Η ζωή μας είναι γεμάτη από ευθύνες, υποχρεώσεις, κανόνες και προγράμματα. Οι μαρτυρίες των πιο πολλών ανθρώπων δείχνουν, ότι η μεγαλύτερη αγωνία- το άγχος δηλαδή- αφορά την εξουθενωτική προσπάθεια να ευχαριστήσουμε όλους όσους είναι γύρω μας, τα παιδιά μας, τον σύντροφο, τους συγγενείς, τους φίλους ακόμα και τους γείτονες, τους γνωστούς και τους γνωστούς των γνωστών μας. Αν και αυτή η κατάσταση μας φέρνει συναισθήματα αγανάκτησης και θυμού, δεν τολμούμε να την αλλάξουμε, επειδή φοβόμαστε μήπως χάσουμε την αγάπη ή την εκτίμηση, ίσως και τον θαυμασμό του περιβάλλοντός μας.

Η βαθύτερη αιτία, που μας οδηγεί, θέλοντας και μη, σ αυτό τον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς είναι η ένοχη συνείδηση.

Η ενοχή φέρνει ψυχικό βάρος, αρνητικά συναισθήματα- θυμός, άγχος, – απόλυτη σκέψη, νευρώσεις, μας κάνει να νιώθουμε ράκος ή να σφίγγουμε τα δόντια για να μην καταρρεύσουμε.

Η πηγή της ενοχής βρίσκεται πίσω στην πρώιμη παιδική ηλικία, στον τρόπο, που μεγαλώσαμε, στις ελλειμματικές συναισθηματικές σχέσεις με τους γονείς, και ιδιαίτερα με την μητέρα. Με το πέρασμα του χρόνου, οι εμπειρίες βιώνονται κάτω από το φόβο να μην πάψουν οι άλλοι να μας αγαπούν . Έτσι, σιγά-σιγά, με αυτόν τον προσανατολισμό, δημιουργούνται λανθασμένες σκέψεις και αντιλήψεις.

Η ενοχή και οι μορφές της

Η ενοχή μπορεί να είναι υγιής ή νοσηρή.
Υγιής είναι η ενοχή για κάποιο παράπτωμα, για κάποια ανεπανόρθωτη βλάβη, που προξενήσαμε σε κάποιον. Αν συκοφαντήσαμε, αν από απροσεξία μας γίναμε αιτία ατυχήματος ή αν παραβούμε τους κανόνες μιας συναλλαγής, τότε είναι επόμενο να νιώσουμε την υγιή ενοχή. Αν όμως θεωρούμε υπεύθυνο τον εαυτό μας για όλους και για όλα γύρω μας, για την ευτυχία ή την δυστυχία τους, τότε παίρνουμε υπερβολική υπευθυνότητα – κυριολεκτικά τους κλέβουμε την ευθύνη να φτιάξουν την ζωή τους, όπως την θέλουν.

Σ αυτή την περίπτωση, η ενοχή είναι νοσηρή – τοξική την ονομάζει η Μπορισένκο, με σοβαρό κόστος και επιβάρυνση των σχέσεων: Αυτός, που νιώθει ένοχος κάνει τα πάντα για να διευκολύνει τη ζωή των άλλων, τρέχει συνεχώς. Αυτοί όμως γίνονται ακόρεστοι, δεν ικανοποιούνται με τίποτα, ζητούν, απαιτούν και επικρίνουν. Κάποια στιγμή, ο ένοχος ή αγανακτεί ή αναπτύσσει ψυχοσωματικές ασθένειες, προς μεγάλη έκπληξη του απαιτητικού περιβάλλοντος, που θα προσπαθήσει να χειριστεί την κατάσταση, ενισχύοντας την ενοχή με τέτοιο τρόπο, ώστε να μη χάσει τίποτα από τα κέρδη του.

Νοσηρά, λοιπόν, ένοχος είναι αυτός που νομίζει ότι έχει υποχρέωση να υποστηρίζει το περιβάλλον του και παίρνει 100% την ευθύνη γι αυτό. Έτσι, τις περισσότερες φορές γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης. Στη συζυγική σχέση μοιράζονται οι ρόλοι, με βάση το σενάριο «εσύ δυνατός και υποχρεωμένος – εγώ αδύναμος και τιμωρός».

Η συμπεριφορά του ενοχικού ατόμου

Τι πρέπει να κάνω για να μ αγαπούν; Αυτή είναι η κυρίαρχη σκέψη του ενοχικού ατόμου.
Έτσι:

* Πνίγεται κάτω από το βάρος πολυάριθμων υποχρεώσεων, δεν έχει ποτέ χρόνο για τον εαυτό του.

