Αυθόρμητοι, αντισυμβατικοί, διαρκώς έτοιμοι να μπλέξουν στους πιο απίστευτους μπελάδες· με τέτοιους αρνητικούς χαρακτηρισμούς περιγράφουν συνήθως οι ενήλικοι την «ανώριμη» συμπεριφορά των εφήβων.
Πέρα όμως από αυτή την κοινότοπη γονεϊκή γκρίνια, η οποία επιβαρύνεται και ενισχύεται από απλοϊκές ηλικιακές προκαταλήψεις, θα άξιζε ίσως να αναρωτηθούμε με ποιον τρόπο οι πρόσφατες μελέτες των νεανικών εγκεφάλων επιχειρούν στις μέρες μας να διαφωτίσουν -και ενδεχομένως να «εξηγήσουν»- τη φαινομενικά επιπόλαιη, ανεύθυνη και ενοχλητικά αντισυμβατική συμπεριφορά των ατόμων που βρίσκονται στην εφηβική ηλικία.
Η συνήθης στάση των ενηλίκων απέναντι στους εφήβους παραμένει αμετάβλητη εδώ και αιώνες: με περισσή ευκολία τούς ψέγουν και τους καταδικάζουν επειδή έχουν την τάση να μπλέκουν σε μπελάδες που, σύμφωνα με τους ενηλίκους, θα «μπορούσαν» κάλλιστα ή θα «όφειλαν» να αποφεύγουν. Είναι όμως η ανευθυνότητα ή η επιπολαιότητα, που συχνά επικαλούνται γονείς και δάσκαλοι, μια επαρκής, ή έστω ικανοποιητική, εξήγηση της εφηβικής παραβατικής συμπεριφοράς;
Πλήθος κοινωνιολογικών, ψυχολογικών και ψυχαναλυτικών μελετών έχουν κατά καιρούς δοκιμάσει, χωρίς επιτυχία, να εξηγήσουν και να αιτιολογήσουν την αντικοινωνική συμπεριφορά πολλών νέων. Ωστόσο, όπως υποδεικνύουν ορισμένες πρόσφατες νευροψυχολογικές έρευνες, η συνήθης αντισυμβατική συμπεριφορά των εφήβων ίσως θα μπορούσε να γίνει περισσότερο κατανοητή, και ενδεχομένως να εξηγηθεί, αν επικεντρώναμε το ενδιαφέρον μας όχι αποκλειστικά σε εξωγενείς παράγοντες, όπως η κοινωνία, η οικογένεια ή το σχολείο, αλλά και σε ενδογενή βιολογικά αίτια, όπως είναι η ανάπτυξη και οι ιδιαιτερότητες της λειτουργίας των νεανικών εγκεφάλων καθώς πασχίζουν να προσαρμοστούν σε ένα άγνωστο και εν πολλοίς εχθρικό κοινωνικό περιβάλλον!
Πάντως, θα έπρεπε να είναι απολύτως σαφές σε γονείς και εκπαιδευτικούς ότι η κατανόηση των δυνατοτήτων και των ορίων που εμφανίζει ο ανθρώπινος εγκέφαλος στις διάφορες φάσεις της ανάπτυξής του -από την παιδική ηλικία μέχρι την ωριμότητα- είναι ένα ζήτημα ζωτικής σημασίας, αφού από αυτήν εξαρτώνται τόσο η εκπαιδευτική πολιτική που επιλέγουμε όσο και τα κριτήρια αξιολόγησης των νεαρών ατόμων.
Εγκέφαλοι ή ωρολογιακές βόμβες;
Παραδόξως, ενώ όλοι πρόθυμα συμφωνούν ότι η εφηβική ηλικία είναι μια ιδιαίτερα κρίσιμη και αποφασιστική περίοδος για τη διανοητική και την ψυχολογική ανάπτυξη ενός ατόμου, οι έρευνες για τις εγκεφαλικές και νοητικές ιδιομορφίες των εφήβων είναι ελάχιστες σε σύγκριση με ανάλογες έρευνες σε μικρά παιδιά και ενηλίκους.
Από πρόσφατες μελέτες, ωστόσο, προκύπτει ότι, παρά τις φαινομενικές τους ομοιότητες, ο εγκέφαλος ενός εφήβου δεν έχει τις ίδιες ικανότητες και ανάγκες με τον εγκέφαλο ενός ενηλίκου. Για παράδειγμα, από τις αξιόλογες έρευνες της Beatriz Luna, η οποία διευθύνει το εργαστήριο νευρογνωσιακής ανάπτυξης στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ στις ΗΠΑ, προκύπτει ότι η λειτουργία του προμετωπιαίου φλοιού του εγκεφάλου των εφήβων διαφέρει σημαντικά από αυτήν των ενηλίκων. Το τμήμα αυτό του εγκεφάλου μας εμπλέκεται στενά στη συνειδητή βουλητική συμπεριφορά.
Από τις σχετικές μελέτες της δόκτορος Luna προέκυψε ότι οι έφηβοι καταφεύγουν στη χρήση του προμετωπιαίου φλοιού πολύ περισσότερο και πολύ συχνότερα από ό,τι οι ενήλικοι. Για παράδειγμα, σε ένα πείραμα οπτικοκινητικών ικανοτήτων στο οποίο συμμετείχαν έφηβοι και ενήλικοι, διαπίστωσε ότι στους εφήβους η χρήση του προμετωπιαίου φλοιού για την επίλυση ενός προβλήματος ήταν η ίδια με αυτή των ενηλίκων όταν αντιμετώπιζαν πολύ δυσκολότερα προβλήματα.
