Τα τελευταία χρόνια έχει αναθερμανθεί η παλαιά διαμάχη επιστήμης και θρησκείας με αιχμή το μείζον ερώτημα: πάρχει ΘεόςΕίναι η πραγματικότητα αυτό που βλέπουμε;Υπάρχει μια πνευματική επικράτεια αόρατη συνήθως σε μας;

Η πιο πρόσφατη και ενδιαφέρουσα εξέλιξη είναι οι διαφοροποιήσεις στο μέτωπο του επιστημονικού κόσμου, κυρίως στον χώρο των νευροεπιστημών, ο οποίος κάθε άλλο παρά αρραγής εμφανίζεται, με συνέπεια να τροφοδοτεί με επιχειρήματα και τις δύο πλευρές.

Όλα «κατασκευασμένα»

Με αιχμή του δόρατος τον Βρετανό βιολόγο Ρίτσαρντ Ντόκινς, συγγραφέα, μεταξύ άλλων βιβλίων, του μπεστ σέλερ «Η αυταπάτη του Θεού», μια ομάδα επιστημόνων και λοιπών διανοουμένων (όπως ο Ντάνιελ Ντένετ, ο Κρίστοφερ Χίτσενς κ.ά.) εκπροσωπούν έναν σύγχρονο και μαχητικό υλισμό, που θεωρεί ανύπαρκτη – αν όχι γελοία – την ιδέα ενός πνεύματος ξέχωρου από την ύλη και το σώμα.

Συνοπτικά, οι ρητά αυτοπροσδιοριζόμενοι ως άθεοι επιστήμονες θεωρούν ότι τα πάντα πηγάζουν από την κίνηση των ατόμων της ύλης και από τα γονίδια, ενώ η συμπεριφορά καθορίζεται από τις χημικές ουσίες του εγκεφάλου, οι νευρώνες του οποίου δημιουργούν τη συνείδηση σταδιακά με το πέρασμα του χρόνου.
Η ελεύθερη βούληση είναι ουσιαστικά μια αυταπάτη, καθώς οι άνθρωποι ωθούνται βασικά από τις προϋπάρχουσες βιολογικές-εγκεφαλικές προδιαγραφές της εξέλιξης να κάνουν οτιδήποτε.

Η θρησκεία, λένε, δεν είναι παρά μια κοινωνική σύμβαση, χρήσιμη για την εξουσιαστική ελίτ και για την ψυχική ανακούφιση των μαζών από τα υπαρξιακά άγχη – αν δεν είναι ένα ατύχημα κι ένα επικίνδυνο λάθος, που μόνο δεινά φέρνει στην ανθρωπότητα (πολέμους, βία, τρομοκρατία κ.λ.π.).

Σύμφωνα με αυτό το επιστημονικό σκεπτικό, οι άνθρωποι κατασκευάζουν θρησκευτικές πεποιθήσεις, επειδή οι εγκέφαλοί τους έχουν διαχρονικά εξελιχθεί έτσι ώστε να ακολουθούν τα συστήματα πεποιθήσεων και τις ιδεολογίες του περιβάλλοντός τους.

Σε αυτό το μήκος κύματος, ορισμένοι επιστήμονες τονίζουν ότι αρκετά πειράματα στον τομέα των νευροεπιστημών έχουν πλέον δείξει πως αρκεί μια ηλεκτρομαγνητική διέγερση (από ένα ειδικό κράνος) ορισμένων σημείων του εγκεφάλου για να αρχίσουν οι εθελοντές, χωρίς να το επιδιώκουν συνειδητά, να αισθάνονται μυστικιστικές και πνευματικές εμπειρίες, να μιλάνε με τον Θεό κ.ά.

