Η μεγάλη εξάπλωση της εκπαίδευσης δεν επέφερε την μείωση της παραβατικότητας των ανηλίκων. Αντίθετα παρουσιάζεται συνεχώς αύξηση. Η όποια προληπτική δράση της παιδείας εξουδετερώνεται από την δράση άλλων παραγόντων, π.χ. της διαλυμένης οικογένειας. Ο Lombroso και ο Greeff πίστευαν πως μπορεί η παιδεία να μην εξαλείφει ή περιορίζει την παραβατικότητα, συντελεί, όμως, στην απομάκρυνση της συμπεριφοράς από τις βίαιες μορφές της. Εκείνο, βέβαια, που συνάγεται από όλες τις έρευνες είναι ο συσχετισμός μεταξύ σχολικής δυσπροσαρμοστίας και παραβατικότητας.

Το παιδί, απ’ όλα τα θηρία, είναι το πιο δύσκολο στη μεταχείριση γιατί, όσο οι πνευματικές του δυνάμεις δεν έχουν αναδειχθεί, γίνεται πιο άγριο και πιο υβριστικό και πιο επικίνδυνο απ’ τα θηρία. Γι’ αυτό πρέπει να χαλιναγωγείται. Πλάτων

Οι σχολικές υστερήσεις και αποτυχίες αποτελούν επιβαρυντικές καταστάσεις που βλάπτουν την κοινωνικοποίηση του παιδιού και συνιστούν παράγοντες γένεσης παραβατικής συμπεριφοράς. Μπροστά σε μια τέτοια κατάσταση αποτυχίας το παιδί αντιδρά παραβατικά. Για να αντισταθμίσει την αποτυχία προσπαθεί να τραβήξει την προσοχή με κατορθώματα άσχετα με την επίδοσή του στα μαθήματα: για παράδειγμα, κάνει τον κλόουν στην τάξη για να γελάσουν τα άλλα παιδιά και να πολλαπλασιάσει τις «κουταμάρες», ούτως ώστε να επιβληθεί στους συμμαθητές του και να ξανακερδίσει το χαμένο του γόητρο.

Αν οι σχολικές αυτές αποτυχίες τού παιδιού καταλήξουν στην καταδίκη του από το δάσκαλο, το γεγονός αυτό θα ενισχύσει το αίσθημα της αδικίας (έτσι το ερμηνεύει το παιδί) και θα το οδηγήσει σε σοβαρότερα παραπτώματα. Αυτές οι παρεκτροπές, αν συνεχιστούν, αυξάνουν την απόρριψη από το σχολείο και την εξέγερση του παιδιού, με τελικό αποτέλεσμα την κοινωνική του απόρριψη, η οποία καταλήγει στην περιθωριοποίηση και την εγκληματικότητα. Στον νέο έχει ήδη βγει το «όνομα»’ μέσα του έχει παγιωθεί κάτι που θα δυσκολευτεί πολύ να αποβάλει.

Όλες οι έρευνες συγκλίνουν στη διαπίστωση πως οι σχολικές αποτυχίες απαντώνται πολύ συχνότερα στα παραβατικά παιδιά απ’ ό,τι στα μη παραβατικά. Σχολική απειθαρχία και σχολική αποτυχία συνυπάρχουν. Η οικογένεια παίζει σημαντικό ρόλο στη γένεση της σχολικής δυσπροσαρμοστίας. «Πως είναι δυνατόν ένα παιδί να συγκεντρωθεί στις σπουδές του, όταν όλα πάνε στραβά στο σπίτι;».

