H νοημοσύνη είναι η ιδιότητα εκείνη του εγκεφάλου που βοηθάει το άτομο να προσαρμοστεί στο περιβάλλον εξοπλίζοντάς το με γνωστικές λειτουργίες και την ευκαιρία χειρισμών ώστε να εξασφαλιστεί η επιβιώσή του.

Ο Ρώσος φυσιολόγος Ιβάν Παβλόφ μελέτησε τον έλεγχο της θεωρητικής γνώσης βασιζόμενος στον τρόπο με τον οποίο αντιδρούσαν οι περίφημοι σκύλοι του σε ηχητικά ερεθίσματα

Μικρός, διαφωνούσα με τη μητέρα μου καθημερινά. Εκείνη ήθελε να διαβάζω….

Η συμβουλή της μητέρας μου ήταν τόσο απαραίτητη όσο ολότελα αντιπαιδαγωγική ήταν η μέθοδος που χρησιμοποιούσε. Αγνοούσε την ύπαρξη εγκεφαλικών κέντρων, ομάδων νευρικών κυττάρων, που «εντέλλουν» τον άνθρωπο να λειτουργεί ή να απεργεί: Συγγραφείς μοίρας ατόμων και σκηνοθέτες πεπρωμένου λαών. Κέντρα ηδονών και παθών, που πλειστάκις αναποδογυρίζουν τύχες εθνών και ατόμων μεταξύ «τραπέζης και κλίνης». Ο άνθρωπος γεννιέται ηδονοθήρας και ενεργοποιείται σωματικά ή πνευματικά όταν προκαταβολικά, αυθαίρετα και παρορμητικά πιστέψει ότι η πληροφορία-γνώση είναι δελεαστική, χρήσιμη και ευχάριστη σ’ αυτόν. Όλοι διαθέτουμε ικανότητες επεξεργασίας και απομνημόνευσης πληροφοριών, αρκεί η πνευματική τροφή να διεγείρει ευχάριστα τις πιο μύχιες επιθυμίες μας. Πρακτικά, καταλαβαίνουμε, κινούμαστε και σκεφτόμαστε με γνώμονα το απόλυτα προσωπικό και άμεσο συμφέρον. Η μητέρα μου δεν θα νοιαζόταν να διαβάσω, επειδή θα διάβαζα πρόθυμα και εθελοντικά αν είχε ανακαλύψει τα μύχια ενδιαφέροντά μου.

Είναι παγκόσμιο λάθος κάθε μάνας. Αγωνιούν να βρει το παιδί τους ένα καλό ταίρι. Να έχει μια καλή τύχη. Ο μόνος χώρος όπου το άτομο μπορεί να νιώσει ανεξάρτητος, ελεύθερος και άνθρωπος-ευτυχισμένος είναι η επαγγελματική του αρένα όταν είναι κατάλληλα εξοπλισμένος. Λεύτερος άνθρωπος είναι μόνον ο δουλευτής που γνωρίζει και εκτελεί την εργασία του σωστά. Η μόρφωση είναι προσωπική μας ευθύνη. Εμείς αποφασίζουμε να την αποκτήσουμε και να γυμνάσουμε με «όπλα» το μυαλό μας. Ο εκπαιδευμένος εγκέφαλος είναι το μοναδικό αήττητο μηχάνημα στη γη. Η παιδεία δεν είναι ελεημοσύνη της πολιτείας που παράγει «αγράμματους» πτυχιούχους.

Η ζωή είναι ροή. Και η τέχνη της επιβίωσης «επιστήμη» ρέουσα. Επιβιώνει πάντα ο προσαρμοστικότερος, δηλ. αυτός που αποκτά την ικανότητα να μεταλλάσσεται. Μόνον οι ανδριάντες μένουν ακίνητοι, γι’ αυτό ο λαός που κάποτε περνούσε από κάτω και τους χαιρετούσε ανεβαίνει επάνω και τους θρυμματίζει. Ο σύγχρονος άνθρωπος πρέπει να μαθαίνει, να μαθαίνει, να μαθαίνει… H νοημοσύνη καλλιεργείται με την εκπαίδευση πάνω στη φυσική πνευματικότητα. Η καινοτομία δεν είναι παιδί ενός, είναι γέννημα ώριμων εκπαιδευμένων κοινωνιών. Η πρόοδος είναι προσωπική και ακολούθως κοινωνική υπόθεση. Η ευφυΐα είναι «χειροποίητη».

