Η κριτική σκέψη είναι η ανάλυση των γεγονότων για τη διαμόρφωση μιας κρίσης πάνω σε ένα ζήτημα. Μία λειτουργία κατά την οποία το άτομο αξιολογεί την αξιοπιστία των πληροφοριών και αποφασίζει τι να σκεφτεί ή τι να κάνει μέσω συλλογισμών που γίνονται με βάση όλα τα δυνατά στοιχεία που μπορεί να έχει στη διάθεσή του. Πάνω από όλα κριτική σκέψη σημαίνει σκεπτικιστική θεώρηση και προσεκτική εξέταση οποιουδήποτε ισχυρισμού καθώς και απόρριψη οποιουδήποτε είδους προκαταλήψεων.
Προϋποθέτει τη σύμφωνη γνώμη για αυστηρά πρότυπα αριστείας και προσεκτική εντολή της χρήσης τους. Περιλαμβάνει αποτελεσματική επικοινωνία και ικανότητες επίλυσης προβλημάτων, καθώς και δέσμευση για να ξεπεραστεί ο εγγενής εγωκεντισμός και ο κοινωνιο-κεντρισμός .
Παρόλο που η Ιστορία της Κριτικής Σκέψης μπορεί να πρωτανιχνευτεί στα χρόνια της Αρχαίας Ελλάδας, ο φιλόσοφος John Dewey θεωρείται ο πατέρας της σύγχρονης Κριτικής Σκέψης. Ο Robert Ennis, καθηγητής στο Ιλινόις, λέει ότι «Κριτική σκέψη είναι η ορθολογιστική και στοχαστική σκέψη επικεντρωμένη στο να αποφασιστεί τι να πιστέψουμε ή να κάνουμε»
Αρχικά το άτομο μαθαίνει να στέκεται κριτικά όταν γνωρίζει τι να ρωτά πώς και πότε και στη συνέχεια πώς να σκέφτεται λογικά πότε και ποιες μεθόδους και στρατηγικές να χρησιμοποιεί για να αντιμετωπίσει μια κατάσταση.
Οι δεξιότητες κριτικής σκέψης είναι σημαντικές για τη γνωστική ανάπτυξη των παιδιών. Η εισαγωγή αυτών των δεξιοτήτων μπορεί να αρχίσει ήδη από την προσχολική ηλικία. Είναι σημαντικό ότι οι δεξιότητες ανάλυσης, σύγκρισης και σύνθεσης πρέπει αναπτυχθούν σε μικρή ηλικία, ώστε οι μαθητές να μπορούν να τις εφαρμόσουν σε κατάλληλες καταστάσεις, είτε στην ακαδημαϊκή ή την προσωπική τους ζωή.
Η κριτική σκέψη περιλαμβάνει ένα πολύπλοκο συνδυασμό δεξιοτήτων. Ανάμεσα στα κύρια χαρακτηριστικά είναι τα εξής:
Λογική: Η Λογική ασχολείται με τους κανόνες που χρησιμοποιούμε για να βγάζουμε σωστά συμπεράσματα, συνεπώς μας ενδιαφέρουν τα επιχειρήματα και οι συλλογισμοί. Σκεφτόμαστε κριτικά όταν:
- Βασιζόμαστε στη λογική και όχι στο συναίσθημα
- Απαιτούμε αποδεικτικά στοιχεία
- Βρίσκουμε τις καλύτερες δυνατές εξηγήσεις
Αυτογνωσία: Σταθμίζουμε τις επιδράσεις των κινήτρων και των προκαταλήψεων μας αναγνωρίζουμε τις δικές μας υποθέσεις ή προκαταλήψεις
Τιμιότητα: Αναγνωρίζουμε τις συναισθηματικές παρορμήσεις, εγωιστικά κίνητρα, ή άλλες πλάνες.