Παίζοντας, και όχι με τη βία, να διδάσκεις τα παιδιά. Πλάτων

Το σχολείο «συνήθως αναπαράγει την ευρύτερη βία, αφού είναι ένας καθρέφτης της ευρύτερης κοινωνίας. Σε ελάχιστες περιπτώσεις μπορεί να παραγάγει και βία, όταν υπάρχει πολύ χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης, «όταν οι σχέσεις μεταξύ των μαθητών και μεταξύ των δασκάλων είναι πάρα πολύ άσχημες και γενικώς όταν έχει αποτύχει η εκπαιδευτική διαδικασία». Γι’ αυτό, το σχολείο πρέπει να είναι ανοιχτό. Οι έφηβοι δεν θέλουν το δάσκαλο τους εκτελεστή αυταρχικών και τυπικών διαδικασιών, αλλά συνοδοιπόρο και καθοδηγητή συναμα’ θέλουν βοήθεια, αγάπη, προσέγγιση και ενδιαφέρον για να ξεπεράσουν τις δυσκολίες της ηλικίας τους81 έχουν ανάγκη από καθηγητές που δεν θα διακρίνουν τους μαθητές ανάλογα με τις επιδόσεις τους, αλλά θα προσεγγίζουν τον καθένα ξεχωριστά, ώστε να διαμορφώνουν μια ολοκληρωμένη άποψη για την προσωπικότητά τους και για τις αιτίες που κρύβονται πίσω από τις δυσκολίες προσαρμογής και την αποκλίνουσα συμπεριφορά τους.

Επιπλέον, οι καθηγητές πρέπει να ενδιαφέρονται για τους μαθητές,, να τους αγαπούν και να αποτελούν πόλο εμπιστοσύνης, ούτως ώστε οι μαθητές να μπορούν να τους μιλούν ελεύθερα για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν και να είναι σε θέση να μειώνουν την απόσταση που τους χωρίζει..83Γιατί, όμως, ορισμένα χαρακτηριστικά του σχολείου οδηγούν μερικά άτομα στην παραβατικότητα. Τέτοια χαρακτηριστικά είναι η ατμόσφαιρα του σχολείου και οι συντροφιές των συνομηλίκων. Συγκεκριμένα:

1) Η ατμόσφαιρα του σχολείου δημιουργεί στα παιδιά κάποια πίεση. Εδώ ο ρόλος των γονέων είναι καθοριστικός, διότι πρέπει να κατά-στήσουν σαφή τον απαραίτητο χαρακτήρα της μελέτης, η οποία συνεπάγεται κάποιες προσωρινές στερήσεις κλπ. Στο παραβατικό, όμως, παιδί δεν θα υπάρξει κάτι ανάλογο με αυτό που καλούμε οικογενειακή υποστήριξη. Οι γονείς αυτών των παιδιών δεν ενδιαφέρονται για μάθηση, δεν έχουν φιλοδοξίες και, κατά κανόνα, υποτιμούν το σχολείο. Εξ άλλου αυτά τα παιδιά έχουν πολύ σοβαρότερα προβλήματα που τους απασχολούν. Οι αδιάφοροι δάσκαλοι, από την άλλη πλευρά, αντί να επιλύουν τα προβλήματα των νέων συντελούν στην επιδείνωσή τους. Οι έρευνες διαπιστώνουν ότι ο μαθητής που δεν πετυχαίνει ονειδίζεται για τις αποτυχίες του από τους συμμαθητές του και έτσι αρχίζει σύντομα να βαριέται και να αντιδρά. Η σχολική δυ-σπροσαρμοστία γεννά μια έντονη επιθυμία για δράση άλλου είδους,

Το παιδί δεν πρέπει ούτε να προστάζει, ούτε να υπακούει αδιάκοπα, αλλά, δεν πρέπει, ακόμα, να υποδουλώνεται σαν σκλάβος και να φοβάται να κάνει μια σκέψη. Λακορνταίρ (Jean-Baptiste-Henri Dominique Lacordaire, 1802-1861. Γάλλος Δομινικανός μοναχός, θεολόγος και ρήτορας εξαίρετος. Επηρεάστηκε σημαντικά από τις ιδέες του Ρουσσώ, του Θωμά Ακινάτη και του Αγίου Αυγουστίνου.

Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι οι σχετικές έρευνες δεν έχουν επιτύχει την επιθυμητή ακρίβεια στις σχετικές μετρήσεις, ώστε να απαντήσουν στα εξής ερωτήματα: α) ποιες όψεις της σχολικής ζωής προκαλούν τη μετάβαση στην παραβατική συμπεριφορά; β) πώς αυτές συνδέονται με τους άλλους παράγοντες, που τη γεννούν ή/και την ενισχύουν; Ο απροσάρμοστος στο σχολείο ανήλικος που επείγεται να ξεφύγει από τον κλοιό του σχολείου δεν είναι αναγκαστικά φυγόπονος. Η ελεύθερη και περιπετειώδης ζωή τον έλκει, ιδιαίτερα όταν τη μοιράζεται με φίλους, οι οποίοι είναι τις περισσότερες περιπτώσεις παραβατικοί και, όσο πιο συχνή είναι η επικοινωνία μαζί τους, τόσο αυξάνεται και η πιθανότητα να οδηγηθεί και αυτός στην παραβατική συμπεριφορά.

