Με τον όρο Υπαρξισμός αναφέρονται οι διάφορες φιλοσοφικές θεωρίες (από το 1930 περίπου) που έχουν ως κοινό σημείο τους μιαν ερμηνεία της ανθρώπινης ύπαρξης στον κόσμο, που τονίζει τον συγκεκριμένο και προβληματικό χαρακτήρα της.
Το όνομά του φιλοσοφικού αυτού ρεύματος το πήρε από την αντίληψη ότι η φιλοσοφία δεν είναι αντικειμενική ή θεωρητική επιστήμη, αδιάφορη για την ύπαρξη του ανθρώπου που τη δημιουργεί, αλλά αντίθετα συνδέεται αδιάσπαστα με την πραγματική και συγκεκριμένη ύπαρξη του ανθρώπου: του ανθρώπου που νοείται στην ανεπανάληπτη πρωτοτυπία του ως ατόμου που προορίζεται να πεθάνει και όχι ως είδους ή καθολικής ουσίας. Η «ύπαρξη», με την έννοια αυτή, δεν είναι κάτι που μπορεί να εξεταστεί γενικά και θεωρητικά.
O υπαρξισμός (existentialisme) στηρίζεται και στη θέση ότι υπάρχουμε προτού και πέρα από ό,τι γινόμαστε. Ο Σαρτρ ανέφερε χαρακτηριστικά με παιγνιώδες ύφος στα γαλλικά «η ύπαρξη προηγείται της ουσίας» («L’existence précède l’essence»). Είμαστε άνθρωποι και αυτό από μόνο του προσδιορίζει τον τρόπο που υπάρχουμε. Όλοι ανεξαιρέτως έχουμε γεννηθεί μέσα σε κάποιες συνθήκες. Αυτά είναι τα υπαρξιακά μας δεδομένα, στην διαχείριση των οποίων οφείλονται οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε στην ζωή.
Πεποιθήσεις των υπαρξιστών
- Οι υπαρξιστές θεωρούν ότι ο άνθρωπος δεν έχει μια προκαθορισμένη ουσία ή σκοπό που να του έχει δοθεί από το Θεό ή τη φύση. Εξαρτάται από τον κάθε ένα από μας ξεχωριστά να αποφασίσουμε ποιοι και τι είμαστε μέσω των πράξεών μας. Είναι το πολύ γνωστό απόφθεγμα του Σαρτρ: «η ύπαρξη προηγείται της ουσίας». Δηλαδή, πρώτα υπάρχουμε, σε ένα κόσμο τον οποίο δεν επιλέξαμε, και κατόπιν εξαρτάται από εμάς να καθορίσουμε την ταυτότητά μας , τα βασικά μας χαρακτηριστικά καθώς ζούμε τη ζωή μας και δρούμε μέσα σε αυτήν. Ως εκ τούτου, η ουσία μας (το σύνολο των καθορισμένων χαρακτηριστικών) επιλέγεται, δεν δίνεται, δεν είναι δεδομένη.
- Δεύτερον, οι υπαρξιστές πιστεύουν ότι οι άνθρωποι αποφασίζουν οι ίδιοι για τη μοίρα τους και είναι υπεύθυνοι για το τι κάνουν τη ζωή τους. Έχουμε ελεύθερη βούληση με την έννοια ότι όποιοι και αν είναι οι βιολογικοί ή οι κοινωνικοί παράγοντες που επηρεάζουν τις αποφάσεις μας είναι στο δικό μας χέρι να αποφασίσουμε πώς να διαχειριστούμε αυτούς του παράγοντες και να κάνουμε τις όποιες αλλαγές. Ακριβώς επειδή είμαστε κατ’ ουσίαν αυτοδημιούργητοι έχουμε την πλήρη ευθύνη για το τι θα κάνουμε την ζωή μας.
- Οι υπαρξιστές ενδιαφέρονται να βρουν ποιος είναι ο ποιο αυθεντικός τρόπος να πραγματώσουμε τη ζωή μας ως άτομα. Συνήθως συμμορφωνόμαστε στις απαιτήσεις της «αγέλης». Κατ’ αυτόν τον τρόπο ζούμε μια ζωή μη-αυθεντική, όχι πραγματικά δική μας. Για να γίνουμε αυθεντικοί, πρέπει να αναλάβουμε τη ζωή μας με καθαρότητα και ένταση. Αυτά, τα βιώνουμε σε στιγμές συναισθηματικών εμπειριών όπως η υπαρξιακή αγωνία και η υπαρξιακή ενοχή. Σε τέτοιες περιπτώσεις καταλαβαίνουμε καλά τι συμβαίνει στη ζωή μας.
- Τέλος, ο υπαρξισμός θεωρεί ότι δεν μπορούμε να κρυφτούμε πίσω από υπερβατικές αρχές για να ζήσουμε τη ζωή μας, πιο σωστά να αποφύγουμε να ζήσουμε τη ζωή μας. Βρισκόμαστε «ριγμένοι» στον κόσμο. Χωρίς να το έχουμε επιλέξει, χωρίς να έχουμε κάποιες οδηγίες. Δεν ξέρουμε πώς είναι σωστό για μας να ζήσουμε. Πρέπει να αναλάβουμε οι ίδιοι αυτή την ευθύνη.
Φύση της υπαρξιστικής σκέψης και μεθόδου
Σύμφωνα με τον Υπαρξισμό:
-
η ύπαρξη είναι πάντοτε ιδιαίτερη και εξατομικευμένη — πάντοτε η ύπαρξη μου, η ύπαρξη σου, η ύπαρξη του —
-
η ύπαρξη είναι κυρίως το πρόβλημα τού υπάρχειν (δηλαδή, τού τρόπου ύπαρξης) – είναι, επομένως, και η διερεύνηση τού νοήματος τού Είναι
-
η διερεύνηση αυτή βρίσκεται συνεχώς αντιμέτωπη με ποικίλες δυνατότητες-ενδεχόμενα, μεταξύ των οποίων ο υπάρχων (δηλ. ο άνθρωπος) πρέπει να κάνει την επιλογή του, με την οποία εν συνεχεία θα δεσμευθεί
-
επειδή οι δυνατότητες αυτές συναπαρτίζονται από τις σχέσεις τού ανθρώπου με τα πράγματα και με τους άλλους ανθρώπους, η ύπαρξη είναι πάντοτε ένα εν-τω-κόσμω είναι — δηλαδή ύπαρξη σε μία συγκεκριμένη και ιστορικά καθορισμένη κατάσταση, η οποία περιορίζει ή θέτει όρους στην επιλογή. O άνθρωπος αποκαλείται επομένως Dasein («εδώ είναι»), γιατί προσδιορίζεται από το γεγονός ότι υπάρχει, ή βρίσκεται μέσα στον κόσμο και τον κατοικεί ( ένας «ριγμένος στον κόσμο»), αλλά και γιατί είναι η μόνη ύπαρξη που έχει συνείδηση της παρουσίας της στον κόσμο.
Σε ό,τι αφορά το πρώτο σημείο, ότι η ύπαρξη είναι κάτι το ιδιαίτερο, ο Υπαρξισμός αντιτίθεται σε κάθε δόγμα που θεωρεί τον άνθρωπο ως την εκδήλωση μιας απόλυτης ή άπειρης ουσίας.
Αντιτίθεται έτσι στις περισσότερες μορφές Ιδεαλισμού, όπως εκείνες που τονίζουν την Συνείδηση, το Πνεύμα, τον Λόγο, την Ιδέα.
