Είναι η πνευματική κίνηση που εκδηλώθηκε στη δυτική Ευρώπη, κατά το τέλος του Ύστερου Μεσαίωνα, συγκεκριμένα από το 1400 έως και το 1650, με την αρχή της περιόδου της Αναγέννησης. Είναι ρεύμα πνευματικό, που στόχευε στην πολιτιστική και εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του θεοφοβικού μοντέλου που επικρατούσε ως τότε. Χαρακτηρίζεται από την επιστροφή στα αρχαία κείμενα, ως ένα μοντέλο ζωής, γραφής και σκέψης. Γενικότερα ο όρος Ανθρωπισμός νοείται ως ο πολιτισμός που ολοκληρώνοντας τις φυσικές ιδιότητες του ανθρώπου, τον κάνει άξιο του ονόματός του.

Γι αυτό η παιδεία πρέπει να βασίζεται στη σπουδή της κλασικής αρχαιότητας, ώστε ο άνθρωπος να έχει ένα σύνολο ψυχικών και πνευματικών ιδιοτήτων που να τον κάνουν να διακρίνεται από τους πρωτόγονους.

Ανθρωπισμός στη φιλοσοφία είναι η πίστη στην ιδέα και αξία του ανθρώπου ως ελεύθερης ύπαρξης,  που έχει δικαίωμα να ζήσει, να μορφωθεί και να δημιουργήσει μέσα σε συντεταγμένη πολιτική κοινωνία.  Θεωρεί τον άνθρωπο κέντρο του κόσμου και κεντρική αξία μία αντίληψη που πρεσβεύει ότι ο άνθρωπος πρέπει να είναι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της κοινωνίας και του πολιτισμού και κριτήριο της προόδου σε κάθε τομέα οφείλει να είναι η ελευθερία του και η ποιότητα της ζωής του.

Αυτή η αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τα αρχαία κείμενα, και η προσπάθεια εξύψωσης του ανθρώπινου πνεύματος στην κριτική και ορθολογική του διάσταση με επιστροφή στις κλασικές πηγές της Ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας ξεκίνησε από τη Φλωρεντία και την Νάπολη.

Οι Ανθρωπιστές της Αναγέννησης χαρακτηρίζονται από την βούληση τους να ερευνήσουν αρχαία κείμενα και να αφομοιώσουν τις αξίες του κλασικού κόσμου σε όλα τα επίπεδα, από την τέχνη μέχρι και την μελέτη πρακτικών και φυσικών επιστημών. Στους Ανθρωπιστές της Αναγέννησης επικρατεί η έντονη αίσθηση του ατόμου να κατανοήσει και να αλλάξει τόσο τον εαυτό του όσο και τον κόσμο, αναζητώντας ορθολογικές απαντήσεις και όχι θρησκευτικές. Ως κίνημα αποτελεί την εκβάθυνση ή και την απάντηση που προσέφερε η περίοδος της Αναγέννησης στο ρεύμα του Σχολαστικισμού του Μεσαίωνα.

Ο όρος ουμανιστής ή ανθρωπιστής χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά τον 14ο αιώνα και αναφερόταν σε όσους δίδασκαν τις λεγόμενες ελευθέριες τέχνες (γεωμετρία, γραμματική, ποίηση, ρητορική και ηθική φιλοσοφία).  Ο ουμανισμός ενθάρρυνε το ενδιαφέρον των ανθρώπων για την τέχνη, για την κλασική αρχαιότητα και την ανθρώπινη φύση. Έδινε έμφαση στον λόγο και στην έρευνα και αμφισβητούσε την θεολογική παράδοση που εξύψωνε το θείο και υποβίβαζε καθετί γήινο ως αμαρτωλό και διεφθαρμένο. Οι καλλιτέχνες αναπαριστούσαν το θείο χρησιμοποιώντας ως μοντέλα καθημερινούς ανθρώπους. Πίστευαν στη σημασία της εκπαίδευσης και στην πεποίθηση ότι η τέχνη μπορούσε να κωδικοποιηθεί σε κανόνες που θα εξυπηρετούσαν τους σκοπούς της διδασκαλίας.