Έτσι, οι ραγδαίες εξελίξεις στη γενετική και ακόμα περισσότερο στις νευροεπιστήμες που μελετούν τον εγκέφαλο και τον νου τείνουν, κατά την τελευταία δεκαετία, να ενισχύσουν την αντίληψη ότι τελικά όλα είναι υλικά, ότι το πνεύμα είναι νεκρό (και ο Θεός μαζί του;) και ότι τίποτε δεν επιζεί μετά τον θάνατο του σώματος.
«Νευρωνικός βουδισμός»

Όπως η “Καταγωγή των ειδών” του Δαρβίνου τον 19ο αιώνα, πέρα από μια επιστημονική επανάσταση, άλλαξε δραματικά τις κοινωνικές και προσωπικές αντιλήψεις της ανθρωπότητας και όπως η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν επηρέασε σημαντικά τη σύγχρονη Τέχνη μετά τις αρχές του 20ού αιώνα, έτσι και τώρα, στην αρχή του 21ου αιώνα, διαφαίνεται ότι η εξελισσόμενη επανάσταση της νευροεπιστήμης έχει τη δυνατότητα να δράσει καταλυτικά, όχι μόνο στον χώρο της επιστήμης, αλλά γενικότερα στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι βλέπουν τους εαυτούς τους και τον κόσμο γύρω τους.

Όπως έγραψε ο Ντέιβιντ Μπρουκς σε ένα σημαντικό άρθρο στους «New York Times» (με τίτλο «Οι νευρωνικοί βουδιστές»), στην πραγματικότητα η περί αθεϊσμού διαμάχη τελικά δεν θα υποσκάψει την πίστη στον Θεό γενικά, αλλά το πολύ – πολύ να υποσκάψει την πίστη στον προσωπικό Θεό της Βίβλου, στον οποίο πιστεύουν ο καθένας με τον τρόπο του – χριστιανοί, εβραίοι και μουσουλμάνοι, δηλαδή οι μονοθεϊστικές θρησκείες.

Το κλειδί και το μεγάλο οχυρό κατά του υλισμού βρίσκεται στο μείζον μυστήριο της συνείδησης.

Όλο και περισσότεροι νευροεπιστήμονες, με την υποστήριξη διαφόρων πειραμάτων, σκιαγραφούν σταδιακά μια άλλη εικόνα:Ο εγκέφαλος φαίνεται πια όλο και λιγότερο σαν μια ψυχρή μηχανή, που κάνει αδιάκοπους υπολογισμούς όπως ένα κομπιούτερ.

Αντίθετα, το νόημα, η πίστη, η θέληση και κυρίως η συνείδηση φαίνεται να ξεπηδούν μυστηριωδώς από τα κυκλώματα των εγκεφαλικών νευρώνων.Τα συναισθήματα παίζουν καθοριστικό ρόλο στη νοημοσύνη, ενώ η αγάπη είναι ζωτική για την ανάπτυξη του εγκεφάλου.

Από την άλλη, τα γονίδια δεν φαίνεται να είναι απλώς εγωιστικά, όπως ακράδαντα πιστεύει ο Ντόκινς, αλλά αντίθετα οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο ενστικτωδώς φαίνεται πως έχουν βαθιά ηθικά αισθήματα, όπως η δικαιοσύνη, η στοργή κ.ά.

Τελικά, αρκετοί επιστήμονες αρχίζουν να εκτιμούν όλο και πιο πολύ τις υπερβατικές πνευματικές εμπειρίες και να μην τις θεωρούν απλώς αυταπάτη.

Ο νους, όπως έχουν δείξει διάφορα πειράματα, φαίνεται πως έχει την ικανότητα να υπερβαίνει τον εαυτό του και να συγχωνεύεται με μια ανώτερη παρουσία (που πολλοί ονομάζουν Θεό), η οποία γίνεται αντιληπτή ως πιο πραγματική από την καθημερινή, υλική πραγματικότητα.

Επιστήμονες που ανήκουν σε αυτό το νέο ρεύμα επιστήμης είναι, μεταξύ άλλων, οι Andrew Newberg, Daniel Siegel, Michael Gazzaniga, Jonathan Haidt, Antonio Damasio, Marc Hauser κ.ά., τα πειράματα και τα βιβλία των οποίων επηρεάζουν πλέον όλο και περισσότερο τον δημόσιο διάλογο.

