ΤΟ ΤΡΙΕΠΙΠΕΔΟ ΤΗΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ

Τι είναι αυτό που μπορεί να νικήσει, να συντρίψει, να εξοστρακίσει από το σημερινό δρόμο, αυτό το φοβερό τρίγωνο προκατάληψη – ανθρώπινα πάθη – άρρωστο κατεστημένο; Τι είναι αυτό που μπορεί ν’ απελευθερώσει το άτομο και να το αναδείξει σε άνθρωπο με ελεύθερη σκέψη και επομένως και με ελεύθερη δράση; Τι είναι αυτό που μπορεί να βάλει τον πλανήτη μας σε μια ασφαλή πορεία και ταυτόχρονα να καταπολεμήσει τη φτώχεια, την αρρώστια και την αγραμματοσύνη; Τι είναι αυτό που μπορεί να γιατρέψει την ανθρωπότητα από τα δεινά της; Τι είναι αυτό τέλος πάντων που μπορεί να βγάλει τον άνθρωπο από το σημερινό δρόμο της ηθικής κατάπτωσης και να τον βάλει σ’ ένα νέο υγιή δρόμο, με υψηλές πνευματικές, ηθικές και πολιτισμικές αξίες; Τι είναι αυτό που μπορεί να φτιάξει έναν ανθρώπινο κόσμο, όπου ο καθένας να μπορεί να ζει μια αξιοπρεπή ζωή, σ’ ένα περιβάλλον όπου οι άνθρωποι θα είναι φιλικοί μεταξύ τους και όχι ανταγωνιστικοί και εχθρικοί; Κοντολογίς, τι είναι αυτό που μπορεί να φτιάξει έναν κόσμο ανθρωπιάς για όλους μας και από όλους μας;

Η σημερινή κατάσταση, που όπως είπαμε είναι ο δρόμος που ακολουθεί η ανθρωπότητα από αρχαιοτάτων χρόνων, έχει ανάγκη από ριζική αλλαγή. Δεν ωφελούν σε τίποτα οι μικροαλλαγές και οι μικροδιορθώσεις. Χρειαζόμαστε μια ριζική αλλαγή. Χρειαζόμαστε το όραμα και την πορεία για έναν νέο δρόμο.

Ο νέος δρόμος που προτείνουμε χαρακτηρίζεται από τα εξής τρία στοιχεία: Τη γνώση, τη συνείδηση και την ευτυχία. Σχηματικά, βλέπουμε το νέο δρόμο ως ένα τριεπίπεδο, όπου το πρώτο επίπεδο είναι η γνώση, το δεύτερο επίπεδο είναι η συνείδηση και το τρίτο επίπεδο είναι η ευτυχία.

 

Σχήμα 13.1. Το τριεπίπεδο γνώση – συνείδηση – ευτυχία. Η ανθρωπότητα θα είναι ευτυχισμένη.

Η γνώση είναι η βάση (το πρώτο επίπεδο) του νέου δρόμου. Σήμερα, το εύρος και το βάθος της γνώσης μας είναι μεγάλο (τα κεφάλαια 1 και 2 στόχο είχαν να παρουσιάσουν, εν συντομία, το εύρος και βάθος των γνώσεων που έχουμε σήμερα μόνο πάνω σε δύο συγκεκριμένα αλλά πολύ σημαντικά θέματα: Το σύμπαν και τη ζωή). Φυσικά δεν κατέχουμε όλη την γνώση για όλα τα πράγματα. Αλλά αυτή που κατέχουμε είναι αρκετή για να αποτελέσει το πρώτο θεμέλιο του νέου δρόμου. Με την πάροδο του χρόνου, καθώς η γνώση θ’ αυξάνει, τα θεμέλια θα γίνονται πιο βαθιά και πιο πλατιά και επομένως η βάση του νέου δρόμου θα γίνεται πιο στέρεη και πιο εύρωστη.

Τι πιο σίγουρο, τι πιο σωστό από το να έχεις όλη την οικουμένη να πατάει πάνω σε στέρεη βάση, να στηρίζεται δηλαδή πάνω στην γνώση! Πιο στέρεη βάση από την γνώση δεν υπάρχει. Πιο εύρωστη βάση από την γνώση, που με την πάροδο του χρόνου αυξάνει, δεν υπάρχει.

Η γνώση έχει τη βάση της κυρίως στην επιστήμη, στη φιλοσοφία και στην τέχνη. Όσο αυτά τα τρία αναπτύσσονται και διευρύνουν τις κατακτήσεις τους, τόσο διευρύνεται και αυξάνει η γνώση.

Από την εμφάνιση του ανθρώπου στη Γη μέχρι πριν από περίπου 70.000 χρόνια, οπότε εμφανίστηκε ο HOMO SAPIENS, η γνώση ήταν ελάχιστη, σχεδόν μηδενική. Από τότε και μετά, αρχίζει να μεγαλώνει και στην εποχή της αρχαίας Ελλάδας φαίνεται να κατακτά ένα σημαντικό μέγεθος. Η γνώση μεγαλώνει ακόμα πιο πολύ τον 16^ο, 17^ο, 18^ο και 19^ο αιώνα. Με το τέλος του 20ου αιώνα, έχει φθάσει σε ένα τόσο υψηλό επίπεδο, που είναι ικανό να αλλάξει ριζικά την πορεία της ανθρωπότητας. Αναμένεται ότι στον αιώνα που μόλις ανέτειλε ο ρυθμός κατάκτησης της νέας γνώσης θα είναι ακόμα πιο θεαματικός.

Η γνώση αποδυναμώνει τη μία από τις τρεις κορυφές του τριγώνου προκατάληψη – ανθρώπινα πάθη – κατεστημένο του σημερινού δρόμου. Συγκεκριμένα, η γνώση αποδυναμώνει την προκατάληψη.

Για να γίνει το σημείο αυτό πιο σαφές, ας πάρουμε ένα παράδειγμα (ίσως το λιγότερο δημοφιλές παράδειγμα), το θάνατο. Όσον αφορά στο θάνατο, ξέρουμε ότι όπως και στα ζώα, έτσι και στον άνθρωπο, μετά το θάνατο, όλες οι λειτουργίες του σταματούν οριστικά (σκέψη, νους, ψυχή, τα πάντα). Μέχρι σήμερα δεν έχει βρεθεί τεκμηριωμένη επιστημονική απόδειξη που να ανατρέπει την άποψη αυτή. Όταν και εφόσον βρεθεί, και όποια και αν είναι αυτή, θα είναι μια νέα γνώση και θα προστεθεί ευχαρίστως στην υπόλοιπη γνώση που έχει ήδη ο άνθρωπος. Αλλά μέχρι τότε, δεν χωρούν στο επίπεδο της γνώσης δοξασίες, όπως μετεμψύχωση, κόλαση, παράδεισος, κ.λ.π. Μακάρι να συμβαίνει κάτι από όλα αυτά. Αλλά μέχρι ν’ αποδειχθεί, οι δοξασίες αυτές είναι πρόδηλον ότι δε μπορούν να ενταχθούν στο επίπεδο της γνώσης. Η επιστήμη λέει ότι δεν είναι δυνατόν το «μακάρι» (δηλ. αυτό που θα θέλαμε να συμβαίνει), να το βαφτίζουμε πραγματικότητα και να το θεωρούμε γνώση. Όχι. Αυτό έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με τη βασική αντίληψη του τι είναι γνώση.

