Πότε το απλό αίσθημα του φόβου μετατρέπεται σε φοβία; Το αίσθημα του φόβου αφορά μια συναισθηματική αντίδραση σε ένα πραγματικό και ρεαλιστικό ερέθισμα κινδύνου. Οι σωματικές, διανοητικές αλλά και ψυχικές δυνάμεις του ανθρώπου τίθενται σε άμεση ενεργοποίηση, σε μια άμεση αντίδραση «φυγής ή επίθεσης», προκειμένου το άτομο να ανταπεξέλθει στον κίνδυνο και να προστατεύσει τον εαυτό του. Ο φόβος υποχωρεί όταν υποχωρεί και το αίσθημα κινδύνου που τον διακατέχει, γι’ αυτό και συχνά διαρκεί λίγο, έως ότου ο ίδιος εκτιμήσει ότι παρήλθε η συγκεκριμένη απειλή.

Αντιθέτως η φοβία αφορά έναν ακούσιο και εξαιρετικά έντονο φόβο για μια κατάσταση ή ένα αντικείμενο το οποίο δεν απειλεί άμεσα το άτομο τη δεδομένη στιγμή. Παράλληλα, το ίδιο το άτομο συνειδητοποιεί ότι ο φόβος του είναι παράλογος, δεν είναι όμως σε θέση να ελέγξει τις αντιδράσεις του και το άγχος που βιώνει. Αποφεύγει οποιαδήποτε κατάσταση ή συγκυρία θα μπορούσε να τον φέρει σε επαφή με το φοβικό αντικείμενο και διαφοροποιεί άμεσα τη συμπεριφορά του προκειμένου να μην εκτεθεί σε αυτό. Έτσι επέρχονται σημαντικές δυσκολίες και παρακωλύσεις στη διεξαγωγή καθημερινών δραστηριοτήτων και συνδιαλλαγών, ιδιαίτερα αν αυτές σχετίζονται άμεσα με την εργασία του, τη διεκπεραίωση βασικών κοινωνικών επαφών κλπ.

Για παράδειγμα, στην περίπτωση της φοβίας για τα αεροπλάνα, εάν η εργασιακή απασχόληση του ατόμου συμπεριλαμβάνει συχνές μετακινήσεις στο εξωτερικό, η εκδήλωση των φοβικών συμπτωμάτων συνιστά μια άμεση δυσκολία στην επαγγελματική του δραστηριότητα. Στην περίπτωση της μικροβιοφοβίας επίσης, επηρεάζεται άμεσα πληθώρα κοινωνικών ή άλλων συνδιαλλαγών, ιδιαίτερα εάν η επαγγελματική δραστηριότητα του ατόμου αφορά απασχόληση σε χώρο δημόσιας υγείας.

Οι φοβίες διακρίνονται σε τρεις υποκατηγορίες:

