Ας δούμε καταρχήν σε τι συνίσταται η σχέση φιλοσοφίας – παιδείας – κοινωνίας, σε ποιο βαθμό πραγματώνεται σήμερα και τι θα μπορούσε να γίνει στο μέλλον. Δυστυχώς θα πρέπει να ξεκινήσω από τη διαπίστωση ότι σήμερα η σχέση αυτή διέρχεται μια κρίση. Αποτελεί πλέον κοινό τόπο ότι η εποχή μας χαρακτηρίζεται από μια σοβαρή ένδεια φιλοσοφικής παιδείας και μια απαξίωση της φιλοσοφίας και των ανθρωπιστικών σπουδών

H εποχή μας χαρακτηρίζεται από μια σοβαρή ένδεια φιλοσοφικής παιδείας και μια απαξίωση της φιλοσοφίας και των ανθρωπιστικών σπουδών

Αυτό είναι συνέπεια της επικράτησης του τεχνοκρατικού πολιτισμού, όπου το βάρος πέφτει στην εκπαίδευση και όχι στην παιδεία με την αρχαία σημασία, έτσι όπως πραγματωνόταν στην Ακαδημία του Πλάτωνα και στο Λύκειο του Αριστοτέλη, τις δύο μεγάλες εστίες παιδείας στην αρχαιότητα, οι οποίες μπορούν άλλωστε να θεωρηθούν ως τα πρώτα πανεπιστήμια του, δυτικού τουλάχιστον, κόσμου.

Και το ερώτημα είναι: Αφού έχουμε πίσω μας μια τέτοια παράδοση, γιατί λείπει τόσο έντονα σήμερα η φροντίδα για την παιδεία, για τη διαμόρφωση συνειδήσεων με ηθικές αξίες, με αίσθημα δικαίου, με δημοκρατικά ιδεώδη; Γιατί τείνει να χαθεί αυτό που θα έπρεπε κυρίως να χαρακτηρίζει τα πανεπιστήμιά μας, τα οποία θα πρέπει να είναι, κατά κύριο λόγο, φορείς κριτικής σκέψης και συντελεστές ηθικής τελείωσης του ανθρώπου; Αυτό αποτελεί ένα σοβαρό πρόβλημα για το εκπαιδευτικό μας σύστημα σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, από το δημοτικό έως το πανεπιστήμιο. Πώς θα μπορούσαμε λοιπόν να το θεραπεύσουμε;

Η απάντηση, κατά τη γνώμη μου, είναι η εξής: θα πρέπει να μεριμνήσουμε, ώστε να παρέχεται δίπλα στην επιστημονική γνώση -τη χρησιμότητα της οποίας κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει- και η ανάλογη πνευματική καλλιέργεια που προσφέρει η ανθρωπιστική παιδεία. Και δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι κύριος πυλώνας της είναι η φιλοσοφία, η οποία δεν περιορίζεται στο πεδίο της θεωρητικής γνώσης, αλλά από τη φύση της περνάει στο πεδίο της πράξης, όπου μοιραία υπεισέρχονται θέματα αξιών, ηθικής, πολιτικής κτλ. Άλλωστε, αυτόν τον σύνθετο χαρακτήρα της φιλοσοφίας, ως μέθοδο έρευνας και ως τρόπο ζωής, τον ανέδειξε για πρώτη φορά ο Σωκράτης.

Η σύνδεση ακριβώς αυτή της φιλοσοφίας με την πράξη και κατ’ επέκταση με την κοινωνία είναι που της προσδίδει ένα κοινωνικό πρόσωπο και μια εξόχως κοινωνική διάσταση. Για να ισχύει όμως αυτό, είναι απαραίτητη η συμβολή της φιλοσοφίας όχι μόνο στη θεσμοθετημένη παιδεία, αλλά και η στάση του ίδιου του φιλοσόφου, ο οποίος έχει να παίξει έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο μέσα στην κοινωνία με ποικίλους τρόπους: Για παράδειγμα, με την κριτική στάση απέναντι στα όσα συμβαίνουν γύρω μας, με την έκφραση της αντίθεσής του στον ευτελισμό του κοινωνικού και πολιτικού βίου, με την προσπάθεια εντέλει να ορίσει τι είναι αυτό που κυρίως χαρακτηρίζει τον άνθρωπο. Την απάντηση όμως στο τελευταίο ερώτημα δεν πρέπει να τη δώσει ο ίδιος, αλλά θα πρέπει να οδηγήσει τον πολίτη να σκεφθεί και να επιλέξει μόνος του τον ορισμό του ανθρώπου. Να αποφασίσει αν θα συμφωνήσει λ.χ. με τον Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι κατ’ ουσίαν “ζώον λογικόν πολιτικόν”, ή θα προτιμήσει να επιλέξει, λόγω των συνθηκών που διαμορφώνονται σήμερα, τον ορισμό του homo technicus ή και homo economicus, κάτι το οποίο βέβαια συνδέεται άμεσα με το θέμα των αξιών. Ο προβληματισμός πάνω στα ζητήματα αυτά δίνει νόημα στη ζωή του ανθρώπου, την κάνει άξια να τη ζήσει, όπως δήλωσε ο Σωκράτης: “ο δ’ ανεξέταστος βίος ου βιωτός ανθρώπω”.

Αν όλοι λοιπόν ως άτομα, ως κοινωνία και ως συντεταγμένη πολιτεία, προσπαθήσουμε να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις ώστε να υλοποιηθούν οι δυνατότητες που προσφέρει η φιλοσοφία, τότε η συμβολή της στα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα μπορεί να είναι ιδιαίτερα θετική. Θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι για να έχουμε μια κοινωνία ελεύθερη και δημοκρατική χρειαζόμαστε ανθρώπους με κριτική σκέψη, με ικανότητες να αντιμετωπίζουν και να λύνουν με έναν τρόπο ορθολογικό τόσο γνωσιακά όσο και πρακτικά προβλήματα με σεβασμό σε μια κλίμακα αξιών.

Αν όλα αυτά ισχύουν, τότε και το πανεπιστήμιο δεν αρκεί να είναι ένας χώρος μονοδιάστατης παραγωγής κατάλληλα εκπαιδευμένων επαγγελματιών, αλλά είναι ανάγκη να αποβεί χώρος διαμόρφωσης πνευματικών ανθρώπων με κριτική σκέψη, με δυνατότητες ανάπτυξης ενός ορθολογικού διαλόγου, με ηθική συνείδηση. Με λίγα λόγια, η φιλοσοφία πρέπει και πάλι να πάρει τη θέση που της αρμόζει στην εκπαιδευτική διαδικασία στο σύνολό της.

Όπως τόσο εύστοχα παρατήρησε ο παλιός πρύτανης του ΑΠΘ, Γιάννης Μυλόπουλος:

“Στην εποχή μας της οικονομικής κρίσης, οι ανθρωπιστικές επιστήμες είναι ό,τι πιο χρήσιμο μπορούμε να έχουμε. Κουραστήκαμε να προσπαθούμε να γίνουμε πλουσιότεροι και καταλήξαμε φτωχότεροι. Ας προσπαθήσουμε να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι, να γίνουμε πλουσιότεροι στο πνεύμα και στην ψυχή, να ανοίξουμε τους ορίζοντες του μυαλού μας και να βαθύνουμε τα αποθέματα της ψυχής μας. Αυτό είναι κάτι που μπορούν να μας το προσφέρουν οι ανθρωπιστικές σπουδές και κυρίως η φιλοσοφία”.

Δήμητρα Σφενδόνη-Μέντζου, καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Επιστήμης, ΑΠΘ