Οι γνωστές και πολύ σημαντικές ερωτήσεις: Ποιός έφτιαξε το σύμπαν; Ποιός έφτιαξε τη ζωή πάνω στη Γη; Υπάρχει δημιουργός; Ποιο είναι το μέλλον του ανθρώπου και του σύμπαντος; Αυτά τα πολύ ενδιαφέροντα ερωτήματα είναι ερωτήματα και στο νέο μας δρόμο. Δεν γνωρίζουμε τις απαντήσεις. Ψάχνουμε να τις βρούμε. Αλλά μέχρι που να τις βρούμε (αν τις βρούμε ποτέ), το επίπεδο της γνώσης δεν δέχεται δογματικές και θρησκοληπτικές απόψεις. Τίποτε δεν ενσωματώνεται στη βάση του νέου δρόμου αν δεν έχει αποδειχθεί ότι είναι αλήθεια.

Σημειώνουμε ότι η γνώση είναι αυτή που είναι, γιατί έχει περάσει τη βάσανο της απόδειξης, είτε μας αρέσει, είτε όχι. Η γνώση δεν προκύπτει από δημοκρατικές διαδικασίες, ψηφοφορίες και πλειοψηφίες. Η πέτρα βουλιάζει στο νερό, ενώ το ξύλο επιπλέει, είτε αρέσει στους πολλούς, είτε αρέσει στους λίγους, είτε δεν αρέσει σε κανέναν. Όμοια, μια πέτρα πέφτει από τα χέρια μας πάντα κάτω προς τη Γη και ποτέ προς τα πάνω. Αυτά συμβαίνουν κατά τον ίδιο τρόπο στην Ελλάδα, στην Κίνα, σε μια χώρα με θρησκεία Α και σε άλλη χώρα με θρησκεία Β, στη Γη, στη Σελήνη, στο γαλαξία μας και στο σύμπαν ολόκληρο.

Είτε μας αρέσει είτε δεν μας αρέσει η γνώση δεν έχει προτιμήσεις ούτε στην εθνικότητα, ούτε στη θρησκεία, ούτε στο χρώμα του δέρματός μας. Αυτή η παρατήρηση είναι σημαντική γιατί πρέπει να γίνει σαφές ότι η γνώση δεν στρέφεται εναντίον αλλά ούτε και υποστηρίζει κάποια φυλή, ή κάποιο κράτος, ή κάποια θρησκεία. Γιατί η γνώση δεν έχει προτιμήσεις, δεν έχει φίλους και εχθρούς, δεν έχει συμπάθειες και αντιπάθειες. Έτσι, αν π.χ. αποδειχθεί ότι υπάρχει μετεμψύχωση, αυτή θα είναι μια γνώση που θα προστεθεί στις άλλες που ήδη κατέχουμε και θα δυναμώσει τα θεμέλια του νέου δρόμου. Επαναλαμβάνουμε όμως και πάλι: Τίποτα δεν μπαίνει στα θεμέλια της γνώσης, αν πρώτα δεν αποδειχθεί ότι είναι όντως αλήθεια.

Τονίζουμε ότι το πρώτο επίπεδο του νέου δρόμου, το θεμελιακό επίπεδο, το επίπεδο της γνώσης, έχει το σημαντικό χαρακτηριστικό ότι είναι στέρεο και ενωτικό. Και είναι στέρεο, γιατί βασίζεται στην αλήθεια, δηλ. στην αποδεδειγμένη γνώση, που είναι ίδια για όλους μας. Άρα η αλήθεια μας φέρνει κοντά, μας ενώνει, χωρίς διακρίσεις, χωρίς προκαταλήψεις, χωρίς συμπάθειες, χωρίς αντιπάθειες. Το επίπεδο της γνώσης είναι ένας ουδέτερος χώρος, που όλοι μπορούμε να εισέλθουμε και πρέπει να μπούμε ευχαρίστως. Είναι ένας χώρος που όλοι μαζί θα ενωθούμε, που όλοι μαζί θα πατάμε με σιγουριά, που όλοι μαζί θα τον διευρύνουμε με προθυμία. Εξάλλου, όπως μας διαβεβαιώνει και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι «όσο πιο πολύ μαθαίνουμε, τόσο πιο πολύ αγαπούμε».

Η γνώση είναι ένα αγαθό που δεν το κατέχουν όλοι οι άνθρωποι. Αυτοί που δεν το κατέχουν, και είναι πάρα πολλοί, δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι ως ένα βαθμό ζούνε στο σκοτάδι. Η γνώση είναι φως, ένα φως που το δικαιούμαστε όλοι, όπως όλοι δικαιούμαστε το φως του Ήλιου. Να λοιπόν ποια είναι η πρώτη αποστολή της παιδείας: Η διάδοση της γνώσης στα πέρατα της οικουμένης. Άνθρωποι με γνώση σημαίνει άνθρωποι με εφόδια για να στεριώσουν την αλληλεγγύη και τη συνεργασία μεταξύ των λαών για να φτιάξουν έναν καλύτερο κόσμο.

Η συνείδηση είναι το δεύτερο επίπεδο στο τριεπίπεδο γνώση – συνείδηση – ευτυχία του νέου δρόμου. Η συνείδηση αποδυναμώνει τις δύο επόμενες κορυφές του καταραμένου τριγώνου του σημερινού δρόμου, δηλ. τα ανθρώπινα πάθη και το κατεστημένο. Πριν αναπτύξουμε το επίπεδο της συνείδησης, ας δούμε πρώτα τι είναι συνείδηση.

Συνείδηση είναι μια συγκεκριμένη λειτουργία που έχουν ορισμένοι ζώντες οργανισμοί και έχει τα εξής χαρακτηριστικά: Κάθε οργανισμός με συνείδηση αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, τον κόσμο γύρω του, τους άλλους ζώντες οργανισμούς, τη φύση, το σύμπαν και προπαντός αντιλαμβάνεται αυτό που κάνει και τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει στον εαυτό του, στους ομοίους του, στους υπόλοιπους ζώντες οργανισμούς, στη νεκρή φύση. Απ’ όλους τους ζώντες οργανισμούς στον πλανήτη μας μόνο ο άνθρωπος έχει συνείδηση, που σημαίνει ότι μόνο ο άνθρωπος καταλαβαίνει ότι, αν π.χ. πετάξει ένα αναμμένο σπίρτο στο δάσος, θα προκαλέσει πυρκαγιά και θα κάψει το δάσος. Και αφού το καταλαβαίνει, φυσικά φέρει και την ευθύνη της πράξης του αυτής. Αντίθετα, αν ένα ζώο κάνει την ίδια πράξη, δεν έχει την ευθύνη της πράξεώς του, γιατί δεν αντιλαμβάνεται τις συνέπειες. Άρα όση ευθύνη έχει μια πέτρα, τόση έχει και ένα μυρμήγκι ή ένα άλογο για το τι συμβαίνει στον πλανήτη μας, στο σύμπαν ολόκληρο.