Δεύτερον, αντιτίθεται σε κάθε δόγμα το οποίο βλέπει στον άνθρωπο κάποια δεδομένη και ολοκληρωμένη πραγματικότητα που πρέπει να αναχθεί στα στοιχεία της προκειμένου να γνωσθεί. Αντιτίθεται έτσι σε κάθε μορφή αντικειμενισμού ή επιστημονισμού, εφόσον αυτές τονίζουν την πραγματικότητα τού εξωτερικού γεγονότος.
Τρίτον, ο Υπαρξισμός αντιτίθεται σε κάθε μορφή αιτιοκρατίας – γιατί η ύπαρξη αποτελείται από δυνατότητες μεταξύ των οποίων ο άνθρωπος μπορεί να επιλέξει και μέσω των οποίων μπορεί να σχεδιάσει την ζωή του.
Και, τέλος, αναφορικά με το τέταρτο σημείο, ο Υπαρξισμός αντιτίθεται σε κάθε εγωκρατία (σολιψισμό) [που υποστηρίζει ότι Εγώ μόνον — solus ipse — υπάρχω] ή σε κάθε γνωσιολογικό Ιδεαλισμό (που υποστηρίζει ότι τα αντικείμενα της γνώσης είναι νοητά), επειδή η ύπαρξη, που είναι η σχέση με άλλα όντα, προεκτείνεται πάντα πέρα από τον εαυτό της, προς την ύπαρξη αυτών των άλλων οντοτήτων είναι, κατά κάποιον τρόπο, υπερβατική.
Με αφετηρία τις βάσεις αυτές, ο Υπαρξισμός μπορεί να ακολουθήσει διάφορες και αντιθετικές κατευθύνσεις. Μπορεί να επιμείνει στην υπερβατικότητα τού Είναι σε σχέση με την ύπαρξη, και, υποστηρίζοντας ότι η υπερβατικότητα αυτή είναι η απαρχή ή βάση της ύπαρξης, μπορεί να προσλάβει θεϊστική μορφή.
Αφ’ ετέρου, μπορεί να υποστηρίζει ότι η ανθρώπινη ύπαρξη, θέτοντας εαυτήν ως πρόβλημα, αυτοπρογραμματίζεται με απόλυτη ελευθερία, αυτοδημιουργούμενη, λειτουργώντας για τον εαυτό της ως Θεός. Στην περίπτωση αυτή, ο Υπαρξισμός εμφανίζεται ως ριζοσπαστικός Αθεϊσμός.
Ή μπορεί να επιμένει στο πεπερασμένο της ανθρώπινης ύπαρξης — δηλαδή στα φυσικά όρια των δυνατοτήτων της για προγραμματισμό και επιλογή. Στην περίπτωση αυτή, ο Υπαρξισμός εμφανίζεται ως Ανθρωπισμός.
Σχέση του Υπαρξισμού με τα προβλήματα του Ανθρώπου
Ελευθερία
Από την στιγμή που “ρίχτηκε” ο άνθρωπος στον κόσμο, είναι υπεύθυνος για τον εαυτό του και τις επιλογές του. Δεν μπορεί να διαφύγει της ελευθερίας του ως πηγή αυτοκαθορισμού του, καθώς δεν υπάρχει τίποτα εξωτερικό βάσει του οποίου να προσανατολίζεται. Σκοπός λοιπόν του ανθρώπου είναι να αντιληφθεί την πραγματική ελευθερία που κατέχει, και συνεπώς να αποδεχτεί και την ευθύνη που του αναλογεί. H ανάληψη της ευθύνης για τις επιλογές μας, μας επιτρέπει να αισθανόμαστε κύριοι του εαυτού και της ζωής μας, και άρα ενεργητικοί δημιουργοί της.
