Σπουδές και σταδιοδρομία

Ο Φρόιντ (1856-1939) εγγράφηκε στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, στο Τμήμα Ιατρικής, το φθινόπωρο του 1873. Η επιλογή των σπουδών και του επαγγέλματός του βασίστηκε κυρίως στις βλέψεις του για επιτυχή επαγγελματική αποκατάσταση παρά σε προσωπικές προτιμήσεις. Ο ίδιος ανέφερε σε μια επιστολή του ότι «ποτέ δεν ένιωσε οικεία στο ιατρικό επάγγελμα και ότι δεν έδινε στον εαυτό του την εικόνα ενός κανονικού μέλους της ιατρικής κοινότητας».

Το επιστημονικό του ενδιαφέρον επικεντρώθηκε εξαρχής στην έρευνα, στον τομέα της βιολογίας και της φυσιολογίας. Εργάστηκε επί έξι χρόνια στο Εργαστήριο Φυσιολογίας του Ερνστ Μπρύκε (Ernest Brucke) για τον οποίο έτρεφε βαθύτατο θαυμασμό. Αυτή την περίοδο δημοσιεύτηκε ένας σημαντικός αριθμός ερευνητικών εργασιών του σχετικών κυρίως με έναν συγκεκριμένο αλλά και ιδιότυπο ερευνητικό τομέα, την ανατομία του χελιού. Η φήμη όμως έμελλε να του αποδοθεί πολύ αργότερα, σε πιο σημαντικές και κορυφαίες ανακαλύψεις!

Η ανάγκη της άμεσης ικανοποίησης των βιοποριστικών του αναγκών και η επιθυμία επιτέλεσης του γάμου του με την αγαπημένη του Μάρθα Μπερνά (Martha Bernays) τον ανάγκασαν, κατά την αποφοίτησή του, να εγκαταλείψει το Εργαστήριο Φυσιολογίας και να ξεκινήσει την επαγγελματική του ενασχόληση, ως ιατρός πλέον, στο Γενικό Νοσοκομείο της Βιέννης, ασχολούμενος κυρίως στους τομείς της νευροανατομίας και νευροπαθολογίας. Ο γάμος του πραγματοποιήθηκε το Σεπτέμβριο του 1886 σηματοδοτώντας την απαρχή της δημιουργίας μιας νέας οικογένειας που θα έφερνε στον κόσμο έξι απογόνους.

Οι απαρχές της Ψυχανάλυσης

Η μεταστροφή των επιστημονικών και ερευνητικών ενδιαφερόντων του Φρόιντ, από τη μελέτη αμιγώς νευροανατομικών ζητημάτων στη μελέτη του ανθρώπινου νου, διαμορφώθηκε κυρίως κατά τη συνάντησή του με το Σαρκό (Charcot) στο Παρίσι το 1885. Ο Σαρκώ επικεντρωνόταν εκείνη την περίοδο κυρίως στη μελέτη της υστερίας και τη θεραπευτική μέθοδο της ύπνωσης. Κατά την επιστροφή του στη Βιέννη, την άνοιξη του 1886, ξεκίνησε για πρώτη φορά τη λειτουργία ιδιωτικού ιατρείου ως ειδικός ιατρός νευρικών παθήσεων. Το ενδιαφέρον του εστιαζόταν όλο και περισσότερο στην ειδική θεραπευτική των νευρώσεων. Πειραματίστηκε για σημαντικό χρονικό διάστημα με τη μέθοδο της ηλεκτροθεραπείας και της υπνωτικής υποβολής, μάλιστα το 1888 επισκέφτηκε τη Νανσύ προκειμένου να εκπαιδευτεί στην ειδική τεχνική που εφαρμοζόταν εκεί με μεγάλη επιτυχία.