Ευρύτητα πνεύματος:
- Αξιολογούμε όλα τα εύλογα συμπεράσματα
- Μελετούμε την ποικιλία των πιθανών απόψεων ή οπτικών γωνιών
- Παραμένουμε ανοικτοί σε εναλλακτικές ερμηνείες
- Δεχόμαστε νέες εξηγήσεις και μοντέλα, διότι για παράδειγμα είναι καλύτερα τα στοιχεία, ή είναι πιο απλά, ή έχουν λιγότερες ασυνέπειες ή καλύπτουν περισσότερα δεδομένα
- Αποδεχόμαστε νέες προτεραιότητες, προχωρώντας σε επαναξιολόγηση των αποδεικτικών στοιχείων ή επανεκτίμηση των πραγματικών συμφερόντων μας
Πειθαρχία:
- Είμαστε ακριβείς, λεπτομερείς, πλήρεις και εξαντλητικοί
- Αντιστεκόμαστε στην χειραγώγηση και σε παράλογες προσφυγές
- Αποφεύγουμε γρήγορες αποφάσεις
Αποφασιστικότητα:
- αναγνωρίζουμε τη σημασία και αξία των εναλλακτικών υποθέσεων και προοπτικών
- αναγνωρίζουμε την έκταση και το βάρος της απόδειξης
Εν ολίγοις, οι άνθρωποι που έχουν αναπτύξει την κριτική τους σκέψη, είναι από τη φύση τους σκεπτικιστές, είναι ενεργοί, όχι παθητικοί.
Δεν έχουν εγωιστική άποψη για τον κόσμο. Είναι ανοιχτοί σε νέες ιδέες και προοπτικές. Είναι πρόθυμοι να αμφισβητήσουν τις πεποιθήσεις τους και να διερευνήσουν ανταγωνιστικά στοιχεία. Η κριτική σκέψη μας δίνει τη δυνατότητα να αναγνωρίσουμε ένα ευρύ φάσμα υποκειμενικών αναλύσεων αλλά με αντικειμενικά κριτήρια, και να αξιολογήσουμε πόσο καλά κάθε ανάλυση θα μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες μας. Τα πραγματικά γεγονότα μπορεί να είναι δεδομένα, αλλά το πώς θα τα ερμηνεύσουμε, αυτό μπορεί να διαφέρει.
Αντίθετα, τα παθητικά, μη κριτικά σκεπτόμενα άτομα λαμβάνουν μια απλουστευτική άποψη για τον κόσμο. Αντιλαμβάνονται τα πράγματα ως μαύρο και άσπρο. Αντιλαμβάνονται ερωτήματα του τύπου «ναι ή όχι» χωρίς λεπτές αποχρώσεις. Αδυνατούν να δουν τις συνδέσεις και την περιπλοκότητα των πραγμάτων. Αποτυγχάνουν να αναγνωρίσουν συναφή στοιχεία.
Που μας βοηθά η κριτική σκέψη;
Η εκπαίδευση στη λογική σκέψη μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα οποιοδήποτε πρόβλημα ή κατάσταση. Μας ενθαρρύνει να σκεφτόμαστε για τον εαυτό μας, να αμφισβητούμε, να αναγνωρίζουμε λογικές πλάνες, να αναλύουμε επιχειρήματα και να δοκιμάζουμε αυτές τις υποθέσεις κατά γνωστών γεγονότων.
Η κριτική σκέψη επίσης:
- Μας επιτρέπει να δημιουργήσουμε την δική μας γνώμη και να ασχοληθούμε με ένα θέμα σε μεγαλύτερο βάθος πλέον.
- Επιτρέπει να δημιουργούμε επιχειρήματα και να τα υποστηρίζουμε.
- Μας βοηθά να αξιολογήσουμε τον εαυτό μας και τη δουλειά μας. Έτσι έχουμε και καλύτερα αποτελέσματα και καλύτερες συνήθειες πνευματικά.
Σε πιο “καθημερινά” θέματα η κριτική σκέψη είναι ένα σημαντικότατο εργαλείο διότι:
- Μας επιτρέπει να εξελισσόμαστε συνεχώς νοητικά. Όταν συναντάμε νέες πληροφορίες τις αξιολογούμε και τις χρησιμοποιούμε καλύτερα μέσω της κριτικής σκέψης.