Την απλή φοβία: Αναφέρεται σε υπέρμετρο και ανεξέλεγκτο φόβο μιας συγκεκριμένης κατάστασης, αντικειμένου ή ζώου. Σε άμεση έκθεση στο φοβικό αντικείμενο το άτομο εκδηλώνει έντονα συμπτώματα άγχους και αποφεύγει κάθε πιθανή δραστηριότητα που θα τον έφερνε σε επαφή με αυτό. Πολλές φοβίες της κατηγορίας αυτής εκδηλώνονται για πρώτη φορά κατά την παιδική ηλικία και συχνά παρέρχονται με το πέρας του χρόνου. Εάν η εκδήλωσή τους συνεχισθεί και κατά την περίοδο ενηλικίωσης του ατόμου, τα συμπτώματα συχνά μεγεθύνονται και δυσκολεύουν σημαντικά την καθημερινότητά του.
Την κοινωνική φοβία: Αφορά έντονο άγχος και φόβο έκθεσης σε καθημερινές κοινωνικές συναναστροφές. Ο πάσχων φοβάται ότι οι άλλοι τον παρατηρούν και τον κρίνουν, νιώθει έντονη αμηχανία και φόβο ότι θα εξευτελιστεί δημόσια και αποφεύγει οποιαδήποτε σχετική δραστηριότητα. Υπό αυτό το πλαίσιο η κοινωνική φοβία επιφέρει σοβαρές επιπλοκές στην καθημερινή ζωή του ατόμου, στις κοινωνικές του συνδιαλλαγές, ιδιαίτερα στο χώρο εργασίας του εάν εκτίθεται καθημερινά σε κόσμο. Σε ορισμένες περιπτώσεις κοινωνικής φοβίας εκδηλώνεται φοβική αντίδραση σε μία ή δύο συγκεκριμένες περιστάσεις, όπως, για παράδειγμα, σε ομιλίες σε ευρύ κοινό ή σε κοινωνική συνεύρεση δείπνου ή άλλης ψυχαγωγίας. Σε πιο ακραίες μορφές αφορά οποιαδήποτε κοινωνική δραστηριότητα του ατόμου, περιορίζοντας εξαιρετικά την καθημερινότητά του, δυσχεραίνοντας τις προσωπικές του σχέσεις και καταλήγοντας, συχνά, σε αποκλειστικά μοναχικές δραστηριότητες, μέσα στο σπίτι.
Την αγοραφοβία: Αφορά εκδήλωση υπέρμετρου άγχους κατά την παραμονή του ατόμου σε μέρη όπου η διαφυγή θεωρείται δύσκολη ή, σε περίπτωση κρίσης πανικού, η παροχή βοήθειας από τρίτους μη διαθέσιμη. Τα συμπτώματα μπορεί να εκδηλωθούν κατά την παρουσία του σε πλήθος κόσμου, κατά την αναμονή σε oυρά, σε ταξίδι με τραίνο ή αυτοκίνητο ή κατά το πέρασμα από γέφυρα ή άλλη «επικίνδυνη» τοποθεσία. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα συμπτώματα της αγοραφοβίας αρχίζουν να εκδηλώνονται μετά από ένα στάδιο επαναλαμβανόμενων κρίσεων πανικού, οπότε το άτομο αρχίζει να περιορίζει τις δραστηριότητές του, την έξοδό του από το σπίτι καθώς και οποιαδήποτε κατάσταση θα μπορούσε να του επιφέρει μια νέα κρίση πανικού. Στην πλειοψηφία των περιπτώσεων αποφεύγονται δραστικά τα ταξίδια, οι μετακινήσεις και γενικότερα η κυκλοφορία έξω από το σπίτι χωρίς κάποιον συνοδό που θα ήταν σε θέση να παράσχει άμεση βοήθεια. Και σε αυτή την περίπτωση το άτομο καταλήγει πολλές φορές να μην βγαίνει καθόλου από το σπίτι και να νιώθει ασφαλής μόνο κατά την παραμονή του σε αυτό.

Η αγοραφοβία αποτελεί πράγματι την πιο σοβαρή υποκατηγορία φοβιών, καθώς επιφέρει σημαντικές δυσχέρειες σε πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής του ανθρώπου. Αντιθέτως, οι απλές φοβίες κατατάσσονται ως οι λιγότερο δυσμενείς καθώς το αντικείμενο του φόβου είναι πιο συγκεκριμένο, οριοθετημένο, ο πάσχων μπορεί πιο εύκολα να εκφράσει τι ακριβώς τον φοβίζει και να τροποποιήσει ανάλογα τη συμπεριφορά του. Βιβλιογραφικά αναφέρεται ότι ένα στα δέκα άτομα εκδηλώνει μια απλή φοβία, μια ή περισσότερες φορές στη ζωή του, χωρίς να υπόκειται ιδιαίτερες δυσχέρειες στην καθημερινότητά του. Είναι γεγονός, μάλιστα, ότι ένα σημαντικό ποσοστό αυτών των περιπτώσεων θεραπεύεται από τη φοβία χωρίς να απευθυνθεί σε κάποιον ειδικό ή να ακολουθήσει μια συγκεκριμένη θεραπεία.

Ειρήνη Τζελέπη Συμβουλευτική Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια