Ένας καλός γείτονας είναι πρόθυμος να φροντίζει τον κήπο σας όταν λείπετε από το σπίτι. Ένας συνάδελφος δεν αρνείται ποτέ να σας καλύψει όταν χρειαστεί να λείψετε από τη δουλειά. Ένας παλιός σας γνώριμος επιδιώκει την παρέα σας τακτικά και κάθε φορά περνάτε πολύ ωραία μαζί. Οι άνθρωποι αυτοί είναι βέβαια φίλοι με μία έννοια και είστε τυχεροί που τους έχετε. Αλλά πόσοι από αυτούς είναι πραγματικοί φίλοι, αφοσιωμένοι στη φιλία σας κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες; Λίγοι, λέει ο Αριστοτέλης, επειδή λίγοι άνθρωποι διαθέτουμε τα χαρακτηριστικά εκείνα που απαιτούνται σε μία «τέλεια φιλία». Από την άλλη, η αξία ενός αφοσιωμένου φίλου είναι ανεκτίμητη. Πώς μπορεί, όμως, κάποιος να δημιουργήσει μία τέτοια φιλία;
Μία όμορφη ιστορία για αρχή
Ο Ορέστης ήταν ο γιος του Αγαμέμνονα, του επικεφαλής της εκστρατείας εναντίον της Τροίας. Ο Πυλάδης ήταν ο εξάδελφός του, με τον οποίο είχαν μεγαλώσει μαζί στην Φωκίδα και είχαν γίνει αχώριστοι. Η φιλία τους αποτελεί πρότυπο αγάπης και αφοσίωσης, όπως θα διαπιστώσετε από το παρακάτω απόσπασμα, από το οποίο θα αρχίσει η εξερεύνηση της γνήσιας, αληθινής ή όπως την ονομάζει ο Αριστοτέλης, της ολοκληρωμένης φιλίας.
Η σκηνή διαδραματίζεται στο παλάτι του Άργους όπου τώρα κυβερνά ο Μενέλαος, ο αδελφός του Αγαμέμνονα. Έχει αποφασιστεί πως ο Ορέστης και η αδελφή του Ηλέκτρα πρέπει να εκτελεστούν ως φονιάδες της μητέρας τους. Ο Πυλάδης προτείνει στον εξάδελφο και φίλο του Ορέστη να δραπετεύσει, αλλά ο Ορέστης φοβάται πως οι Ερινύες, οι θεότητες που τιμωρούν τους μητροκτόνους, θα του προκαλέσουν τρέλα ώστε να εμποδίσουν την δραπέτευση. Κι ο Πυλάδης τον καθησυχάζει και τον ενθαρρύνει:
Πυλάδης: Αλλά εγώ θα σε φροντίσω
Ορέστης: Δύσκολο άρρωστο άνδρα ν’ αγγίζεις
Πυλάδης: Όχι βέβαια για εμένα, αν είσαι εσύ.
Ορέστης: Πρόσεχε μήπως την τρέλα μου κι εσύ κολλήσεις
Πυλάδης: Ασ’ το αυτό!
Ορέστης: Δεν θα διστάσεις λοιπόν;
Πυλάδης: Κακό μεγάλο ο δισταγμός ανάμεσα στους φίλους.
Ο Ορέστης ανακτά το θάρρος του, σκέφτεται πως η πράξη του ήταν δίκαια και αξίζει να σωθεί και στρέφεται με ευγνωμοσύνη στον φίλο του:
Ορέστης: Να τη αυτή η παλιά ρήση «ν’ αποκτάς φίλους και όχι συγγενείς μόνο», διότι από χιλιάδες συγγενείς, φίλος καλύτερος εκείνος είναι, που αν και ξένος, ένα γίνεται μαζί σου στη ζωή.
Ωστόσο, πιστός φίλος δεν είναι μόνο ο Πυλάδης. Και ο Ορέστης αγαπά τον φίλο του τόσο πολύ, ώστε προσπαθεί να τον αποδεσμεύσει. Του ζητά να μην εμπλακεί στην υπόθεση, αλλά να συνεχίσει ευτυχισμένος τη ζωή του. Αλλά αυτό είναι απαράδεκτο για τον φίλο του:
Πυλάδης: «Και τι θα πω όταν κάποτε γυρίσω στους Δελφούς, την ακρόπολη της Φωκίδας, πως ήμουν φίλος σου όταν όλα ήταν καλά, αλλά όταν σε βρήκε η δυστυχία έπαψα να είμαι; Όχι, αυτό δεν γίνεται. Είναι και δική μου υπόθεση».