Υπαρξιακή Μοναξιά
Είναι το είδος της μοναξιάς από το οποίο δεν μπορούμε να δραπετεύσουμε. Δεν έχει να κάνει με την κοινωνική μας ζωή, με την παρουσία αγάπης στην ζωή μας, με την απομόνωση ή αποξένωση που μπορεί να αισθανόμαστε κατά καιρούς. Έχει να κάνει με το αγεφύρωτο χάσμα τον εαυτού μας με οποιονδήποτε ή οτιδήποτε στον κόσμο. Είναι η εμπειρία που συνειδητοποιούμε σε επώδυνες καταστάσεις που παρά το μοίρασμα με τους αγαπημένους μας, αισθανόμαστε ότι αυτός ο πόνος πονάει μόνο εμάς. Είναι η πραγματικότητα ότι κανείς άλλος δεν θα ζήσει την ζωή μας για εμάς ή αντί για εμάς, για τον ίδιο λόγο που δεν θα φύγει από την ζωή κανείς μαζί με εμάς.
Θάνατος
Το αναπόφευκτο τέλος της ζωής, το τέρμα των δυνατοτήτων, ονομάζεται θάνατος. O φόβος για το αναπόδραστο του θανάτου μας, καθορίζει σημαντικά την εσωτερική εμπειρία μας για την ζωή και καταναλώνει μεγάλο μέρος της ενέργειας μας στην προσπάθεια να τον αποφύγουμε. Λόγο της επίγνωσης που έχουμε, ο θάνατος δεν συμβαίνει χρονικά μετά το τέλος της ζωής αλλά κατά την διάρκεια της. Είναι η αιτία της υπαρξιακής μοναξιάς που βιώνουμε, και ο μόνος περιορισμός της ελευθερία μας.
Αναζήτηση Νοήματος
Το “νόημα” της ζωής δεν έχει την ίδια σημασία με τον “σκοπό“. Οι άνθρωποι φαίνεται ότι χρειαζόμαστε να μπορούμε να νοηματοδοτούμε τις εμπειρίες μας, αλλιώς αισθανόμαστε μεγάλο άγχος ή βιώνουμε μία αίσθηση χασίματος ή χάους. Το τι έχει νόημα για εμάς στην ζωή είναι μία τελείους προσθετική υπόθεση, την οποία μπορούμε να ξετυλίξουμε μόνο εφόσον έχουμε αντιληφθεί την ελευθερία και την ευθύνη που έχουμε στην ζωή, αφού έχουμε αποδεχτεί ότι μόνο εμείς θα ζήσουμε την δική μας ζωή και έτσι κάνουμε το μεγάλο βήμα να επιλέξουμε το νόημα που θέλουμε να της δώσουμε, απαλλαγμένοι από κοινωνικές, θρησκευτικές ή προσωπικές προσδοκίες και προκαταλήψεις.
Ο Ζαν Πωλ Σαρτρ συνοψίζοντας τελείως επιγραμματικά τα βασικά σημεία της θεωρίας του για τον Υπαρξισμό, υποστήριξε την ανυπαρξία του θείου και τη δυνατότητα ελεύθερης επιλογής του ατόμου. Είπε για τον άνθρωπο πως «είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος» και τον έφερε αντιμέτωπο με τις πράξεις του, αποδίδοντάς του την αποκλειστική ευθύνη για αυτές. Άλλωστε θεωρούσε ότι ανεξαρτήτως των συνθηκών καθένας κρίνεται μόνο από τις πράξεις του, που επιπλέον είναι και μη αναστρέψιμες.
Εξάλλου η – συχνά εφιαλτική – κρίση των άλλων μόνο σε αυτές μπορεί να βασιστεί και όχι στις προθέσεις ενός ατόμου. Ως ιδανικό τίθεται η ελευθερία επιλογής της δράσης και η ανάληψη της ευθύνης που αναλογεί σε κάθε άνθρωπο. Η πρωτοτυπία του, σύμφωνα με τη Σιμόν ντε Μπωβουάρ, ήταν το εξαιρετικό βάρος που έδινε στην πραγματικότητα, παρόλο που παραδεχόταν ταυτόχρονα την τρομερή ανεξαρτησία της συνείδησης.