Ο κάθε άνθρωπος, αφού έχει συνείδηση, γνωρίζει ότι είναι ένα μέρος του συνόλου που λέγεται ανθρωπότητα, ενός ακόμα μεγαλύτερου συνόλου που λέγεται πλανήτης Γη, ενός ακόμα μεγαλύτερου συνόλου που είναι το Ηλιακό μας σύστημα, ενός ακόμα μεγαλύτερου συνόλου που είναι ο γαλαξίας μας, ενός ακόμα μεγαλύτερου συνόλου που λέγεται σύμπαν. Ο κάθε άνθρωπος με συνείδηση έχει ευθύνη για καθένα από αυτά τα σύνολα, ιδιαίτερα για τα δύο πρώτα: Την ανθρωπότητα και τον πλανήτη Γη.

Κατά την άποψή του γράφοντος, η ευθύνη που πρέπει ν’ αποδώσουμε σ’ ένα άτομο πρέπει να έχει το εξής βασικό χαρακτηριστικό: Να είναι κοντά στα μέτρα του, δηλ. να είναι μέσα στις δυνατότητές του. Επομένως, το επίπεδο της συνείδησης είναι βέβαιον ότι έχει κάποιες απαιτήσεις από τον καθένα μας, αλλά οι απαιτήσεις αυτές πρέπει να είναι ρεαλιστικές, να είναι μέσα στις καθημερινές ικανότητές μας, όπως εξηγούμε αμέσως πιο κάτω.

Η ευθύνη που έχει ο κάθε άνθρωπος με συνείδηση για το συνάνθρωπό του είναι να νοιάζεται γι’ αυτόν όσο μπορεί περισσότερο. Επίσης, η ευθύνη που έχει κάθε άνθρωπος με συνείδηση για τον συνάνθρωπό του είναι να μπορεί να τον ανέχεται, όσο μπορεί περισσότερο. Δεν υποστηρίζουμε ότι μπορεί ν’ αγαπάει όλους τους ανθρώπους (κατά το αγαπάτε αλλήλους), ούτε υποστηρίζουμε ότι πρέπει αν κάποιος μας χαστουκίσει να γυρίσουμε και το άλλο μάγουλο. Όχι ότι διαφωνούμε με το πνεύμα της αγάπης των σχετικών κηρυγμάτων του Χριστού ή άλλων θρησκειών, αλλά γιατί φαίνεται ότι είναι ανθρωπίνως αδύνατον για τον καθένα μας να μπορεί να κάνει πλήρως πράξη το πνεύμα της αγάπης και μάλιστα να δέχεται αδιαμαρτύρητα τα χαστούκια του εχθρού του.

Η ευθύνη του ευσυνείδητου ανθρώπου πρέπει να είναι σε λογικά πλαίσια, πρέπει να είναι κοντά στα μέτρα του. Γι’ αυτό, η ευθύνη του περιορίζεται στο να νοιάζεται αλλά και να ανέχεται το συνάνθρωπό του, όσο αυτό του είναι δυνατόν. Το ίδιο πρέπει να κάνει και για τα ζώα και για τα φυτά. Το ίδιο και για τη νεκρή φύση.

Η συνείδηση βασίζεται στην αυταπόδεικτη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο, την αίσθηση (συνειδητοποίηση) από πλευράς του ατόμου ότι είναι κομμάτι αυτού του κόσμου, ότι βρίσκεται μέσα σ’ αυτόν τον κόσμο, ότι συνυπάρχει μ’ αυτόν, ενδιαφέρεται γι’ αυτόν, τον ανέχεται όσο μπορεί και γενικά βρίσκεται σε αρμονία μαζί του. Και όλα αυτά είναι πάντα μέσα στα ανθρώπινα πλαίσια και στις δυνατότητές του (και όχι απ’ έξω).

Η κοινωνία ανθρώπων με συνείδηση αποδέχεται κάποιους βασικούς κανόνες συνύπαρξης και συμπεριφοράς. Αυτοί οι κανόνες πρέπει να είναι μέσα στα πλαίσια του ανθρωπίνως δυνατού και συνοψίζονται σ’αυτό που είναι γνωστό σε όλους μας ως πανανθρώπινες αξίες, όπως ελευθερία, ειρήνη, δημοκρατία, δικαιοσύνη, αγάπη, αξιοκρατία, συμπόνια, κ.λ.π.

Άρα, όταν έχουμε τη μορφή συνείδησης που αναπτύξαμε πιο πάνω, είναι αυταπόδεικτο ότι δεν μπορούμε να έχουμε ανεξέλεγκτα ανθρώπινα πάθη, ούτε αμαρτωλό κατεστημένο, γιατί αυτά τα δύο αντιστρατεύονται τη συνείδηση. Όταν ο άνθρωπος νοιάζεται για όλα όσα είπαμε, πώς είναι δυνατόν να προσχωρεί στο μίσος, στη ζήλια, ή στην εκμετάλλευση; Επομένως, η συνείδηση απορρίπτει κατηγορηματικά αυτά τα δύο άκρως επιζήμια και καταστροφικά στοιχεία του σημερινού δρόμου.

Διευκρινίζουμε εδώ ότι ο όρος αυταπόδεικτο αναφέρεται σε κάτι που είναι τόσο φανερό που δεν χρειάζεται απόδειξη. Μάλιστα δε, αν θες να το αποδείξεις, ίσως να μη μπορείς. Π.χ. θεωρούμε αυταπόδεικτο ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι και φυσικά συμφωνούμε όλοι μ’αυτό. Πώς όμως μπορείς να το αποδείξεις; Νομίζω ότι κανένας δε μπορεί να το αποδείξει, αλλά όλοι το αποδεχόμαστε ως μια βασική ανθρωπιστική αξία – αλήθεια. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει με όλα αυτά που προαναφέραμε ως αυταπόδεικτα για τη συνείδηση. Σημειώνεται ότι την έννοια του αυταπόδεικτου πρωτο-εισήγαγε ο Ευκλείδης στη γεωμετρία του και έκτοτε συναντάται σε πολλούς τομείς. Ένα ξακουστό παράδειγμα είναι η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Η.Π.Α., η οποία καταλήγει ως εξής: «… θεωρούμε τις αλήθειες αυτές αυταπόδεικτες (self-evident)»..