- Βοηθά στις δύσκολες αποφάσεις. Μας βοηθά να συγκρίνουμε τα υπέρ και τα κατά των διαθέσιμων επιλογών και ακόμη και να δούμε άλλες εναλλακτικές που δεν είχαμε καν φανταστεί.
- Μας προστατεύει από την χειραγώγηση. Καλώς ή κακώς όλοι μας κινδυνεύουμε από την χειραγώγηση είτε συνανθρώπων μας είτε διαφημιστικών ενεργειών κλπ. Σκεπτόμενοι κριτικά μπορούμε να προβλέψουμε και να αποφύγουμε τέτοιου είδους “κακοτοπιές.”
Πως εξασκούμε την κριτική μας σκέψη;
Τα καλά νέα είναι πως η λογική σκέψη δεν είναι ένα εγγενές ταλέντο, αλλά κάτι που μπορείτε να μάθετε και να εξασκήσετε. Πώς; Με τις παρακάτω ενέργειες:
- Αναπτύξτε τη συνήθεια της αμφισβήτησης
Αξιολογείτε και επαληθεύστε όλες τις πληροφορίες που συλλέγετε, ελέγξτε εάν οι πηγές πληροφοριών σας είναι αξιόπιστες και ακριβείς και διερευνήστε κάθε πληροφορία που θεωρείτε, ακόμη και λίγο αμφισβητήσιμη. Αξιολογήστε τις πηγές σας προτού τις χρησιμοποιήσετε είτε πρόκειται για γεγονότα, αριθμητικά στοιχεία είτε για απλές υποθέσεις.
- Προσαρμόστε την οπτική σας πρώτα
Να είστε αρκετά ευέλικτοι. Εξετάστε ένα πρόβλημα πολύπλευρα για να έχετε καλύτερη κατανόηση. Να έχετε υπόψιν τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα που μπορεί να έχετε, καθορίζοντας ποια είναι και πώς μπορούν να επηρεάσουν τον τρόπο που χειρίζεστε τις πληροφορίες. Να είστε περισσότερο ανοιχτοί και να αποδέχεστε τις νέες πληροφορίες, ακόμα και αν είναι αντίθετες με τις πεποιθήσεις σας.
- Μάθετε να τα συνδυάζετε όλα αποτελεσματικά.
Εξετάστε όλες τις πληροφορίες που έχετε, ελέγξτε όλες τις επιλογές σας, καταλάβετε τις σχέσεις μεταξύ των συλλεγόμενων πληροφοριών και στη συνέχεια πάρτε μια απόφαση ή βρείτε μια λύση.
Πως προσεγγίζουμε το πρόβλημα σκεπτόμενοι κριτικά;
Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε κάποιους ή και όλους (ακόμη καλύτερα) από τους παρακάτω τρόπους:
Ρωτάμε τα βασικά
- Τι ξέρεις ήδη;
- Πως το ξέρεις;
- Τι προσπαθείς να αποδείξεις ή να καταρρίψεις;
- Ποια στοιχεία πιθανόν παραβλέπεις;
- Μερικές φορές οι καλύτερες λύσεις δεν είναι οι πιο πολύπλοκες αλλά οι πιο εντυπωσιακά απλές.
Αμφισβητούμε τις βασικές μας πεποιθήσεις
Πολλά πράγματα που θέλουμε η επιζητούμε “μπλοκάρονται” από το τι θεωρούμε πρέπον, συνετό ή πιθανό.
Λαμβάνουμε υπόψιν τις νοητικές μας διεργασίες
- Η ανθρώπινη σκέψη είναι εκπληκτική ωστόσο λειτουργεί τόσο γρήγορα και αυτόματα που μπορεί να γίνει μειονέκτημα όταν προσπαθούμε να σκεφτούμε κριτικά. Το μυαλό μας χρησιμοποιεί διάφορες συντομεύσεις για να εξηγήσει τι συμβαίνει σε εμάς και το περιβάλλον γύρω μας. Ένα κατάλοιπο από τους προγόνους μας θα λέγαμε.
- Κάποιος που σκέφτεται κριτικά γνωρίζει τις γνωστικές και προσωπικές προκαταλήψεις του και την επιρροή που έχουν σε φαινομενικά αντικειμενικές απόψεις και αποφάσεις.
