα βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη και προσαρμογή, ανάλογα με τις ανάγκες επικοινωνίας των ανθρώπων. Με τη γλώσσα εκφράζονται και διασώζονται οι ιδέες, προάγεται η επιστήμη, και ο πολιτισμός γενικότερα, καλλιεργείται ο διάλογος και η συνεννόηση των ανθρώπων.

Κάθε άτομο γίνεται κοινωνός του πολιτισμού και μόνο με το γεγονός ότι γεννήθηκε και μεγάλωσε μέσα σε κάποια κοινωνία (μαθαίνει γλώσσα, συνήθειες, πρακτικές γνώσεις κλπ). Κάθε κοινωνία μεταδίδει τον πολιτισμό της στην επόμενη γενιά με την παράδοση και με την εκπαίδευση.

Το άτομο συνήθως δε μένει παθητικός δέκτης του πολιτισμού, αλλά με τον τρόπο του και ανάλογα με τις ικανότητές του κάτι τροποποιεί και βελτιώνει π.χ. μπορεί να ανακαλύψει ένα καινούριο φάρμακο στην ιατρική, να κάνει ένα νέο πείραμα στην Χημεία, να βελτιώσει μια μέθοδο καλλιέργειας κλπ.

Έτσι γίνεται και δημιουργός και φορέας του πολιτισμού.

Αντινομίες του πολιτισμού: Με τον όρο εννοούμε τη θετική και αρνητική διάσταση του πολιτισμού.

Στα θετικά γνωρίσματα του πολιτισμού συγκαταλέγονται η ανάπτυξη της καθαρής γνώσης (επιστήμη) και η τεχνολογική επανάσταση, η εξάπλωση των δημοκρατικών θεσμών, η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, η ενίσχυση του διεθνισμού, η άνοδος του πνευματικού επιπέδου κ. ά.

Ωστόσο, διαπιστώνονται έντονα αρνητικά στοιχεία όπως λ. χ. η γενικευμένη αλλοτρίωση το πνεύμα υλισμού και ευδαιμονισμού, η κατα-στροφή του φυσικού περιβάλλοντος, η έξαρση των ανισοτήτων σε παγκόσμιο επίπεδο αλλά και στις δυτικές χώρες, η απειλή της ειρήνης, η παραβίαση των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Μαρία Κάππου, φιλόλογος