Η μακρόχρονη μνήμη, δηλ. η μάθηση, αντιστοιχεί βιολογικά στη «συναπτογένεση», στη μόνιμη μεταβολή των συνδέσεων νευρωνικών κυκλωμάτων, τη δημιουργία νέων ισχυρών επαφών όπου οι συνάψεις ενισχύονται μόνιμα. Η λειτουργία αυτή των συνάψεων γίνεται με τη βοήθεια αμινοξέων της τροφής, διεγερτικών ή ανασταλτικών. Ολα αυτά έγιναν γνωστά με τη βοήθεια της λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας. Και μια απλή παρατήρηση: Οσα αμινοξέα και αν παίρνουμε με την τροφή μας, αυτά θα περάσουν από τις συνάψεις και θα φύγουν ως άχρηστα σκουπίδια αν το χέρι της ψυχής δεν τα πάρει και τα χτίσει επιμελώς στη θέση τους.

Σήμερα, ο εγκέφαλος δεν πάσχει από υλικά. Υπάρχει, όμως ένδεια εμψυχωμένων «εργατών» να εμφυτεύσουν τα αμινοξέα στις συναψεις. Ενα οπτικό σήμα, π.χ., παραλαμβάνεται από τον αμφιβληστροειδή και διαχέεται μέσα στον εγκέφαλο. Εκεί, μεταφράζεται στη γλώσσα των κυττάρων του. Αυτόματα αξιολογείται, βαθμολογείται στον «οπτικό φλοιό» και λαμβάνονται αντανακλαστικές (μη πλήρως συνειδητοποιημένες) αποφάσεις και αντιδράσεις. Ολα τα μηνύματα περνάνε από τα κέντρα αυτά· αν έχουν συναισθηματική φόρτιση, αξιοποιούνται ακολούθως ανάλογα και στα άλλα κέντρα.

Στη λειτουργία της αμυγδαλής υπάρχει μια σημαντική παρατήρηση: Ο αρχικός ερεθισμός ανάλογα με το «χαρακτηρισμό» –π.χ. αν θεωρείται σήμα κινδύνου– ενδέχεται να προκαλέσει μια αιφνίδια έκρηξη αντανακλαστικών. Αυτά είναι ταχύτατα, αλλά λιγότερο εύστοχα. Πρακτικά, η αμοιβή μπορεί να προκαλεί μια αντίδραση, συναισθηματική ή κινητική, πριν τα κέντρα του φλοιού κατανοήσουν πλήρως το συμβάν. Οπως όταν ο οδηγός αιφνιδιάζεται και αντανακλαστικά στρίβει δεξιά προτού σκεφτεί αν αυτή ήταν η ορθή απόφαση. Αρα, πριν πλησιάσει μια πληροφορία το φλοιό του εγκεφάλου του μαθητή, για να είναι αποτελεσματική πρέπει να έχει πάρει την κατ’ αρχήν έγκριση των κέντρων που εξουσιάζουν απόλυτα (ίσως λανθασμένα) τις νοητικές λειτουργίες του.

Ο Τσόρτσιλ έλεγε ότι τα χειρότερα χρόνια του ήταν στο σχολείο· ο πετυχημένος πολιτικός ήταν κουμπούρας. Τον Ρούσβελτ, στα 55 του μια πάθηση που τον άφησε παράλυτο από τη μέση και κάτω τον έβαλε στο αναπηρικό καροτσάκι και του είπε να «τρέξει» την αμερικανική οικονομία. Ο Αϊνστάιν δεν μπορούσε να τακτοποιήσει ποτέ τα οικονομικά του. Το χρήμα δεν διέγειρε τα δικά του κέντρα ηδονών και παθών. Κάποτε, έχασε ένα βιβλίο και όταν το βρήκε, λένε, χάρηκε πολύ, αν και έλειπε ένα χαρτί που του χρησίμευε ως σελιδοδείκτης. Ηταν μια τραπεζική επιταγή, ο μηνιαίος μισθός του.