Ο Πυλάδης αγαπά τον εαυτό του, θέλει να τον τιμούν και να απολαμβάνει την εκτίμηση των θεών και των ανθρώπων σε αυτόν ή στον άλλον κόσμο, να παραμείνει ένας ενάρετος άνθρωπος. Και το ίδιο επιθυμεί για τον φίλο του. Και εδώ ακριβώς είναι που θα συναντήσουμε τη σκέψη του Αριστοτέλη:
«Το αίσθημα της φιλίας συνίσταται στο να επιθυμεί κανείς για έναν άλλον αυτά που θεωρεί αγαθά, χάριν του φίλου του και όχι του εαυτού του, και στο να επιθυμεί, όσο μπορεί, να τα κάνει πραγματικότητα».
Έτσι ορίζει τη φιλία ο Αριστοτέλης στην «Ρητορική» του, και τώρα ίσως προσπαθείτε να ανακαλύψετε αν υπάρχει κάποιος από τους φίλους σας που σας προκαλεί αυτό το αίσθημα φιλίας, όπως περιγράφεται στον ορισμό. Οι περισσότεροι μάλλον, δεν θα σας προκαλούν κάτι τόσο ισχυρό. Μερικοί από αυτούς, θα πλησιάζουν αρκετά, αλλά ένα τόσο βαθύ αίσθημα, τόσο ισχυρή αγάπη είναι σπάνια. Θα επανέλθουμε όμως σε αυτό αργότερα. Προς το παρόν, μην ανησυχείτε, γιατί οι φίλοι, οποιουδήποτε είδους είναι σημαντικοί.
Ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται πως το κίνητρο που μας ωθεί να συνδεθούμε φιλικά με άλλους ανθρώπους είναι επιθυμία μας να ωφεληθούμε από αυτούς. Στις πιο συνηθισμένες φιλίες επιλέγουμε ή μας επιλέγουν βάσει της χρησιμότητάς ή της ευχαρίστησης και αυτά είναι τα δύο πρώτα είδη φιλίας.
Οι συνηθισμένες φιλίες
Πόσοι άνθρωποι υπήρξαν φίλοι σας και σήμερα δεν γνωρίζετε καν πού βρίσκονται; Με πόσους από αυτούς τσακωθήκατε ή απλώς ψυχρανθήκατε και απομακρυνθήκατε; Πόσους χάσατε χωρίς να έχετε ακόμα καταλάβει πώς; Μην ανησυχείτε αν είναι πολλοί. Οι περισσότερες φιλίες είναι προσωρινές. Εμφανίζονται για να καλύψουν ορισμένες ανάγκες, δικές σας και των άλλων, αλλά όταν αυτές οι ανάγκες πάψουν να υπάρχουν, αυτοί οι φίλοι δεν έχουν πια ρόλο να παίξουν στη ζωή σας. Ή εσείς στη δική τους. Δεν είναι κακό, είναι ανθρώπινο.
Αυτή είναι η πρώτη κατηγορία φιλίας κατά την οποία συνδεόμαστε με κάποιον «όχι επειδή είναι φίλος, αλλά κατά το μέτρο κατά το οποίο είναι χρήσιμος». Η φιλία αυτή είναι σαν τις συμμαχίες που συνάπτουν μεταξύ τους τα κράτη, ανάλογα με τα συμφέροντά τους. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί κι εμείς να συνδεθούμε με έναν γείτονα, με έναν εργοδότη, με κάποιον επαγγελματία ή δημόσιο λειτουργό που ήταν εξυπηρετικός σε μία δύσκολη στιγμή. Φυσικά, κάποιοι άλλοι μας συνυπολογίζουν στους φίλους τους για τον ίδιο λόγο.
Η δεύτερη κατηγορία είναι όταν «αγαπούν αυτούς που τους προκαλούν ευχαρίστηση. Διότι δεν αγαπούν τους χαρισματικούς για αυτό που είναι, αλλά γιατί κοντά τους βρίσκουν ευχαρίστηση». Τέτοιοι φίλοι είναι οι τύποι που είναι η «ψυχή της παρέας», οι εραστές κι οι ερωμένες με ομορφιά και χάρες, οι άνθρωποι με χιούμορ που μας κάνουν και γελάμε, οι ευφυείς από τους οποίους αποκτούμε συναρπαστικές γνώσεις, οι καθηγητές στο σχολείο, οι μέντορες στην σταδιοδρομία μας. Τέτοιοι είμαστε κι εμείς για κάποιους άλλους άλλους.