Στο δεύτερο επίπεδο του νέου δρόμου, στο επίπεδο της συνείδησης, κυρίαρχα στοιχεία είναι η συλλογικότητα, η συλλογική ευθύνη, η συλλογική συνείδηση, η πλανητική συνείδηση, η αμοιβαία καλοσύνη και ανοχή. Επομένως, το επίπεδο της συνείδησης έχει το σημαντικό χαρακτηριστικό ότι είναι ενωτικό και συλλογικό. Και είναι ενωτικό και συλλογικό γιατί θέλει όλα τα συνειδητά όντα να συνυπάρχουν σ’έναν κοινό ιστό φτιαγμένο με υλικά τις πανανθρώπινες αξίες. Το επίπεδο της συνείδησης πατάει πάνω στο πρώτο επίπεδο, δηλ. στο επίπεδο της γνώσης, αλλά στηρίζεται επίσης και στο αυταπόδεικτο: Ότι όλοι οι ευσυνείδητοι άνθρωποι είναι συνετοί, ενδιαφέρονται και ανέχονται τους συνανθρώπους τους, αποδέχονται και στηρίζουν τα πανανθρώπινα ιδανικά.

Συνείδηση και αξίες θα μπορούσε να ήταν ο τίτλος του δεύτερου επιπέδου, θέλοντας να τονίσουμε ότι εδώ στο δεύτερο επίπεδο διαμορφώνονται και κυριαρχούν οι πανανθρώπινες αξίες Η συλλογικότητα (ολόκληρης) της ανθρωπότητας θα είναι μια τεράστια ανθρώπινη αλυσίδα. Όπου κρίκος της αλυσίδας και άνθρωπος, και όπου κρίκος θα ενώνεται με τον άλλον, η δε ένωση θα είναι τόσο στέρεη και αδιάρρηκτη, όσο είναι και η απαρέγκλιτη αφοσίωσή μας στις πανανθρώπινες αξίες. Έτσι οι αξίες θα λειτουργούν ως το λίπασμα των ανθρώπινων σχέσεων, της συλλογικότητας και του κοινωνικού ιστού.

Οι άνθρωποι με ελεύθερη και φιλόκοσμη σκέψη έχουν αυξημένη συνείδηση και είναι σ’ αυτούς που η ανθρωπότητα μπορεί να ελπίζει ότι θ’ αναλάβουν να μας φέρουν όλους κοντά για να υφάνουμε μαζί έναν παγκόσμιο ιστό συλλογικής συνείδησης που θα μας βγάλει από τα σημερινά αδιέξοδα.

Κοντολογίς, το δεύτερο επίπεδο είναι το επίπεδο της αλληλεγγύης και της αδελφοσύνης των λαών.

Η ευτυχία, το τρίτο επίπεδο στο τριεπίπεδο γνώση – συνείδηση – ευτυχία, δεν έχει το αντίστοιχό της στο τρίγωνο του σημερινού δρόμου. Είναι ένα νέο στοιχείο, πολύ μεγάλης σημασίας και είναι το υψηλότερο τελικό επίπεδο του νέου δρόμου.

Μείζων στόχος του ανθρώπου (και του νέου δρόμου) είναι η επιδίωξη της ευτυχίας. Όμως, τι είναι ευτυχία; Πως κατακτάται η ευτυχία; Είναι η ευτυχία ίδια για όλους τους ανθρώπους;

Ευτυχία είναι ένα σύνολο γνωρισμάτων, που σε πολλά σημεία τους είναι κοινά για όλους τους ανθρώπους, αλλά και σε πολλά άλλα είναι, εν γένει, διαφορετικά από άτομο σε άτομο. Τα κοινά σημεία για όλους τους ανθρώπους είναι όλα τα χαρακτηριστικά που έχει η συνείδηση, που αναφέραμε προηγουμένως. Τα διαφορετικά σημεία είναι οι προτιμήσεις που έχει ο καθένας μας, όπως π.χ. στο φαγητό, στο ντύσιμο, στη διασκέδαση, στο γάμο, στην καριέρα, στην τέχνη, στις πολιτικές πεποιθήσεις, στις φιλοσοφικές απόψεις, κ.λ.π.

Τα μετρήσιμα μεγέθη μάς είναι γνωστά, όπως π.χ. ο πληθυσμός μιας χώρας, η αύξηση ή μείωση του πληθυσμού, ο πληθωρισμός, οι χτύποι της καρδιάς ανά λεπτό, η αρτηριακή πίεση, η θερμοκρασία του σώματος, οι καταθέσεις στην τράπεζα, τα τετραγωνικά μέτρα του διαμερίσματος που έχουμε, κ.λ.π. Η ευτυχία είναι ένα μέγεθος που η επιστήμη δεν έχει βρει τρόπο να το μετρήσει. Επίσης δεν έχει βρει τρόπο να μετρήσει παραμέτρους που είναι βασικές για την ευτυχία μας, όπως είναι η ελευθερία, η αγάπη, η φιλία, ο έρωτας, η μοναξιά, ένα ποίημα, ένα τραγούδι, ένα χαμόγελο, το γέλιο ενός παιδιού, κ.λ.π. Έτσι καταλήγουμε στο ότι η ευτυχία, αλλά και γενικά η ίδια η ζωή, είναι μη μετρήσιμα μεγέθη. Τα μετρήσιμα μεγέθη, έχουν την αξία τους, αλλά ουσιαστικά δεν είναι τίποτε άλλο παρά νούμερα.

Η πλήρης ευτυχία είναι ένας πολύ δύσκολος στόχος, αν όχι αδύνατος. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η ευτυχία αποτελείται από τόσα πολλά κομμάτια, που είναι φυσικό σχεδόν πάντα κάποιο να λείπει. Γι’ αυτό αρκούμαστε στο να είμαστε όσο γίνεται πιο κοντά στην ευτυχία.

Όλα όσα κάνει ο ευσυνείδητος άνθρωπος για να μεγιστοποιήσει την ευτυχία του, σε καμιά περίπτωση δεν αντιστρατεύονται την ευτυχία των άλλων. Αντίθετα, στηρίζουν τις προσπάθειες των άλλων να είναι ευτυχισμένοι.

Η ευτυχία είναι η «ανταμοιβή» του ατόμου για τη συνεισφορά του στα δύο πρώτα επίπεδα, ιδιαίτερα δε στο δεύτερο επίπεδο. Το θέμα της «ανταμοιβής» είναι γνωστό ότι είναι μια μεγάλη κινητήριος δύναμη που μπορεί να παίξει καταλυτικό ρόλο στην υλοποίηση ενός φιλοσοφικού ή πολιτικού ή κοινωνικού ή θρησκευτικού ή άλλου συστήματος. Έτσι, π.χ. η θρησκεία μας προβάλλει τη μετά θάνατον ανταμοιβή του παραδείσου. Η δημοκρατία προβάλλει την ισότητα και ότι τα υλικά αγαθά και η εξουσία είναι για όλους. Ο Στωικισμός υποστηρίζει ότι η αρετή είναι το ύψιστο αγαθό και ότι είναι εξίσου δυνατή και για το δούλο και για τον αφέντη.