Με δεδομένο ότι από όλες τις θρησκείες αυτή που δέχεται μια ανώτερη πραγματικότητα, αλλά δεν την ταυτίζει με έναν προσωπικό Θεό, είναι κατ’ εξοχήν ο βουδισμός, το νέο επιστημονικό ρεύμα, σύμφωνα με τον Μπρουκς, θα μπορούσε να αποκληθεί «νευρωνικός βουδισμός».

Τι πρεσβεύει το νέο ρεύμα

Ποιες είναι όμως οι βασικές αντιλήψεις του νέου ρεύματος;

Πρώτον, ο εαυτός δεν είναι μια σταθερή και λίγο-πολύ μόνιμη οντότητα, αλλά μια δυναμική διαδικασία αλληλεξαρτώμενων σχέσεων.

Δεύτερον, κάτω από την επιφάνεια των διαφόρων θρησκειών οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο έχουν κοινές ηθικές αντιλήψεις, αξίες και ενοράσεις.

Τρίτον, οι άνθρωποι έχουν τον κατάλληλο «εξοπλισμό» για να βιώνουν το ιερό και να έχουν εμπειρίες πνευματικής ανάτασης, στη διάρκεια των οποίων ξεπερνούν τα στενά σύνορα του εαυτού τους και πλημμυρίζουν από αγάπη για τον υπόλοιπο κόσμο.

Τέταρτον, ο Θεός μπορεί καλύτερα να γίνει αντιληπτός ως η φύση αυτού που βιώνει ο άνθρωπος κατά τις ανωτέρω στιγμές και θα μπορούσε να θεωρηθεί ως «το άγνωστο σύνολο όλων όσων υπάρχουν».

Όπως παρατηρεί ο Μπρουκς στο άρθρο του περί «Νευρωνικών βουδιστών», είναι ευκολότερο για τον Ντόκινς και τους υπόλοιπους μαχητικούς άθεους να επιτίθενται κατά του προσωπικού Θεού στο όνομα της επιστήμης, αλλά θα αποδειχτεί πολύ δυσκολότερο να κάνουν το ίδιο κατά των επιστημόνων συναδέλφων τους (κυρίως των νευροεπιστημόνων), οι πεποιθήσεις των οποίων εν μέρει επικαλύπτονται με τον βουδισμό και οι οποίοι, αν και όντως θεωρούν τις θρησκείες πολιτιστικά κατασκευάσματα, χτισμένα πάνω στα κοινά χαρακτηριστικά της ανθρωπότητας, σέβονται την αίσθηση του ιερού και το μυστήριο της συνείδησης.

Έτσι, την ίδια στιγμή που ο νέος επιστημονικός αθεϊσμός κάνει μεγάλο «θόρυβο», με απρόσμενο τρόπο, άλλοι επιστήμονες βρίσκουν κοινό έδαφος με τον μυστικισμό και την πνευματικότητα του νου, δίνοντας έμφαση στην έμφυτη υπερβατικότητα του ανθρώπινου νου, αλλά όχι στον θείο νόμο ή την άνωθεν αποκάλυψη.Το σκηνικό γίνεται, λοιπόν, όλο και πιο περίπλοκο και τα επόμενα χρόνια από τη μια οι πιστοί θα πρέπει να υπερασπίζονται την πίστη τους σε έναν προσωπικό Θεό, ενώ παράλληλα οι επιστήμονες θα πρέπει να ξεκαθαρίσουν μεταξύ τους τι σημαίνουν τα ευρήματά τους στο βασίλειο του νου αναφορικά με την ύπαρξη ή μη μιας άλλης πραγματικότητας, πέρα από αυτήν που βλέπουν καθημερινά τα μάτια μας.

Εν κατακλείδι, ο «νευρωνικός βουδισμός» μπορεί να υποσκάψει μελλοντικά την πίστη σε έναν Θεό, αλλά όχι στο επέκεινα.