Οι φιλίες της χρησιμότητας και της ευχαρίστησης είναι οι συχνότερες κι εμπεριέχουν το μεγαλύτερο ποσοστό των ανθρώπων που κάποτε αποκαλέσαμε φίλους. Και ήταν φίλοι μας και ήμασταν κι εμείς φίλοι τους, αλλά μόνο μέχρι να ολοκληρωθεί μία συγκεκριμένη διαδικασία που απαιτείται για να ωριμάσουμε και να προχωρήσουμε, κι εμείς στη ζωή μας κι εκείνοι στη δική τους. Όμως, διαρκούν για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα κι ύστερα χάνονται και γίνονται γλυκές ή πικρές αναμνήσεις. Γιατί; Γιατί αυτό που αγαπάμε κι αγαπούν οι φίλοι αυτών των κατηγοριών είναι συγκεκριμένες ιδιότητες και όχι η προσωπικότητα συνολικά. Αναπόφευκτα, όταν δεν θα έχουμε πια ανάγκη αυτές τις ιδιότητες επειδή άλλαξε ο χαρακτήρας των φίλων ή άλλαξαν οι περιστάσεις, η φιλία δεν έχει πια λόγο ύπαρξης.
«Αυτού του είδους οι φιλίες διαλύονται εύκολα, διότι τα πρόσωπα που συνδέονται με φιλία δεν παραμένουν πάντοτε ίδια […] Εξ άλλου, και το συμφέρον υφίσταται μεταβολή και σε κάθε εποχή είναι διαφορετικό. Έτσι, όταν εκλείψει ο συνδετικός δεσμός, μαζί εξαφανίζεται και η φιλία, έχοντας υπάρξει μόνο ως μέσο για συγκεκριμένο σκοπό».
Πώς συμβαίνει λοιπόν και κάποιες φιλίες επιβιώνουν για πολλά χρόνια ανεξαρτήτως των περιστάσεων;
Η τέλεια φιλία
Το μυστικό για μία γνήσια φιλία που αντέχει στον χρόνο, ο συνδετικός δεσμός πέρα από τη χρησιμότητα και την ευχαρίστηση, που δεν φθείρεται, δεν αλλάζει και είναι ίδιος πάντα και ίδιος για όλους, είναι μία μικρή αλλά σπουδαία λέξη:
«Αληθινοί φίλοι είναι αυτοί που επιθυμούν το καλό για τους φίλους τους, επειδή διαπνέονται από το αίσθημα της φιλίας αυτό καθ’ εαυτό και όχι ανάλογα με τις περιστάσεις. Αφού η αρετή είναι μόνιμη, όσο οι φίλοι παραμένουν ενάρετοι, η φιλία τους παραμένει σταθερή»
Ο Αριστοτέλης ισχυρίζεται πως αναγκαία προϋπόθεση για μία τέτοια φιλία είναι η αρετή. Δεν αρκεί να ταιριάζουν τα γούστα και οι χαρακτήρες. Καμία φιλία δεν μπορεί να είναι ολοκληρωμένη και διαρκής αν και οι δύο φίλοι δεν είναι ενάρετοι. Για παράδειγμα, δύο άνθρωποι που είναι άδικοι, μικρόψυχοι και οργίλοι, μπορούν να δημιουργήσουν φιλίες σαν αυτές που είδαμε προηγουμένως. Δεν θα γίνουν όμως ποτέ μόνιμοι και αξιόπιστοι φίλοι μεταξύ τους. Διότι με την πρώτη ευκαιρία θα αδικήσουν τον φίλο τους για να ωφεληθούν κάτι οι ίδιοι, εφόσον είναι άδικοι. Όταν θα πρέπει να διαχειριστούν μία διαφωνία με τον φίλο τους, θα τον προσβάλουν και θα του φερθούν βάναυσα, εφόσον είναι οργίλοι. Δεν έχει λοιπόν ο κακός άνθρωπος την ικανότητα να αγαπήσει αληθινά έναν όμοιό του ούτε να αγαπηθεί από αυτόν. Αλλά ούτε κι ένας ενάρετος θα μπορούσε να γίνει φίλος του.
Αντιθέτως, δύο άνθρωποι που έχουν αναπτύξει τις αρετές, όπως τις περιγράφει ο Αριστοτέλης, πρώτα απ’ όλα αγαπούν και σέβονται ο καθένας τον εαυτό του. Κι εφόσον είναι δίκαιοι, επιθυμούν για τον φίλο τους όσα επιθυμούν και για τον εαυτό τους. Είναι επίσης εγκρατείς και νηφάλιοι, ώστε μπορούν να διαχειρίζονται τις δυσκολίες με επιτυχία. Είναι γενναίοι και στη δύσκολη στιγμή διακινδυνεύουν για να σώσουν τον φίλο τους, όπως έκανε ο Πυλάδης λέγοντας πως για τους φίλους υπάρχει «εἷς ἀγών, δίκη μία, ἢ ζῆν ἅπασιν ἢ — θανεῖν ὀφείλεται» (ένας αγώνας, μία ποινή, και πρέπει ή όλοι μαζί να ζήσουμε ή όλοι μαζί να πεθάνουμε).