- Όλοι μας έχουμε προκαταλήψεις. Το να τις γνωρίζουμε είναι ένα βήμα προς την απόκτηση της κριτικής σκέψης.
Προσπαθούμε να μπούμε στην απέναντι θέση
- Αυτός είναι ένας εκπληκτικός τρόπος να λύνουμε δύσκολα προβλήματα. Για παράδειγμα, μιλάτε απότομα σε κάποιον γιατί είναι ειρωνικός απέναντι σας και εκείνος είναι ειρωνικός γιατί νιώθει ότι του μιλάτε απότομα δημιουργώντας έτσι έναν φαύλο κύκλο.
- Ακόμη και όταν η αντιστροφή αυτή δεν ισχύει, αυτή η τακτική αποδίδει και πάλι καθώς μας βοηθά να φτάσουμε στη λύση του προβλήματος.
Αξιολογούμε τα ήδη υπάρχουσα στοιχεία
Όταν θέλουμε να λύσουμε ένα πρόβλημα μας βοηθά πάντα να βλέπουμε προυπάρχουσες λύσεις και στοιχεία. Δεν χρειάζεται λοιπόν κάθε λύση να ξεκινά από το μηδέν. Θα πρέπει ωστόσο να αξιολογούμε τις πληροφορίες για να μην καταλήγουμε σε λάθος συμπεράσματα. Μπορούμε να έχουμε υπόψιν τα εξής:
- Ποιος πραγματοποίησε την έρευνα ή το πείραμα;
- Πως μάζεψε τα στοιχεία που διαθέτει;
- Για ποιο λόγο;
Για παράδειγμα, μια έρευνα χρηματοδοτούμενη από πετρελαϊκή εταιρεία μπορεί να μας δείχνει πως το πετρέλαιο δεν επιδρά με κανέναν τρόπο αρνητικά σε γη ή θάλασσα. Δεν σημαίνει πως απαραίτητα η έρευνα δεν ισχύει αλλά καλό είναι όταν υπάρχει σύγκρουση συμφερόντων να είμαστε πιο καχύποπτοι.
Σκεφτόμαστε εμείς για τον εαυτό μας
Δεν χρειάζεται να είμαστε υπερόπτες ή ξερόλες αλλά ούτε και να δεχόμαστε μια αλήθεια ασυζητητί επειδή προέρχεται από μια αυθεντία ή από κάποιο μέσο που εμπιστευόμαστε.
Έχουμε υπόψιν πως κανείς δεν μπορεί πάντα να σκέφτεται κριτικά
Η κριτική σκέψη είναι ένα καταπληκτικό εργαλεία μα χρησιμοποιείται για τα σημαντικά και τα δύσκολα της καθημερινότητας. Ακόμη και αυτά τα σημαντικά ζητήματα δυσκολευόμαστε να τα αντιμετωπίσουμε 100% αντικειμενικά. Το θέμα είναι να αναγνωρίζουμε τα λάθη και τα κολλήματα μας και να προσπαθούμε να τα αποφεύγουμε.
Κριτική σκέψη και διδασκαλία
Ο John Dewey είναι ένας από τους πολλούς σπουδαίους εκπαιδευτικούς που αναγνώρισαν ότι ένα πρόγραμμα σπουδών που στοχεύει στην ανάπτυξη δεξιοτήτων της σκέψης θα ωφελήσει τον κάθε μαθητή, την κοινότητα και ολόκληρη τη δημοκρατία.
Η κριτική σκέψη θεωρείται επίσης σημαντική για την ανοχή στην εκπαίδευση για τα ανθρώπινα δικαιώματα . Η Διακήρυξη Αρχών για την Ανοχή που υιοθετήθηκε από την UNESCO το 1995 επιβεβαιώνει ότι «η εκπαίδευση για την ανοχή θα μπορούσε να στοχεύει στην αντιμετώπιση παραγόντων που οδηγούν σε φόβο και αποκλεισμό άλλων ατόμων και μπορεί να βοηθήσει τους νέους να αναπτύξουν ικανότητες για ανεξάρτητη κρίση, κριτική σκέψη και ηθική συλλογιστική ».