Τα ερωτήματα όμως που διερευνούσε ο ίδιος παρέμεναν ακόμη αναπάντητα! Το 1889 γνωρίζει με νέο ενδιαφέρον τη θεραπευτική μέθοδο της «κάθαρσης» που εφαρμόζεται από το φίλο και συνάδελφό του, δρ. Γιόζεφ Μπρόιερ (Josef Breuer), ιατρό στη Bιέννη. Ο Μπρόιερ είχε εφαρμόσει αυτή τη μέθοδο με επιτυχία δέκα χρόνια νωρίτερα κατά τη θεραπεία μιας κοπέλας που έπασχε από υστερία, της Frl Anna O. Η χρήση της μεθόδου αυτής θέτει τώρα νέες βάσεις στη θεώρησή του περί ψυχικών παθήσεων: η υστερία αποτελεί σύμπτωμα ψυχικού τραύματος που έχει απωθηθεί από τον ασθενή. Η θεραπεία αποσκοπεί στην ανάκληση του συγκεκριμένου ψυχικού τραύματος και την επακόλουθη συνειδητοποίηση των απωθημένων συναισθημάτων. Οι βάσεις σύλληψης και ανάπτυξης των θεμελιωδών θεωρημάτων της ψυχαναλυτικής θεωρίας είχαν πια τεθεί.

Από το 1890 και μετά σηματοδοτείται μια νέα περίοδος εντατικής έρευνας και συγγραφής σχετικά με τη νέα θεραπευτική μέθοδο, καθώς και τη μετάβαση στην ψυχαναλυτική μέθοδο του «ελεύθερου συνειρμού». Η ερευνητική μελέτη του Φρόιντ διεισδύει σταδιακά στα άγνωστα μέχρι τότε άδυτα του ασυνειδήτου αποκαλύπτοντας ανεξερεύνητες πλευρές του ανθρώπινου ψυχισμού. Αναφέρεται, για πρώτη φορά, στο φαινόμενο της θεραπευτικής «μεταβίβασης», της έντονης συναισθηματικής σχέσης που αναπτύσσεται μεταξύ αναλυτή και αναλυόμενου. Οι πρώιμες σεξουαλικές εμπειρίες των ασθενών έρχονται σταδιακά στο προσκήνιο των ερευνητικών μελετών, διαμορφώνοντας αργότερα την ειδική θεώρηση περί ψυχοπαθολογίας και αιτιολογίας των νευρώσεων. Το γνωστό σύγγραμμα «Μελέτες για την υστερία» δημοσιεύεται το 1895 παρουσιάζοντας αναλυτικά τις νέες ανακαλύψεις και οριοθετώντας επίσημα την απαρχή της νέας θεραπευτικής μεθόδου, της ψυχανάλυσης.

Η προσωπική ανάλυση & «Η Ερμηνεία των ονείρων»

Ο θάνατος του πατέρα του, τον Οκτώβριο του 1896, θέτει το υπόβαθρο δύο σημαντικών αναζητήσεων αλλά και εξελίξεων στο έργο του Σίγκμουντ Φρόιντ: της προσωπικής του ανάλυσης και της συγγραφής του κορυφαίου συγγράμματος «Η ερμηνεία των ονείρων». Οι δύο κορυφαίες επιδιώξεις ξεκίνησαν ταυτόχρονα, τον Αύγουστο του 1897 και, όπως ο ίδιος αναφέρει, «εξελίχθηκαν ταυτόχρονα, τόσο που θα πρέπει ουσιαστικά να θεωρούνται ως ένα έργο». «Η ερμηνεία των ονείρων» αποτελεί ουσιαστικά μια επιλογή από την προσωπική ανάλυση που πραγματοποίησε ο ίδιος μέσω της ανάλυσης των δικών του ονείρων που συνέλεγε από εξαιρετικά νεαρή ηλικία.