Μία τέτοια φιλία εξασφαλίζει και στα δύο μέρη και τη χρησιμότητα και την ευχαρίστηση που αναζητούμε στα δύο πρώτα είδη. Αλλά αυτά έρχονται ως αποτέλεσμα της σχέσης και δεν αποτελούν αυτοσκοπό. Έτσι, όταν οι περιστάσεις αλλάξουν, οι ενάρετοι φίλοι προσαρμόζονται με σωφροσύνη στα νέα δεδομένα ώστε να συνεχίσουν να απολαμβάνουν τη φιλία τους υπό τις νέες προϋποθέσεις.
Θα σκέφτεστε τώρα πως τέτοιες σχέσεις είναι πραγματικά σπάνιες και θα έχετε δίκιο. Αυτό συμβαίνει επειδή δεν είναι εύκολο ούτε να γίνουμε ενάρετοι ούτε να βρούμε άλλον έναν ενάρετο. Το ίδιο δύσκολο ήταν και στην εποχή του Αριστοτέλη και σε κάθε εποχή. Αλλά δεν είναι μόνο η σπανιότητά της που την κάνει πολύτιμη.
Αξίζει τον κόπο;
Μολονότι σε γενικές γραμμές οι φιλίες των δύο πρώτων κατηγοριών καλύπτουν τις κοινωνικές μας ανάγκες, πάντοτε λαχταρούμε έναν μόνιμο, γνήσιο φίλο που θα αγαπά αυτό που είμαστε και όχι αυτό που έχουμε. Το πρόβλημα είναι πως «Η επιθυμία για φιλία γεννιέται γρήγορα, όχι όμως και η ίδια φιλία». Ο Αριστοτέλης λέει πως δεν γίνεται να γνωρίσεις καλά έναν άνθρωπο πριν «ἅλας συναναλῶσαι», πριν δηλαδή φάτε μαζί αλάτι. Παρόμοια λέμε μέχρι σήμερα «φάγαμε μαζί ψωμί κι αλάτι», για κάποιον φίλο με τον οποίο έχουμε μοιραστεί πολλές, συνήθως δύσκολες, εμπειρίες. Χρειάζεται, λοιπόν, να περάσουμε πολύ χρόνο με τον φίλο μας μέχρι να γνωριστούμε καλά και να αντιληφθούμε πως πράγματι μπορούμε να χτίσουμε μία γνήσια φιλία. Η αρετή μπορεί να είναι ο συνδετικός παράγοντας, η συνήθεια όμως, μέσω της συναναστροφής ενδυναμώνει την σύνδεση, καθώς οι φίλοι αποκτούν κοινές εμπειρίες.
Οπωσδήποτε η γνήσια φιλία δεν είναι εύκολη υπόθεση, αλλά τα εύκολα συνήθως είναι μικρής αξίας. Πόση αξία έχει όμως μία σχέση, δοκιμασμένη στο χρόνο, μέσα στην οποία αισθανόμαστε ασφαλείς; Πόσο πιο όμορφη κι ενδιαφέρουσα γίνεται η ζωή μας, όταν υπάρχει κάποιος που νοιάζεται για την επιτυχία μας και κάνει ό, τι μπορεί για να τα καταφέρουμε. Κάποιος που μας συμβουλεύει σοφά, που χαίρεται με τη χαρά μας και λυπάται στη δυστυχία μας; Κάποιος που δεν θα εξαπατηθεί όταν οι άλλοι μας συκοφαντούν, που δεν θα φοβηθεί να θέσει σε κίνδυνο τον εαυτό του για μας στηρίξει.
Αν ένας τέτοιος ενάρετος άνθρωπος βρίσκεται στον περίγυρό σας, ένα τρόπος υπάρχει να δημιουργήσετε τη δική σας τέλεια φιλία: Να γίνεται κι εσείς ο ενάρετος άνθρωπος που θα ήθελε εκείνος στη ζωή του.
Άλλος τρόπος δεν υπάρχει!
Πηγές:
- Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 9, 1155a κ.ε.
- Αριστοτέλης, Ρητορική ΙΙ 1380d κ.ε.
- Ευριπίδης, Ορέστης