Συμβουλές για την διδασκαλία της κριτικής σκέψης
- Ενθαρρύνετε τα παιδιά να κάνουν ερωτήσεις. Οι γονείς και οι δάσκαλοι θα πρέπει να ενθαρρύνουν την περιέργεια των παιδιών. Εάν μια λογική δεν έχει νόημα σε ένα παιδί, θα πρέπει να το ενθαρρύνετε να εκφράσει τις αντιρρήσεις ή την δυσκολία του.
- Ζητήστε από τα παιδιά να εξετάσουν εναλλακτικές επεξηγήσεις και λύσεις. Είναι ωραίο να παίρνετε μια σωστή απάντηση. Όμως, πολλά προβλήματα έχουν περισσότερες από μία λύσεις. Όταν τα παιδιά εξετάζουν πολλαπλές λύσεις, μπορούν να γίνουν πιο ευέλικτοι στοχαστές.
- Δώστε στα παιδιά διευκρινισμένες έννοιες. Τα παιδιά θα πρέπει πρακτικά να θέτουν τα πράγματα με τα δικά τους λόγια, διατηρώντας παράλληλα την έννοια ανέπαφη.
- Συζήτηση για τις προκαταλήψεις. Οι μαθητές όλων των τάξεων μπορούν να καταλάβουν πως τα συναισθήματα, τα κίνητρα ακόμα και οι πόθοι μας μπορούν να επηρεάσουν τις αποφάσεις μας.
- Μην περιορίσετε την κριτική σκέψη σε αμιγώς πραγματικά ή ακαδημαϊκά θέματα. Ενθαρρύνετε τα παιδιά να συζητήσουν και να αιτιολογήσουν ηθικά, δημόσια ή πολιτικά θέματα.
- Προωθήστε τη γραφή. Όπως γνωρίζουν πολλοί εκπαιδευτικοί, η διαδικασία της γραφής βοηθά τους μαθητές να αποσαφηνίσουν τις εξηγήσεις τους και να οξύνουν τα επιχειρήματά τους.
Παρακάτω θα δείτε μερικές συμβουλές για την διδασκαλία της κριτικής σκέψης από τον οργανισμό «The American Philosophical Association»:
Ξεκινήστε νωρίς. Τα μικρά παιδιά μπορεί να μην είναι έτοιμα για την εκπαίδευση της τυπικής λογικής. Αλλά μπορούν να διδαχθούν να αιτιολογούν τα συμπεράσματά τους, καθώς και να αξιολογούν τα αίτια που δίνονται από άλλους.
Αποφύγετε την ώθηση ενός δόγματος. Όταν ζητάμε από τα παιδιά να κάνουν κάτι με έναν συγκεκριμένο τρόπο, πρέπει να εξηγήσουμε τους λόγους.
Ενθαρρύνετε τα παιδιά να κάνουν ερωτήσεις. Οι γονείς και οι δάσκαλοι θα πρέπει να ενθαρρύνουν την περιέργεια των παιδιών. Εάν μια λογική δεν έχει νόημα σε ένα παιδί, θα πρέπει να το ενθαρρύνετε να εκφράσει τις αντιρρήσεις ή την δυσκολία του.
Ζητήστε από τα παιδιά να εξετάσουν εναλλακτικές επεξηγήσεις και λύσεις. Είναι ωραίο να παίρνετε μια σωστή απάντηση. Όμως, πολλά προβλήματα έχουν περισσότερες από μία λύσεις. Όταν τα παιδιά εξετάζουν πολλαπλές λύσεις, μπορούν να γίνουν πιο ευέλικτοι στοχαστές.
Δώστε στα παιδιά διευκρινισμένες έννοιες. Τα παιδιά θα πρέπει πρακτικά να θέτουν τα πράγματα με τα δικά τους λόγια, διατηρώντας παράλληλα την έννοια ανέπαφη.
Συζήτηση για τις προκαταλήψεις. Οι μαθητές όλων των τάξεων μπορούν να καταλάβουν πως τα συναισθήματα, τα κίνητρα ακόμα και οι πόθοι μας μπορούν να επηρεάσουν τις αποφάσεις μας.