Ο Φρόιντ ένιωθε εξαιρετικά γοητευμένος από τη μελέτη της ερμηνευτικής των ονείρων: «Τέτοια σύλληψη ιδεών συμβαίνει στη ζωή ενός ερευνητή μόνο μία φορά!», ανέφερε χαρακτηριστικά. Ο ίδιος θεωρούσε ως πιο σημαντικά και αγαπημένα έργα του την «Ερμηνεία των ονείρων» και τις «Τρεις πραγματείες περί της θεωρίας της σεξουαλικότητας» τονίζοντας ότι «όλες οι θεωρίες μου θα καταστούν σύντομα παρωχημένες, καθώς θα γίνουν σταδιακά αποδεκτές, η ερμηνευτική των ονείρων όμως θα διαρκέσει για πάντα»! Πράγματι, η θεωρία περί της ερμηνευτικής των ονείρων περιελάμβανε εξαιρετικά νέα για την εποχή δεδομένα. Κατά το Φρόιντ τα όνειρα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του ασυνειδήτου και εκπλήρωση επιθυμιών ψυχοσεξουαλικής φύσεως που έχουν απωθηθεί, εξ ου και η θεώρησή του περί της «ειδικής κατεργασίας» του ονείρου προς απόκρυψη και αλλοίωση του ασυνείδητου περιεχομένου του.

Το «έκδηλο περιεχόμενο» του ονείρου αποτελεί η απλή περιγραφή που αναφέρει συνήθως το άτομο που έχει ονειρευτεί, ενώ το «απόκρυφο περιεχόμενο» αποκαλύπτεται κατά τη διάρκεια της ανάλυσης μέσω των ελεύθερων συνειρμών και της ερμηνείας που επιδέχεται. Η «ειδική κατεργασία» του ονείρου μεσολαβεί μεταξύ του «απόκρυφου» και του «έκδηλου» περιεχομένου με σκοπό την αλλοίωση και απόκρυψη του ασυνείδητου υλικού. Η ειδική αυτή επεξεργασία όμως δεν είναι πάντα επιτυχής και το όνειρο, σε αυτή την περίπτωση, συνοδεύεται από έντονο άγχος που συχνά διακόπτει απότομα τον ύπνο. Η ουσιαστική χρησιμότητα των ονείρων είναι άλλωστε, κατά το Φρόιντ, η προστασία και η διαφύλαξη του ύπνου!

Η αναγνώριση

Στις αρχές του 20ού αιώνα παρουσιάστηκαν τα πρώτα σημάδια ενδιαφέροντος και αναγνώρισης από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Ο Φρόιντ διήνυε μέχρι τότε μια έντονα μοναχική περίοδο ερευνητικής ενασχόλησης κατά την οποία είχε συχνά την ανάγκη επικοινωνίας με τον αγαπημένο του φίλο Φλις (Fliess) προς συζήτηση και ανταλλαγή απόψεων περί των νέων ανακαλύψεων. Ειδικά ψυχιατρικά περιοδικά αναφέρονταν όλο και πιο συχνά στη νέα ψυχαναλυτική θεώρηση και ο αριθμός των ειδικών επιστημόνων που εκδήλωναν έντονο ενδιαφέρον για αυτή σταδιακά μεγάλωνε. Τον Οκτώβριο του 1902 δημιουργείται η πρώτη επίσημη ομάδα συναντήσεων και συζητήσεων περί της ψυχανάλυσης, «H Eταιρεία της Τετάρτης», η οποία μετονομάζεται αργότερα, τον Απρίλιο του 1908, σε «Ψυχαναλυτική Εταιρεία της Βιέννης» και οι πρώτοι ειδικευόμενοι ψυχαναλυτές αρχίζουν να ασκούν επίσημα τη νέα ψυχαναλυτική μέθοδο. Παράλληλα, αυτή την περίοδο ο Φρόιντ ασχολείται για πρώτη φορά στο συγγραφικό του έργο με θέματα πέραν της κλινικής αναλυτικής εργασίας: τη θρησκεία, την αισθητική, την προϊστορία, την ψυχολογία της καθημερινής ζωής. Σημαντικά έργα αυτής της περιόδου αποτελούν τα ακόλουθα: «Τοτέμ και Ταμπού», «Ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής», «Μωυσής και μονοθεϊσμός», «Λεονάρντο ντα Βίντσι και η ανάμνηση της παιδικής ηλικίας» κά.