Ανάμεσα στους σημαντικότερους ουμανιστές καλλιτέχνες ήταν οι Ραφαήλ, Λεονάρντο ντα Βίντσι, Ντονατέλο, Τιντορό και Τιτσιάνο. Στην ακαδημαϊκή διδασκαλία, ο Πουσέν ήταν ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους της εποχής του.

Επίσης Ουμανιστές είναι :

• Θεόδωρος Γαζής
• Ο Πάπας Ιννοκέντιος Ζ΄ που θεωρείται ο πρώτος ανθρωπιστής Πάπας
• ο καρδινάλιος Βασίλειος Βησσαρίων
• ο Βοκάκιος
• ο Πετράρχης
• ο Άλδος Μανούτιος

Ο ουμανισμός ήταν η κινητήρια δύναμη πίσω από την ανάδυση των κλασικών θεμάτων στην αναγεννησιακή τέχνη καθώς και της αναγέννησης της κλασικής αρχιτεκτονικής με τις ορθολογιστικές αρχές του σχεδίου και την έμφαση στην συμμετρία και την αναλογία.

Στον ανθρωπισμό ήταν εκείνος ο τρόπος συμπεριφοράς που πρέπει να επιδεικνύει ο άνθρωπος, ώστε : 

• Να διαμορφώσει / ολοκληρώσει ένα υψηλού επιπέδου χαρακτήρα / προσωπικότητα.
• Να έχει μια πνευματική καλλιέργεια ανθρωπιστικών αξιών (ελευθερία, αγάπη, δικαιοσύνη, αλήθεια, ειρήνη, μόρφωση, δημοκρατία, αξιοπρέπεια, αξιοκρατία, ακεραιότητα, υπευθυνότητα, ευσυνειδησία, σεβασμός…)
• Να αποκτήσει ιδανικά καθώς και ατομικές /  κοινωνικές αρετές
• Να καταπολεμήσει τον ατομικισμό, την ιδιοτέλεια, τον ωφελιμισμό.
• Να καλλιεργήσει πνεύμα συνεργασίας και αρμονικής συνύπαρξης. Να στηρίξει την φιλανθρωπία και τον αλτρουισμό.
• Να στηρίξει τους μειονεκτούντες / δοκιμαζομένους συνανθρώπους μας τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο
• Να μειώσει / εξαλείψει τη βία, τους πολέμους, το ρατσισμό, τον εθνικισμό. Να αποδοκιμάσει την απάνθρωπη συμπεριφορά και την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων
• Να αποκτήσει μια εσωτερική και εξωτερική ελευθερία
• Να αποκτήσει μια ηθική τελείωση – ολοκλήρωση

Μορφές ανθρωπισμού

• κλασικός (αρχαίας Ελλάδα: καλός κἀγαθός πολίτης)
• αναγεννησιακός -ευρωπαϊκός (πανεπιστήμων άνθρωπος· π.χ. Λεονάρντο ντα Βίντσι)
• σύγχρονος (ο άνθρωπος καθαυτή αξία, σκοπός, όχι μέσον)
• φιλολογικός ή εκπαιδευτικός (μόρφωση με βάση τα κλασικά γράμματα)
• κοινωνικός ή ηθικός (πίστη στην ιδέα και την αξία του ανθρώπου)
• χριστιανικός (ο θεός κέντρο του κόσμου και ο άνθρωπος εικόνα του)

Ανθρωπιστικά ιδεώδη

• Υλικά: Τήρηση του μέτρου στις ανάγκες και τις απολαύσεις
• Πνευματικά: Χρέος η καλλιέργεια της λογικής και του πνεύματος
• Ηθικά: Ανάπτυξη της ηθικής συνείδησης και ευθύνης
• Κοινωνικά: Εξύψωση και ευημερία του κοινωνικού συνόλου
• Πολιτικά: Πολιτικοποίηση, υπέρβαση εγωιστικών ορμών και τάσεων
• Συναισθηματικά: Ανυστερόβουλη αγάπη προς τον άνθρωπο (ανθρωπιά)

Διαβάστε και το άρθρο Αναγέννηση και Ουμανισμός