H δική μας πρόταση δεν είναι ούτε μεταφυσική, ούτε κάνει διακρίσεις. Είναι ενωτική και δίνει ίσες ευκαιρίες σε όλους. Η ανταμοιβή είναι πραγματική, αφορά αυτή τη ζωή και όχι άλλες ζωές. Η δε ανταμοιβή, αυτή καθ’ εαυτή, είναι σημαντική, αφού αποσκοπεί στη μεγιστοποίηση της ευτυχίας του ανθρώπου.

Μετά από τα πιο πάνω, το τρίτο και τελικό επίπεδο του νέου δρόμου μπορεί να χαρακτηριστεί και ως το επίπεδο της ανταμοιβής. Και αυτό έρχεται φυσιολογικά, γιατί στο τέλος (στο τρίτο επίπεδο) είναι που θα πρέπει να περιμένει κανείς να εισπράξει τα οφέλη (τους καρπούς) των προσπαθειών του.

Τέλος, το τρίτο επίπεδο, το επίπεδο της ευτυχίας, έχει το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ότι είναι ατομικό, προσωπικό. Και είναι ατομικό, γιατί επικεντρώνεται στον καθένα μας, στον κάθε άνθρωπο, στο κάθε άτομο χωριστά. Καθένας μας είναι μια μοναδική και ανεπανάληπτη παρουσία στον πλανήτη. Στο τρίτο επίπεδο, στο επίπεδο της ευτυχίας, το άτομο βρίσκεται στο αποκορύφωμα της δικής του μοναδικής ύπαρξης. Έχοντας δρομολογήσει τα δύο πρώτα επίπεδα, δηλ. της γνώσης και της συνείδησης, πρέπει παράλληλα ν’ ασχοληθεί με τον εαυτό του, να τον μελετήσει, να τον καταλάβει, να τον αξιολογήσει και προπαντός να τον αξιοποιήσει σε κάθε μορφή δημιουργικής δραστηριότητας (επιστήμη, φιλοσοφία και τέχνη), σε κάθε μορφή κοινωνικής δραστηριότητας (οικογένεια, κοινωνία, φιλία, κ.λ.π.) και σε κάθε μορφή απόλαυσης (πνευματική, ψυχική, σωματική διασκέδαση, χόμπι, κ.λ.π.). Κοντολογίς, είναι στο τρίτο επίπεδο όπου, κατά κύριο λόγο, το άτομο επιτυγχάνει «την αυτο-πραγμάτωσή του».

Ο νέος δρόμος προτείνει ένα νέο τρόπο ζωής, που η εφαρμογή του θα φέρει το μεγαλύτερο δυνατόν όφελος σε κάθε άνθρωπο. Θα φέρει την ευτυχία. Δεν προτείνουμε απλώς να στηρίζουμε π.χ. τις πανανθρώπινες αξίες επειδή αυτό είναι καλό (και όντως είναι καλό). Προτείνουμε να στηρίζουμε τις πανανθρώπινες αξίες γιατί αυτό θα μας φέρει πιο κοντά στο μείζονα στόχο της ζωής μας, που είναι η ευτυχία.

Το τρίτο επίπεδο έχει στόχο ν’ ανεβάσει τον άνθρωπο πνευματικά, ηθικά και πολιτισμικά. Να του δώσει βάθος ανθρώπινο. Να τον κάνει ελεύθερο, να τον κάνει χαρούμενο, να τον κάνει ευτυχισμένο. Μια πλούσια πηγή που θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε για κοινή βάση σ’ όλη την οικουμένη για να πετύχουμε όλα αυτά είναι η αρχαία ελληνική γραμματεία.

Ο 19^ος αιώνας ήταν ο αιώνας της βιομηχανικής επανάστασης (έφερε την απαλλαγή του ανθρώπου από τη σωματική δουλεία). Ο 20^ος αιώνας ήταν ο αιώνας της πληροφορίας (έφερε την απαλλαγή του ανθρώπου από την πνευματική δουλεία). Ο 21^ος αιώνας θα πρέπει να είναι ο αιώνας της συνείδησης (να φέρει την απαλλαγή του ανθρώπου από τη ψυχική δουλεία, να του χαρίσει ευτυχία).

Η πανοπλία γνώσεων που αποκτήσαμε, θα έπρεπε ν’ αξιοποιηθεί υπέρ του καλού της ανθρωπότητας. Η επιστήμη, η τέχνη, και η φιλοσοφία οφείλουν να συνεργαστούν για την επιδίωξη και κατάκτηση της ευτυχίας.

Αναφορικά με την ευτυχία, μια κινέζικη παροιμία λέει: «Θες να είσαι ευτυχισμένος μια ολόκληρη ημέρα; Πιες κρασί και μέθυσε. Θες να είσαι ευτυχισμένος έναν ολόκληρο χρόνο; Παντρέψου τη γυναίκα που αγαπάς. Θες να είσαι ευτυχισμένος μια ολόκληρη ζωή; Φύτεψε έναν κήπο».

Ο Επίκουρος μας προτρέπει προς την ευτυχία με τη γνωστή του ρήση: «Αν έχω κριθαρόψωμο και νερό, μπορώ να παραβγώ ακόμα και με το Δία στην ευτυχία και να τον νικήσω».

Να λοιπόν ένας δρόμος για την προσωπική ευτυχία: Η αίσθηση της απόλαυσης από το φύτεμα ενός κήπου, ή από λίγο κριθαρόψωμο και νερό.

Ο Άγγλος Νομπελίστας Μπέρναντ Ράσσελ λέει για την ευτυχία και τη δυστυχία: «Ευτυχία είναι όταν βάζεις τα καματερά (αγάπη, ειρήνη, δικαιοσύνη,…) μπροστά από το αλέτρι (τα πάθη, τα μίση, τα πλούτη, τη δόξα). Τι πιο ωραίο. Αντίθετα, δυστυχία είναι όταν βάζεις το αλέτρι μπροστά από τα καματερά. Τι πιο απάνθρωπο».

Οι μεγαλύτεροι εχθροί του ανθρώπου είναι όσοι απειλούν την ευτυχία του: Οι αρρώστιες, οι πόλεμοι, η αδικία, η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

Κατά την άποψη του γράφοντος, η καλή ζωή, δηλ. αυτή που οδηγεί στην ευτυχία, είναι εκείνη που βασίζεται στη γνώση και εμπνέεται από αγάπη.

Εν κατακλείδι, ο νέος δρόμος που προτείνουμε δίνει έναν νέο επαναστατικό προσανατολισμό στον άνθρωπο, σ’ ολόκληρη την ανθρωπότητα. Έναν προσανατολισμό υγιή και στέρεο, γεμάτο σύνεση και ανθρωπιά, που οδηγεί στον πολυπόθητο στόχο του ανθρώπου, την ευτυχία. Έναν προσανατολισμό για μια ζωή «άξια του ονόματος του ανθρώπου».

Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε ότι το άτομο, η οικογένεια, η κοινωνία και η ανθρωπότητα είναι τέσσερις ομόκεντροι κύκλοι, όπως στο σχήμα 13.2. Όπως δείχνει και το σχήμα, η ανθρωπότητα είναι το εξωτερικό περίβλημα που πρέπει να είναι ανθεκτικό για να προστατεύει τους τρεις εσωτερικούς κύκλους. Για να είναι ανθεκτικό θα πρέπει να είναι ενωτικό, συλλογικό και συμπαγές. Το επόμενο περίβλημα, η τοπική κοινωνία, πρέπει να είναι και αυτό ανθεκτικό για να προστατεύει τους δύο εσωτερικούς κύκλους. Για να είναι ανθεκτικό θα πρέπει και αυτό να είναι ενωτικό, συλλογικό και συμπαγές. Όμοια για το επόμενο περίβλημα, την οικογένεια.

Αν και τα τρία στρώματα που περιβάλλουν το άτομο είναι εύρωστα και ανθεκτικά τότε το άτομο, κάθε άτομο, θα νιώθει προστατευμένο και σίγουρο για μια καλή ζωή που θα οδηγεί στην ευτυχία. Ταυτόχρονα το κάθε άτομο θα νιώθει πρόθυμο να συμβάλλει και αυτό με τη σειρά του, έτσι ώστε οι τρεις κύκλοι να είναι εύρωστοι και ανθεκτικοί, για τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας, για τα υπόλοιπα μέλη της τοπικής κοινωνίας και για τα υπόλοιπα μέλη της ανθρωπότητας. Κοντολογίς, τα τέσσερα στοιχεία, άτομο – οικογένεια – κοινωνία – ανθρωπότητα πρέπει ν’ αναπτύξουν τη σωστή αλληλεπίδραση έτσι ώστε να εξασφαλίζουν αρμονική συμβίωση, γεγονός που θα επιτρέψει για τον καθένα χωριστά, αλλά και για όλα μαζί, να ζήσουν μια ζωή με ασφάλεια, προκοπή και ευτυχία.

ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Ο άνθρωπος, ως υπόσταση, είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με δύο πράγματα: Με τις αξίες και τον πολιτισμό. Αν η ανθρώπινη φυλή δεν είχε αξίες και πολιτισμό, ελάχιστα έως καθόλου θα διέφερε από τα ζώα. 

Σχήμα 13.2. Οι τέσσερις ομόκεντροι κύκλοι: Το άτομο, η οικογένεια, η κοινωνία και η ανθρωπότητα.

Η ουσία του πολιτισμού δεν είναι οι συνήθειες και τα έθιμα των λαών. Είναι η αναζήτηση και η κατάκτηση υψηλών διαχρονικών αξιών, που βρίσκονται εν σπέρματι σε κάθε άνθρωπο και λαό. Ο λυρικός μας ποιητής Πίνδαρος έλεγε ότι «πολιτισμός είναι τα πάντα».

Ο πολιτισμός έχει τις ρίζες του στα απώτερα βάθη της προϊστορίας του ανθρώπου. Είναι μια ανθρώπινη διεργασία που άρχισε πριν από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια και εξελίχθηκε σιγά-σιγά μέσα στο χρόνο, δημιουργώντας μια μεγάλη ποικιλία πολιτισμών. Οι πολιτισμοί αυτοί διακρίνονται άλλοτε από την εποχή (λίθινη εποχή, εποχή σιδήρου, κ.λ.π.), άλλοτε από τη χώρα (αιγυπτιακός πολιτισμός, μυκηναϊκός πολιτισμός, ρωμαϊκός πολιτισμός, κ.λ.π.) και άλλοτε από τη συγκεκριμένη μορφή έκφρασης (ποίηση, πεζογραφία, δράμα, κωμωδία, ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική, κ.λ.π.).

Μεγάλοι πρωτοπόροι του πολιτισμού θα μείνουν για πάντα άγνωστοι στην ανθρωπότητα. Είναι οι συνάνθρωποί μας που πριν από πολλές δεκάδες χιλιάδες χρόνια έκαναν τα πρώτα δειλά βήματα, δημιουργώντας τα πρώτα ίχνη πολιτισμών. Καθώς ο χρόνος κυλούσε, τα ίχνη αυτά άρχισαν να μεγαλώνουν και να παίρνουν υψηλότερες μορφές πολιτισμού.

Κατά την περίοδο 5.000 έως το 1.000 π.Χ., έχουμε την εμφάνιση μεγάλων πολιτισμών, όπως της Αιγύπτου, της Μεσοποτάμίας και της Κρήτης. Έντονο στοιχείο των πολιτισμών αυτών είναι «η τέχνη για την αιωνιότητα», με ξεχωριστό παράδειγμα τις πυραμίδες της Αιγύπτου.

Από το 800 έως το 400 π.Χ. έχουμε την περίοδο «της μεγάλης αφύπνισης» του ανθρώπινου πνεύματος και την ανύψωση του πολιτισμού σε δυσθεώρητα ύψη. Είναι η μεγάλη έκρηξη της σκέψης και της δημιουργίας στην αρχαία Ελλάδα. Την περίοδο αυτή μπαίνουν τα θεμέλια για έναν ανώτερο κόσμο από μια στρατιά γιγάντων στην φιλοσοφία, στην επιστήμη, στην τέχνη, στον πολιτισμό. Από το 400 έως το 100 π.Χ. έχουμε την περίοδο «του βασιλείου της ομορφιάς», που καλύπτει τις επιδόσεις της αρχαίας Ελλάδας και ολόκληρου του αρχαίου ελληνικού κόσμου, όπου κυριαρχεί μια αξιοθαύμαστη και ανεπανάληπτη «ομορφιά» σε κάθε έκφραση ζωής (για παράδειγμα στην γλυπτική έχουμε τον Ερμή του Πραξιτέλη και την Αφροδίτη της Μήλου).

Ο πολιτισμός βρίσκεται σ’ όλες τις γωνιές της Γης, αλλά δεν θα ήταν ίσως υπερβολή να πούμε ότι η καρδιά του παγκόσμιου πολιτισμού βρίσκεται και χτυπά πάνω στην Ακρόπολη της Αθήνας (εικόνα 13.3).

Τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια ο πολιτισμός πάνω στη Γη είδε μεγάλες δόξες, ιδιαίτερα κατά την εποχή της Αναγέννησης και μετά. Πράγματι, τα τελευταία 500 χρόνια η ανθρωπότητα έχει μια ανάλογη πολιτισμική έκρηξη με εκείνη της αρχαίας Ελλάδας, με την εξής διαφορά: Ο πολιτισμός των τελευταίων πέντε αιώνων, και ιδιαίτερα του τελευταίου αιώνα, είχε ως κυρίαρχα στοιχεία την επιστήμη και την τεχνολογία. Αυτά τα δύο νέα στοιχεία επηρεάζουν και θα συνεχίσουν να επηρεάζουν βαθύτατα τον πολιτισμό της ανθρωπότητας.

Ο πολιτισμός έχει στόχο την πρόοδο, όχι των επιστημών και των μηχανών, αλλά του ανθρώπου. Όπως έχουμε τονίσει επανειλημμένα, η επιστήμη και η τεχνολογία είναι ένα τεράστιο όπλο στα χέρια μας για να πάμε τον πολιτισμό ακόμα πιο ψηλά. Δυστυχώς όμως το όπλο αυτό μπορεί να μας φέρει μεγάλη πολιτισμική συρρίκνωση. Το τριεπίπεδο της ευτυχίας έχει ως μείζονα στόχο την περιφρούρηση και τη συνεχή ανύψωση του πολιτισμού, γιατί ο πολιτισμός είναι συνυφασμένος με τον άνθρωπο, σε βαθμό που αν ο πολιτισμός σβήσει, τότε μαζί του θα σβήσει ό,τι όμορφο και ανώτερο έχει η ανθρώπινη ύπαρξη.

Όπως ήδη αναφέραμε, καθένας μας έχει ως μείζονα στόχο την «αυτο-πραγμάτωσή του», την οποίαν υλοποιεί, κατά κύριο λόγο, στο τρίτο επίπεδο. Δηλαδή, καθένας μας προσπαθεί στη ζωή του να βρει τρόπο για να κάνει αυτό που θέλει, να «πραγματώσει» αυτό που αγαπάει πιο πολύ. Η αυτο-πραγμάτωση είναι ένας στόχος κυρίως πολιτισμικός, όχι μόνο όταν είναι έργο τέχνης, αλλά και όταν είναι ποίημα, όταν είναι έρωτας, όταν είναι όραμα.

Παραδείγματα ανθρώπων που έφθασαν σε υψηλότατα επίπεδα αυτο-πραγμάτωσης είναι αναρίθμητα. Αναφέρουμε ενδεικτικά δυο περιπτώσεις, και οι δύο από το χώρο της τέχνης και συγκεκριμένα τον Πραξιτέλη και τον Μποτιτσέλι. Μπορεί καθένας μας να φανταστεί το σημείο ικανοποίησης και ευτυχίας και των δύο όταν έβλεπαν τα έργα τους τελειωμένα. Π.χ. ο Πραξιτέλης τον Ερμή (εικόνα 13.4) και ο Μποτιτσέλι την γέννηση της Αφροδίτης (εικόνα 13.5).

Φαντασθείτε μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα όπου ο πολιτισμός καθηλώνεται και στραγγαλίζεται. Τότε η ανθρωπότητα θα εστερείτο ό,τι το καλύτερο. Ο Πραξιτέλης και ο Μποτιτσέλι δεν θα έφτιαχναν αυτά τα αθάνατα έργα τους, και μαζί τους δεν θα είχαν την ευκαιρία να φτιάξουν και όλοι οι άλλοι μεγάλοι όλων των εποχών. Έργα που ευτυχώς έφτιαξαν και που σήμερα θαυμάζουμε και αγαπάμε.

Αντίθετα, φαντασθείτε μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα όπου ο πολιτισμός θα καλλιεργείται και θα ανυψώνεται ως το πρώτο αγαθό. Αυτή είναι η ατμόσφαιρα του νέου δρόμου, του τριεπιπέδου γνώση – συνείδηση – ευτυχία. Αυτή είναι η ατμόσφαιρα της συνολικής πρότασης που κάνουμε σ’ αυτό το βιβλίο και που ονομάζουμε φιλοκοσμία. Έχοντας εξασφαλίσει αυτήν την ατμόσφαιρα, θα πληθαίνουν οι χαρισματικοί συνάνθρωποί που θα γεμίζουν τις καρδιές μας και τις ψυχές μας με την καλύτερη και ευγενέστερη τροφή που ο ίδιος ο άνθρωπος μπορεί να δώσει στον εαυτό του και στο συνάνθρωπό του: Τον πολιτισμό.

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΟΝΤΑ ΣΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΤΟΥ, ΣΤΟΥΣ ΣΥΝΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗ ΦΥΣΗ

Αν κάνουμε μια αναδρομή στο παρελθόν, θα παρατηρήσουμε, σε πολύ γενικές γραμμές, ότι πολλοί σημαντικοί και σοφοί άνθρωποι από τα βάθη των αιώνων μάς δίδαξαν ότι στη ζωή μας πρέπει να ασχοληθούμε σοβαρά με την κατανόηση των τριών βασικών στοιχείων: Του εαυτού μας, του συνανθρώπου μας και της φύσης. Τα τρία αυτά στοιχεία πρέπει να λειτουργούν σε αρμονία. Αυτές οι απόψεις, ιστορικά φαίνεται ότι πρωτοαναπτύχθηκαν πριν 5.000 χρόνια στις ανατολικές χώρες (Ινδίες, Κίνα, Ιαπωνία). Αργότερα, και ανεξάρτητα από τις χώρες αυτές, αναπτύχθηκαν και εξυψώθηκαν πριν 2.500 χρόνια στην αρχαία Ελλάδα. Πολλές χώρες που βρίσκονται μεταξύ Ελλάδας και ανατολικών χωρών (όπως η Περσία, η Βαβυλωνία, η Συρία, η Παλαιστίνη, η Αίγυπτος), επηρεάστηκαν σημαντικά από τις απόψεις αυτές. Αυτό γίνεται πιο φανερό από το περιεχόμενο της διδασκαλίας του Χριστού και από την πνευματική διαδρομή του Χριστιανισμού από τη γέννησή του μέχρι σήμερα.

Πριν πούμε οτιδήποτε άλλο, σημειώνουμε ότι συμφωνούμε απερίφραστα με τις πιο πάνω απόψεις. Ταυτόχρονα να δηλώσουμε το μεγάλο μας θαυμασμό για τους σημαντικούς αυτούς ανθρώπους, που, ενώ ζούσαν μέσα σε αρχέγονους πολιτισμούς, μπόρεσαν και είδαν το σωστό δρόμο εδώ και 5.000 χρόνια, ένα δρόμο που παραμένει ακόμα σωστός για κάθε άνθρωπο.