Παρ’ όλα αυτά η περίοδος των θετικών εξελίξεων και της αναγνώρισης των αρχών του αιώνα έμελλε να αποτελεί ένα μικρό μόνο «διάλειμμα» στις αντιδράσεις που σύντομα θα επακολουθούσαν! Η κριτική άρχισε να εκδηλώνεται σταδιακά, εξελίχθηκε όμως ραγδαία σε έντονο κύμα επιθέσεων και γενικής κατακραυγής. Η έκδοση του βιβλίου «Τρεις πραγματείες περί της θεωρίας της σεξουαλικότητας», στο οποίο αναφέρονταν η σημασία των πρώιμων σεξουαλικών φαντασιώσεων της παιδικής ηλικίας και η θεωρία περί ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης, ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων! Ο Φρόιντ ανέφερε σε αυτό τη θεωρία του περί εξέλιξης του σεξουαλικού ενστίκτου σε διαστροφικές διαδικασίες, πέραν των συχνά θεωρούμενων ως φυσιολογικών, την ένωση δηλαδή των δύο φύλων με σκοπό την αναπαραγωγή. Η πορεία εξέλιξης και καθήλωσης του σεξουαλικού ενστίκτου διαμορφώνει και καθορίζει την εκδήλωση των ψυχοπαθολογικών νευρωσικών συμπτωμάτων. Η ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη ξεκινά από τη βρεφική ηλικία και διαδραματίζεται σε συγκεκριμένες ερωτογόνες ζώνες του ανθρώπινου σώματος, σε τέσσερα αντίστοιχα στάδια: το στοματικό, το πρωκτικό, το γενετήσιο και το λανθάνον. Το γενετήσιο στάδιο αφορά και την επίλυση της πιο σημαντικής ψυχοσύγκρουσης, του οιδιποδείου συμπλέγματος, που αποτελεί σημείο-σταθμό για την ομαλή και υγιή εξέλιξη του ανθρώπινου ψυχισμού.

Οι πιέσεις και οι αντιδράσεις που επέρχονταν δυστυχώς δεν ήταν μόνο εξωτερικές. Οι αντιρρήσεις και «εκ των έσω» σταδιακά μεγάλωναν και εκδηλώνονταν με τον πιο έντονο τρόπο! Οι διαφωνίες διατυπώνονταν τόσο σε θεωρητικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο και, σε αρκετές περιπτώσεις, εξελίσσονταν σε ουσιαστικό σχίσμα από τις βασικές αρχές της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Σημαντική διαφοροποίηση επήλθε από τους Άντλερ και Γιούνγκ, με γεγονότα που σημάδεψαν σε σημαντικό βαθμό το ψυχικό σθένος του Φρόιντ. Δύο σημαντικά μέλη επίσης, ο Ρανκ (Rank) και ο Φερέντζι (Ferenczi), δεν άντεξαν μέχρι το τέλος! Ο Ρανκ με έναν δραματικό τρόπο, και ο Φερέντζι πιο σταδιακά, εκδήλωσαν ψυχωσικά συμπτώματα τα οποία επέφεραν, εκτός των άλλων, και την αποσκίρτησή τους από το ψυχαναλυτικό κίνημα. Ο Φρόιντ αισθανόταν βαθιά θλίψη και ανησυχία για τις εκδηλώσεις αυτές αλλά και για το μέλλον της ψυχανάλυσης. Οπως ανέφερε, εάν οι ίδιοι οι οπαδοί της ψυχανάλυσης δεν μπορούν να συμφωνήσουν μεταξύ τους, τότε πώς θα πειστεί ο κόσμος, πώς θα αντέξουν το σφοδρό κύμα επιθέσεων; Οι αντιδράσεις του κοινού έφταναν συχνά τα όρια του πανικού, επρόκειτο όχι απλά για μια λανθασμένη θεωρία αλλά για έναν σημαντικό κίνδυνο για τον ίδιο τον πολιτισμό! Σε Συνέδριο Γερμανών Νευρολόγων και Ψυχιάτρων στην Ουγγαρία, το 1910, ένας γνωστός καθηγητής εκφράστηκε με τον πιο έντονο τρόπο! Σε αναφορά των θεωριών του Φρόιντ χτύπησε τη γροθιά του στο τραπέζι φωνάζοντας: «Αυτά δεν αποτελούν θέμα συζήτησης σε μια επιστημονική συνάντηση, αφορούν μόνον την αστυνομία»!