Οι εγκεφαλικές διεργασίες που ενέχονται στον γνωστικό έλεγχο της συμπεριφοράς δεν έχουν ωριμάσει επαρκώς στον εφηβικό εγκέφαλο, με αποτέλεσμα σε έντονα αγχογόνους καταστάσεις ή κάτω από συνθήκες υψηλής πίεσης, όπως καβγάδες, συγκρούσεις με τους γονείς, με συμμαθητές -αλλά και με όργανα της τάξης σε γήπεδα ή διαδηλώσεις- οι έφηβοι να αντιδρούν με απρόβλεπτα έντονο και ασυνήθιστα βίαιο τρόπο: κάτω από συνθήκες στρες ο εγκέφαλός τους αντιδρά σαν ωρολογιακή βόμβα.
Με άλλα λόγια, από σχετικές μελέτες προκύπτει σαφώς μια άλλη εικόνα της περίπλοκης διαδικασίας ανάπτυξης και ολοκλήρωσης των εγκεφαλικών λειτουργιών κατά την περίοδο της εφηβείας. Ισως η αυθόρμητη, αλλά καθόλου αναίτια ή αδικαιολόγητη, τάση των εφήβων «να μπλέκουν σε μπελάδες» να σχετίζεται περισσότερο από όσο πιστεύαμε κατά το παρελθόν με ενδογενείς νευροψυχολογικούς παράγοντες. Πράγματι, μέσω της μαγνητικής τομογραφίας κατάφεραν να επαληθεύσουν ότι οι περιοχές του εγκεφάλου των εφήβων που εμπλέκονται στην ικανότητα ελέγχου και στη λήψη συνειδητών αποφάσεων σχετικά με τις υποσυνείδητες ορμές ωριμάζουν σταδιακά (βάσει των εμπειριών). Η διαδικασία αυτή φαίνεται πως ολοκληρώνεται μόνο μετά το εικοστό έτος της ηλικίας ενός ανθρώπου.
Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι στο μυαλό των εφήβων συντελούνται μεγάλες αλλαγές που συνδέονται στενά με την παγίωση ορισμένων νευρωνικών κυκλωμάτων, τα οποία παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην εκδήλωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Από έρευνες στο Ινστιτούτο Νευροεπιστημών του University College του Λονδίνου προκύπτει ότι ο προμετωπιαίος φλοιός στους εφήβους χρησιμοποιείται με τρόπο λιγότερο αποτελεσματικό απ’ ό,τι στους ενηλίκους, ενώ είναι υπερδραστήρια μια κατώτερη περιοχή που εμπλέκεται άμεσα στην αντίληψη των όσων συμβαίνουν. Και επειδή ο προμετωπιαίος φλοιός πρωταγωνιστεί στη λήψη αποφάσεων, κάποιοι ειδικοί συμπεραίνουν ότι για έναν έφηβο η λήψη των σωστών αποφάσεων και η αξιολόγηση των κινδύνων είναι πιο σύνθετες διεργασίες από ό,τι για έναν ενήλικο. Εξάλλου, οι έφηβοι τείνουν να υπερεκτιμούν τα πλεονεκτήματα μιας δυνητικά επικίνδυνης ενέργειάς τους και ταυτόχρονα να υποτιμούν τις αρνητικές συνέπειές της.
Αρκετοί επιστήμονες όμως, κυρίως κοινωνιολόγοι και ανθρωπολόγοι, υποστηρίζουν ότι η νευροβιολογία δεν είναι ικανή να εξηγήσει την εφηβική ανυπακοή και εξέγερση. Για παράδειγμα, ένας επιφανής κοινωνικός ψυχολόγος, ο Robert Epstein, υποστηρίζει ότι οι μελέτες του εγκεφάλου των εφήβων επικεντρώνονται αποκλειστικά σε εφήβους των δυτικών ανεπτυγμένων χωρών. Από τη μελέτη, αντίθετα, της συμπεριφοράς των εφήβων στις αναπτυσσόμενες χώρες προκύπτει ότι η συμπεριφορά τους δεν είναι τόσο ατίθαση ή απαξιωτική όσο των συνομηλίκων τους στις ΗΠΑ και την Ευρώπη.
Στη Δύση η απείθαρχη ή παραβατική συμπεριφορά των εφήβων θεωρείται καταστροφική για τα άτομα αλλά και για το κοινωνικό σύνολο. «Το να ενοχοποιείται ο εγκέφαλος για κάθε αρνητική συμπεριφορά είναι λάθος, γιατί το περιβάλλον είναι αυτό που διαμορφώνει τον εγκέφαλο», υποστηρίζει ο Epstein. Το δίλημμα «φύση ή πολιτισμός» είναι σήμερα ολοφάνερα αδιέξοδο: οι άνθρωποι ούτε μαριονέτες των εγκεφάλων τους είναι ούτε πλάθονται από τις πρόσκαιρες και ευμετάβλητες κοινωνικές δυνάμεις. Το στοίχημα για την επιστημονική έρευνα του εικοστού πρώτου αιώνα είναι να αποκαλύψει τη μέση οδό, όπου οι βιολογικοί μας εγκέφαλοι διαμορφώνουν και με τη σειρά τους διαμορφώνονται από την ιστορική-κοινωνική πραγματικότητα που δημιουργούν.
Πηγή: Ελευθεροτυπία