Αν εξετάσουμε σε βάθος το κάθε στοιχείο του τρίπτυχου εαυτός, συνάνθρωπος και φύση, θα διαπιστώσουμε ότι το κάθε στοιχείο από μόνο του θέλει πολύ πνευματική άσκηση και προσπάθεια για να φθάσουμε στο σημείο να μπορούμε να πούμε ότι το καταλάβαμε. Και χρειάζεται ακόμα μεγαλύτερη προσπάθεια προκειμένου να κάνουμε αυτά τα τρία στοιχεία να λειτουργούν αρμονικά.

Αναφορικά με το πρώτο στοιχείο, τον εαυτό μας, πρέπει να είναι για κάθε άνθρωπο πρωταρχικής σημασίας. Πρέπει καθένας μας από μικρής ηλικίας μέχρι και το θάνατό του να δίνει ό,τι και όσα μπορεί για να καταλάβει ποιος πραγματικά είναι. Αν το κάνει αυτό, τότε θα ζήσει μια ζωή γεμάτη νόημα, γεμάτη ουσία.

Αναφορικά με το δεύτερο στοιχείο, τους συνανθρώπους μας, δηλαδή την κοινωνία, αυτό είναι ένα πολύ πιο δύσκολο θέμα μελέτης, γιατί όταν μελετάμε την κοινωνία, μελετάμε πολλούς ανθρώπους μαζί. Δύσκολο, αλλά τελείως απαραίτητο, καθένας μας να προσπαθεί να καταλάβει τους συγγενείς του, τους φίλους του, τους συνεργάτες του, τους συνδημότες του, τους συμπατριώτες του και τελικά ολόκληρη την ανθρωπότητα. Αν το κάνει αυτό, τότε θα έχει δώσει χρόνο και δύναμη από τη ζωή του για να φτιάξει μια καλύτερη ανθρώπινη σχέση με τους δικούς του, αλλά και με κάθε άνθρωπο απανταχού της Γης.

Αναφορικά με το τρίτο στοιχείο, τη φύση, αυτό ίσως για μερικούς να είναι ακόμα πιο δύσκολο από τα δύο προηγούμενα. Όμως, και για τη φύση πρέπει ο άνθρωπος να δώσει μεγάλη σημασία, να την κατανοήσει, να την προστατεύσει και να την σεβαστεί. Αν το κάνει αυτό, τότε θα έχει τη σωστή στάση ζωής προς τη φύση και θα ζει αρμονικά μαζί της.

Οι πιο πάνω στόχοι είναι εξαιρετικά δύσκολο, είναι σχεδόν αδύνατο, να επιτευχθούν. Φαίνονται ως μια ουτοπία, ως ένα όραμα. Και εντούτοις, υπήρξαν περίοδοι, όπου οι άνθρωποι κατάφεραν να πλησιάσουν αυτούς τους στόχους. Μια τέτοια περίοδος ήταν η χρυσή εποχή του Περικλή της αρχαίας Αθήνας.

Πρέπει να τονίσουμε ότι, όταν θέλουμε να πετύχουμε έναν υψηλό στόχο, πρέπει να φτιάξουμε και τις κατάλληλες συνθήκες που θα διευκολύνουν, όσο γίνεται περισσότερο, την κατάκτηση του στόχου αυτού. Κατά τη γνώμη μας, μια κοινωνία που θα βασίζεται στο τριεπίπεδο γνώση, συλλογική συνείδηση και ευτυχία, παρέχει τα εχέγγυα για να πετύχουμε υψηλούς στόχους. Δημιουργεί την κατάλληλη περιρρέουσα ατμόσφαιρα έτσι ώστε ο καθένας μας να ψάξει να βρει τον εαυτό του, οι κοινωνίες μας να οργανωθούν καλύτερα και η φύση να γίνει σεβαστή για τα δώρα της ζωής που μας προσφέρει.

Αν πετύχουμε τον τριπλό αυτό στόχο, τότε η επιτυχία αυτή θα έχει αναρίθμητες ευνοϊκές επιπτώσεις. Αξίζει ν’ αναφέρουμε μερικές από αυτές.

· Θα έχουμε καλή σχέση με τον εαυτό μας. Αυτό θα μας δώσει μεγάλη ανακούφιση και προπαντός θα μας δώσει τις βάσεις για την επιτυχία κάθε άλλης προσπάθειας.

· Θα έχουμε καλές σχέσεις με τους συνανθρώπους μας και με τη φύση. Θα παύσουμε πια να είμαστε άνθρωποι μόνοι μέσα στο πλήθος. Αντίθετα, θα είμαστε άνθρωποι παρέα με τον εαυτό μας, με τους συνανθρώπους, με τη φύση. Τέρμα πια στην άθλια μοναξιά που κατατρώει τις ψυχές των ανθρώπων σε κάθε γωνιά της Γης. Οι οικογενειακές σχέσεις (διαζύγια, απιστίες, καυγάδες, κ.λ.π.) που ταλαιπωρούν τις περισσότερες οικογένειες θα βελτιωθούν. Επιτέλους οι άνθρωποι θα επικοινωνούν, θα προβαίνουν σε διάλογο, θα ακούν, θα νοιάζονται και θα συμπονά ο ένας τον άλλον.

· Με βάση τις πιο πάνω ευνοϊκές επιπτώσεις, είναι αναμενόμενο ότι θα έχουμε και άλλες, θα έλεγα αλυσιδωτές ευνοϊκές επιπτώσεις. Για παράδειγμα, στα διάφορα προβλήματα της δημόσιας ζωής (πολιτικά, κοινωνικά, ρατσιστικά, κ.λ.π.) θα βρίσκουμε καλύτερες, πιο ανθρώπινες λύσεις. Επίσης, όλοι ενωμένοι θα μπορούμε να καταπολεμήσουμε πιο αποτελεσματικά καταστάσεις που απειλούν τη Γη μας και μας τους ίδιους, όπως τον πόλεμο, τη μόλυνση του περιβάλλοντος, τον υπερπληθυσμό, τα ναρκωτικά, την τρομοκρατία, τις κακές επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης, κ.λ.π. Έχω την πεποίθηση ότι, χάρις στην καλή ανθρώπινη και κοινωνική ατμόσφαιρα που θα επιτευχθεί, πολλά προβλήματα θα βελτιωθούν (ίσως και να επιλυθούν) από μόνα τους, όπως π.χ. τα ναρκωτικά, ο αλκοολισμός, ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, κ.λ.π.

Κλείνουμε το κεφάλαιο αυτό μ’ ένα μικρό απόσπασμα από την ομιλία του Γιώργου Σεφέρη στην Στοχόλμη, το 1963, για την βράβευσή του με το βραβείο Νόμπελ: «Σ’ αυτό τον κόσμο, που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους. Πρέπει ν’ αναζητήσουμε τον άνθρωπο όπου και να βρίσκεται».

Αμμές δε γ’ εσσόμεθα πολλώ κάρρονες.

Πλούταρχος

του Παρασκευά Ν. Παρασκευόπουλου καθηγητή ΕΜΠ