* Βρίσκεται πάντα σε κατάσταση άγχους, μήπως οι άλλοι πάθουν κάτι, όταν αυτός δεν είναι παρόν.

* Έχει πιστέψει, ότι είναι σπουδαίο έργο στη ζωή του η ανεξάντλητη βοήθεια και συμπαράσταση στους άλλους.

* Απολογείται συνεχώς και εξηγεί με χίλιους τρόπους τους λόγους, που δεν μπορεί να κάνει κάτι.

* Νιώθει συνεχώς ανήσυχος για τον αν κάνει όλα, όσα πρέπει.

* Υποφέρει και ανησυχεί, όταν δυσαρεστεί ή θυμώνει τους άλλους.

* Έχει υπερβολική αγωνία για το πώς τον βλέπουν οι άλλοι.

* Υπόσχεται συνήθως παραπάνω από όσα μπορεί.

Τα συναισθήματα και οι σκέψεις του ενοχικού ατόμου

– «Δεν αξίζω, γι αυτό πρέπει να δώσω πολλά»
– Τα ενοχικά συναισθήματα οδηγούν σε απαξιωτικές σκέψεις για τον εαυτό ή σε μεταμφίεσή τους ( αίσθηση του καθήκοντος και του σκοπού).
– Τα ενοχικά άτομα δεν έχουν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους, δεν τον θεωρούν καλό και άξιο για αγάπη και εκτίμηση.
– Νιώθουν ντροπή για όλα και συγκρίνονται συνεχώς με τους άλλους, νιώθοντας, συνήθως, μειονεκτικά για τον εαυτό τους ή για τις συνθήκες ζωής τους.
– Έχουν συνεχώς άγχος
– Νιώθουν μοναξιά και σπάνια αφήνονται να κάνουν βαθιές σχέσεις
– Ενθουσιάζονται και απογοητεύονται εύκολα
– Δείχνουν εγωιστές, ενώ, στην πραγματικότητα έχουν συναισθήματα ματαίωσης και αναξιότητας
– Αναπτύσσουν συμπεριφορές απόλυτης σκέψης, τελειοθηρίας και ψυχαναγκασμούς
– Κατηγορούν συνεχώς τον εαυτό τους, κάνοντας αρνητική αυτοκριτική
– Σκέφτονται μόνο όσα δεν κατάφεραν στη ζωή τους και λιγότερο τις επιτυχίες τους
– Αντικαθιστούν το « θέλω» με το « πρέπει»
– Αν και νιώθουν αγανάκτηση δεν λένε εύκολα όχι, περιμένουν οι άλλοι να μη ζητούν υπερβολικά πράγματα
– Διαλύουν εύκολα σχέσεις, επειδή φοβούνται ότι θα εγκαταλειφθούν, λόγω αναξιότητας
– Δίνουν υπερβολική σημασία στο πώς τον βλέπουν οι άλλοι
– Προσπαθούν να αποκτήσουν χρήματα και κοινωνική θέση, σε μια προσπάθεια να κερδίσουν αυτοεκτίμηση και εκτίμηση από το περιβάλλον τους.
– Γίνονται εύκολα θύματα χειρισμού και εκμετάλλευσης από τους άλλους

Συμβουλές αντιμετώπισης της ενοχής

Τα συναισθήματα ενοχής αντιστρατεύονται την ευτυχία, που όλοι επιζητούμε. Οσο πιο ένοχοι αισθανόμαστε τόσο περισσότερο απομακρυνόμαστε από την ευτυχία.
* Αυτοαποδοχή και αυτοεκτίμηση «Έτσι είμαι και μ αρέσω», ακόμα κι αν αυτό δεν αρέσει στους άλλους.
* Να ακουμπήσει τα θέλω και τις επιθυμίες του και να τα σεβαστεί.
* Να αντιμετωπίσει τα καταπιεσμένα συναισθήματα και τα ελλείμματα αγάπης της παιδικής ηλικίας
* Να ξαναδεί τα «πρέπει», χωρίς ντροπή και φόβο απόρριψης
* Να επεξεργασθεί τις αντιλήψεις του, παρατηρώντας ποιες έχουν διαμορφωθεί, σύμφωνα με την ένοχη συνείδηση

Και να μην ξεχνάμε ότι οι κοινωνικές συνήθειες, τα ήθη και τα έθιμα ενθαρρύνουν τον υπερβολικό αλτρουισμό και την ενοχή. Είναι κι αυτός ένας τρόπος άσκησης κοινωνικού ελέγχου, που στοχεύει στην κοινωνική σταθερότητα.

Μαρία Λασσιθιωτάκη Ψυχολόγος