Ο παραβατικός έφηβος δεν μπορεί να προοδεύσει στην αγορά εργασίας, του λείπει οποιοδήποτε σχέδιο για επαγγελματική σταδιοδρομία, με αποτέλεσμα να αποκτά μια αρνητική στάση έναντι της αγοράς εργασίας, πράγμα που καθιστά ευκολότερη την πρόσβασή του στην παραβατικότητα.

Το σχολείο τι κάνει; Παράγει ή αναπαράγει την ευρύτερη βία; Κατά τη γνώμη μου, το σχολείο είναι ένας καθρέφτης της ευρύτερης κοινωνίας, σε ελάχιστες δε περιπτώσεις μπορεί και να παραγάγει βία, όταν υπάρχει πολύ χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης, όταν οι σχέσεις μεταξύ μαθητών και δασκάλων είναι πάρα πολύ άσχημες και, γενικώς, όταν έχει αποτύχει η εκπαιδευτική διαδικασία.

Αξίζει να αναφερθεί ότι, στο σημερινό σχολείο, με τις αλλαγές που έχουν συντελεστεί και συντελούνται (ολοήμερο σχολείο, διαφοροποίηση του μαθητικού πληθυσμού, πολυπολιτισμικό σχολείο, εισαγωγή νέων αναλυτικών προγραμμάτων και βιβλίων κλπ.), ο ρόλος του εκπαιδευτικού φαντάζει ανεπαρκής, καθώς ο τελευταίος καλείται να προβεί σε πολλαπλές επιλογές όσον αφορά τις μεθόδους, τους στόχους και το περιεχόμενο των αναλυτικών προγραμμάτων.

Έτσι, παρατηρούμε, ότι ο ρόλος του εκπαιδευτικού αλλάζει. Έχουν προταθεί κάποια μοντέλα εκπαιδευτικού, όπως εκείνο του «στοχαστικο-κριτικού» εκπαιδευτικού, ο οποίος θα προβληματίζεται σε σχέση όχι μόνο με την αποτελεσματικότητα των διαφόρων μεθόδων που υιοθετούνται στο μικροεπίπεδο της εκπαιδευτικής πρακτικής, αλλά και με το φιλοσοφικό, επιστημολογικό, κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο το οποίο, στο μακροεπίπεδο της εκπαιδευτικής πρακτικής, καθορίζει και υπαγορεύει τους στόχους και τις παιδαγωγικές του επιλογές.1 Με άλλα λόγια, θα αναζητά διαρκώς τις σχέσεις που συνδέουν τα δρώμενα στη σχολική τάξη με το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί το σχολείο. Υπ’ αυτή την έννοια, διδασκαλία δεν είναι τίποτε άλλο, παρά η συνεχής και αέναη προσπάθεια ανασυγκρότησης και επαναπροσδιορισμού της σχέσης σχολείου και κοινωνίας.

Έτσι ο δάσκαλος καθίσταται καθοδηγητής του αναπτυσσόμενου ατόμου, του εφήβου, σύμβουλος στα προβλήματα και τις δυσκολίες που ο τελευταίος αντιμετωπίζει, βοηθός του στην ανακάλυψη και κατάκτηση της γνώσης, αντί να επιδιώκει την παθητική προσαρμογή των παιδιών σε μια παγιωμένη κοινωνική πραγματικότητα. Θα προσπαθεί να αντιμετωπίσει την κοινωνική πραγματικότητα μέσα από μια ενεργητική κριτική διαδικασία. Μόνο τότε θα κατορθώσει να προλάβει την παραβατικότητα των ενηλίκων και να βοηθήσει τα παιδιά που αντιμετωπίζουν δυσκολίες προσαρμογής.

 Πηγή: Ανήλικοι Παραβάτες του Λεωνίδα Κατσίρα