Μην περιορίσετε την κριτική σκέψη σε αμιγώς πραγματικά ή ακαδημαϊκά θέματα. Ενθαρρύνετε τα παιδιά να συζητήσουν και να αιτιολογήσουν ηθικά, δημόσια ή πολιτικά θέματα.
Προωθήστε τη γραφή. Όπως γνωρίζουν πολλοί εκπαιδευτικοί, η διαδικασία της γραφής βοηθά τους μαθητές να αποσαφηνίσουν τις εξηγήσεις τους και να οξύνουν τα επιχειρήματά τους.
8 τρόποι με τους οποίους οι γονείς μπορούν να υποστηρίξουν την κριτική σκέψη στο σπίτι
1. Σκεφτείτε κριτικά κάνοντας το συνήθεια.
Αυτό είναι πιο σημαντικό από το αν οι μαθητές μπορούν να σκεφτούν κριτικά.
2. Συζητήστε τα πάντα!
3. Παρέχετε πρόσβαση σε διάφορα ποιοτικά υλικά ανάγνωσης και μετά δώστε τους χρόνο να τις διαβάσουν και να συζητήσουν.
4. Κάντε πρακτική με συλλογισμό και αναζήτηση αποδεικτικών στοιχείων
5. Βοηθήστε τους να μαθαίνουν από τα πάντα.
Βοηθήστε τους να δουν ότι η μάθηση είναι μια νοοτροπία – όπως είναι η επιστήμη και η κριτική σκέψη. Δεν χρειάζεται απλώς να μάθουν από το «σχολείο» ή τα βιβλία, αλλά από τη φύση και τις συνομιλίες και τα παιχνίδια και την παρατήρηση. Στη συνέχεια, βοηθήστε τους να υποβάλουν αξιώσεις και να παράσχουν αποδεικτικά στοιχεία για αυτές τις αξιώσεις ως το τελικό αποτέλεσμα
6. Παίξτε παιχνίδια
Τα παιχνίδια σαν το σκάκι αποτελούν θησαυρούς ευκαιριών κριτικής σκέψης – για έναν λόγο. Ότι πολλοί μαθητές απολαμβάνουν το παιχνίδι και τη σκέψη τους. Αυτό το αρχαίο παιχνίδι αποδεικνύεται χρήσιμο στη δημιουργία μιας αναπτυξιακής νοοτροπίας επειδή για να είναι αποτελεσματικός ένας παίκτης πρέπει να εξετάσει εναλλακτικές κινήσεις προτού επιλέξει την καλύτερη.
6. Κάντε την κριτική σκέψη παιχνίδι
Κάντε την κριτική σκέψη ένα είδος παιχνιδιού.
7. Διδάξτε την κριτική σκέψη ως νοοτροπία
Κατανοώντας ότι η κριτική σκέψη είναι ένα είδος νοοτροπίας και όχι απλώς μια «ικανότητα» μπορεί να την βοηθήσει να γίνει ένα είδος συνήθειας. Αυτό ισχύει εν μέρει επειδή η κριτική σκέψη δίνει στη λογική έναν σκοπό και έναν τόνο –που μπορεί να είναι δύσκολο χωρίς το είδος της γνωστικά ευέλικτης και δημιουργικά παιχνιδιάρικης νοοτροπίας που προωθεί την κριτική σκέψη.
Με άλλα λόγια, η κριτική σκέψη έρχεται πιο φυσικά σε ορισμένες καταστάσεις του νου (παιχνιδιάρικο, ασφαλές, περίεργο και ενδυναμωμένο) από ό, τι άλλες (που κατευθύνονται, παρακολουθούνται, αναγκάζονται και αξιολογούνται).
8. Εξερευνήστε τα οφέλη της κριτικής σκέψης
Και να το κάνετε με τρόπους αξιόπιστους στα παιδιά και όχι να επωφεληθείτε από τα οφέλη της κριτικής σκέψης 25 χρόνια από τώρα.
Πηγές: Wikipedia – iKid Center – TeachThoughts