Είναι γεγονός ότι η ψυχανάλυση, για τα δεδομένα της εποχής, άγγιζε εξαιρετικά ευαίσθητες χορδές του ανθρώπινου ψυχισμού, σημαντικά ταμπού και άμυνες που έπρεπε να υπερνικηθούν προκειμένου να καταστεί κατανοητή και αποδεκτή. Οι υποστηρικτές της θεωρούντο πλέον διεστραμμένοι και ανήθικοι τσαρλατάνοι που διέδιδαν διαστροφικές θεωρίες ακόμη και για την πιο ευαίσθητη και αθώα ψυχή των μικρών παιδιών!

Πέραν της αρχής της ηδονής

Εκτός από τις δυσάρεστες αυτές εξελίξεις η μοίρα επεφύλασσε και άλλα οδυνηρά γεγονότα στη ζωή του Σίγκμουντ Φρόιντ. Τον Ιανουάριο του 1920 πέθανε ένας εξαιρετικά στενός φίλος του και, πέντε μέρες μετά, απρόσμενα και αναπάντεχα, πέθανε από γριπώδη πνευμονία, σε ηλικία 26 ετών, η πολυαγαπημένη κόρη του Σοφί, αφήνοντας πίσω της δύο παιδιά, ένα εκ των οποίων είχε ηλικία μόλις 13 μηνών. Σε μια επιστολή του ο Φρόιντ περιγράφει την αβάστακτη οδύνη που τον διακατείχε: «Δεν γνωρίζω αν υπάρχει τίποτα άλλο να πω! Είναι ένα γεγονός που σε παραλύει, δεν υπάρχουν άλλες σκέψεις να κάνει κανείς και, αν δεν είσαι θρήσκος, οι συγκρούσεις που συνοδεύουν παρόμοια γεγονότα σε καταβάλλουν με τον πιο οδυνηρό τρόπο. Κενή αναγκαιότητα. Υποταγή χωρίς λόγια»!

Τα δύο οδυνηρά αυτά γεγονότα αλλά και οι συσσωρευμένες απογοητεύσεις καθόρισαν τη μετέπειτα εξέλιξη του έργου του: η σύλληψη και η συγγραφή του κορυφαίου συγγράμματος «Πέραν της αρχής της ηδονής» (1920) κατέγραψε με ανεξίτηλα σημάδια τις νέες προσωπικές εμπειρίες αλλά και τη νέα θεώρησή του περί των ενστικτικών ενορμήσεων. Στο σύγγραμμα αυτό ο Φρόιντ καταπιάνεται για πρώτη φορά με τα αυτοκαταστροφικά ένστικτα του ανθρώπου, το «ένστικτο περί θανάτου» και τη συσχέτιση ζητημάτων που αφορούν τη ζωή και το θάνατο. Πρόκειται πράγματι για ένα μείζον θέμα, ακόμη και για τον ίδιο! Η απώλεια της κόρης του τον συνόδευε σε κάθε πτυχή της ζωής του, αλλά και γύρω του, παντού, κείτονταν δραματικά οι ολέθριες καταστροφές του φοβερού Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου αλλά και η ατέρμονη αγωνία του για την επιβίωση και επιστροφή των τριών γιων του από το μέτωπο. Τόση καταστροφή παντού… Τι ωθεί τον άνθρωπο σε τέτοια αυτοκαταστροφή; Προς τι τόσος όλεθρος τριγύρω;