Ο εγκέφαλος «ρουφάει» ό,τι επιθυμεί, ενώ με πολύ κόπο μαθαίνει θέματα που θεωρεί κατά τη δική του κρίση ανεπιθύμητα. Η μάθηση είναι ψυχή. Το ίδιο και η μνήμη που την υπηρετεί. Η δύναμη αυτών των λειτουργιών είναι μαγική, διαφεύγει όμως της προσοχής μας επειδή είναι υποσυνείδητη. Η Ψυχιατρική υποστηρίζει ότι κανένας άντρας δεν λησμονεί το όνομα μιας ωραίας νέας κοπέλας. Ο ιππόκαμπος είναι ένα από τα όργανα που αποφασίζουν την ποιότητα και την ποσότητα του μορφωτικού φορτίου που θα απομνημονεύσει ο εγκέφαλος. Δίπλα του σχεδόν και σε απόλυτη σύνδεση βρίσκεται η αμυγδαλή, το ίδιο και ο υποθάλαμος. Τα κέντρα αυτά συστρατεύονται και κινητοποιούν όλο το νευρικό σύστημα. Μερικές φορές, κατά τρόπο αυθαίρετο και αδικαιολόγητο συγκριτικά με το μέγεθος του αρχικού ερεθίσματος, προκαλούν έναν αδικαιολόγητο συναγερμό που εκδηλώνεται ως κρίση πανικού. Η αμυγδαλή, ως συναισθηματικός φρουρός, χρωματίζει τη λειτουργική απόδοση του εγκεφάλου δημιουργώντας συναισθήματα και αγάπες ανάλογων αποκλίσεων. Το συναίσθημα υπερισχύει της λογικής και το άτομο παίρνει ατελέσφορες και ασύμφορες αποφάσεις. Αγοράζει πανάκριβα δώρα σε μια ωραία κυρία. Οι άνθρωποι σκέπτονται λογικά, αλλά δρουν συναισθηματικά.

Το συναίσθημα έχει τη δική του λογική. Ο,τι είναι αρεστό ενδέχεται να μην είναι ωφέλιμο και τούμπαλιν. Κάποιες θολές συναισθηματικές μνήμες, μάλιστα, σκηνοθετούν παράλογες πράξεις. Ο εγκέφαλος αδυνατεί να έχει καθαρή κρίση. Πάντα κάνει συγκρίσεις και ανάλογα αξιολογεί. Στη νηπιακή ηλικία, ακατέργαστες και αμοντάριστες εικόνες αποθηκεύονται, και επί αυτών των βουβών πανίσχυρων προσχεδίων συναισθηματικής ζωής χτίζεται ο ψυχικός κόσμος του μικρού ανθρωπάκου. Αυτά τα αμοντάριστα βουβά πλάνα συνεχίζουν χρόνια αργότερα να αναγνωρίζουν ότι μόνον το στιφάδο της μαμάς είχε το μοναδικό άρωμα ή ότι η Ανάσταση στο χωριό προσέφερε ανείπωτη ευφορία. Το συναίσθημα καρφώνει τον άνθρωπο πάνω στη γη του, όχι η βαρύτητα.

Σύμφωνα με την Ιατρική, στους μηχανισμούς ενδυνάμωσης της δημιουργικής νοημοσύνης τρεις προκρίνονται: Ο βαθύς ύπνος, το ευτυχισμένο σεξ και η συχνή γυμναστική (3-5 φορές την εβδομάδα, 30´-50´). Ερευνες με μαγνητική λειτουργική τομογραφία (FMRI) έδειξαν ότι με συστηματική εξάμηνη άσκηση οι γυμναζόμενοι παρουσίασαν σημαντική αύξηση της λειτουργικότητας του ιππόκαμπου και της αμυγδαλής. Το γεγονός αποδόθηκε στην ενδυνάμωση των οργάνων με τη γυμναστική. Η ανάγκη της λειτουργικότητας του εγκεφάλου στους αστροναύτες επέβαλε τα μηχανήματα γυμναστικής στο διαστημόπλοιο. Αν και οι πάντες συμφωνούν ότι το συναίσθημα είναι απαραίτητο για να κινητοποιηθούν τα πάντα.

Κείμενο στο περιοδικό HOMME του  Στέφανου Καραγιαννόπουλου, Καθηγητή Παθολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

.