Έτσι η θεωρία περί ενστικτικών ενορμήσεων τροποποιείται: στο σύγγραμμα «Διατυπώσεις στις δύο βασικές αρχές της νοητικής λειτουργίας» (αγγλ. τίτλος: «Formulations on the two principles of mental functioning») (1911), ο Φρόιντ ανέφερε ότι η ενστικτική ζωή του ανθρώπου «ωθείται» πάντα προς την απολαβή ευχαρίστησης και ηδονής και τη μείωση των δυσάρεστων συναισθηματικών αποκρίσεων που συνοδεύουν την ψυχική διαδικασία, με άλλα λόγια η ενστικτική ζωή του ανθρώπου κυβερνάται και «ωθείται» πάντα από την αρχή της ηδονής. Οι παρατηρήσεις της κλινικής αναλυτικής εργασίας όμως αλλά και οι προσωπικές εκτιμήσεις εμφάνιζαν παραδείγματα που δεν ερμηνεύονταν επαρκώς βάσει της αρχής της ηδονής. Παραδείγματα ασθενών που έπασχαν από συμπτώματα τραυματικών νευρώσεων ή παιδιών που στα παιχνίδια τους επαναλάμβαναν, ξανά και ξανά, κάθε δυσάρεστη ή τραυματική εμπειρία που είχαν βιώσει. Κατά τη διαδικασία της ανάλυσης επίσης πολλοί ασθενείς επαναλάμβαναν και αναβίωναν τραυματικές εμπειρίες στη σχέση τους με τον ίδιο τον ψυχαναλυτή. Ο ψυχισμός επομένως «κινείται» και τείνει να παλινδρομεί προς μια αρχική κατάσταση, μια κατάσταση εκμηδένισης, προς τον ίδιο το θάνατο. Με τον τρόπο αυτό ο Φρόιντ εισήγαγε στη θεωρία του την έννοια του «ενστίκτου του θανάτου»: ο ανθρώπινος ψυχισμός διακατέχεται από δύο αλληλοσυγκρουόμενες δυνάμεις, το «ένστικτο της ζωής» και το «ένστικτο του θανάτου». Και οι δύο έχουν την ίδια ισχύ και περιωπή και βρίσκονται σε διαρκή διαμάχη μεταξύ τους, Στο τέλος όμως, αναπόφευκτα, ο θάνατος επικρατεί! Επρόκειτο για μια μεγαλοφυή σύλληψη!

Στα χρόνια που επακολούθησαν, ιδιαίτερα μετά το 1918, το όνομα του Φρόιντ είναι πλέον γνωστό στους διεθνείς επιστημονικούς κύκλους, όχι όμως απαραίτητα και αποδεκτό. Στα μέσα Ιανουαρίου του 1919 ιδρύθηκε στη Βιέννη ο Διεθνής Ψυχαναλυτικός Εκδοτικός Οίκος (Ιnternationaler Psychoanalytischer Verlag) καθώς και το International Journal of Psychoanalysis. Επίσης η πρώτη ψυχαναλυτική κλινική ιδρύθηκε στη Βιέννη το Μάιο του 1922. Επιπλέον, μια εξαιρετικά σημαντική συγγραφική εργασία δημοσιεύτηκε το 1923, «Το Εγώ και το Αυτό» («The Ego and the Id»), με νέα ερευνητικά δεδομένα.

Βιβλιογραφία
– Ernest Jones: ΣΙΓΚΜΟΥΝΤ ΦΡΟΫΝΤ. Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ, εκδ. Ινδίκτος, Αθήνα 2003.
– W.W. Meissner, S.J., M.D.: FREUD AND PSYCHOANALYSIS, University of Notre Dame Press, Notre Dame, Indiana 2000.
– David Stafford-Clark: WHAT FREUD REALLY SAID. AN INTRODUCTION TO HIS LIFE AND THOUGHT, Schocken Books, New York 1997.
– INTRODUCTORY LECTURES ON PSYCHOANALYSIS, SIGMUND FREUD, The Pelican Freud Library, Vol. 1, translated by James Strachey, Penguin Books, 1973.
– Michael Kahn: BASIC FREUD. PSYCHOANALYTIC THOUGHT FOR THE TWENTY FIRST CENTURY, Basic Books, New York 2002.
– Anthony Bateman & Jeremy Holmes: INTRODUCTION TO PSYCHOANALYSIS, Routledge, London & New York 1995.
 

της Ειρήνης Τζελέπη