Ο θυμός έχει χαρακτηριστεί ως ένα τοξικό ή καταστροφικό συναίσθημα. Όλοι μας έχουμε κατά καιρούς νιώσει θυμό και μπορούμε να κατανοήσουμε ότι είναι ένα συναίσθημα πολύ έντονο και που μας επηρεάζει τόσο, που συχνά βλέπουμε τη συμπεριφορά μας να μεταμορφώνεται- συχνά κάνοντας πράγματα που τα μετανιώνουμε.
Ο θυμός είναι ουσιαστικά μια πολύ οξεία εκδήλωση άγχους και φόβου. Προσλαμβάνουμε ένα ερέθισμα, το ερμηνεύουμε σχεδόν αυτόματα ως απειλητικό και προβαίνουμε στην ανάλογη αντίδραση. Η αντίδραση αυτή έχει στοιχεία επιθετικότητας και μας φέρνει ταυτόχρονα σε άμυνα (ουσιαστικά κάνουμε επίθεση, για να προστατέψουμε τον εαυτό μας από την επίθεση που πιστεύουμε ότι μας απειλεί). Συχνά δεν αναλογιζόμαστε με τρόπο λογικό τις συνέπειες των πράξεών μας και η συμπεριφορά μας χαρακτηρίζεται από έντονη παρόρμηση. Κατανοητά μέχρι εδώ, θυμώνουμε γιατί κάτι μας απειλεί, μας προσβάλλει, μας αδικεί και αυτό το συναίσθημα μας βοηθά να προστατευτούμε.
Ο θυμός που νιώθουμε μπορεί να εξωτερικευτεί ή ναεσωτερικευτεί. Στην πρώτη περίπτωση θα εκτονωθεί με τη μορφή επιθετικής συμπεριφοράς: ο θυμωμένος άνθρωπος ανεβάζει τον τόνο της φωνής του, βρίζει, μιλάει με άσχημο τρόπο και μπορεί να καταφύγει ακόμα και σε σωματική βία. Ο άνθρωπος που θα εξωτερικεύσει το θυμό του δυσκολεύεται ή έχει μάθει από νωρίς στη ζωή του να μην ελέγχει την παρόρμηση αυτού του συναισθήματος και είναι ανήμπορος να το συγκρατήσει- πράγμα που έχει συχνά καταστροφικές επιπτώσεις γύρω του (π.χ. πρόκληση κάποιας μορφής βίας σε άλλους ανθρώπους).
Ο θυμός όμως μπορεί να εκδηλωθεί και με έναν λιγότερο έκδηλο τρόπο: να εσωτερικευτεί. Σε αυτήν την περίπτωση η συμπεριφορά που παρατηρούμε μοιάζει περισσότερο σε αυτό που αποκαλούμε "πικρία": σαρκασμός, κυνικότητα, πικρόχολα σχόλια, ειρωνία.
Εκτός από την αμυντική αυτή στάση κατά την οποία κάποιος αποτραβιέται και νιώθει πικρία και καχυποψία, ο θυμός πολλές φορές εκδηλώνεται και μεταμφιεσμένος καλά: πιο έμμεσα, πιο "εκπολιτισμένα". Όλοι μας θα έχουμε συναντήσει στη ζωή μας κάποιον άνθρωπο που να μιλάει με ιδιαίτερο πάθος για κάτι. Τα άτομα αυτά συνήθως θα τα χαρακτηρίσουμε ως παθιασμένα, φανατισμένα, "πορωμένα".
Στην ψυχολογία όμως γνωρίζουμε καλά ότι λίγα πράγματα είναι τυχαία στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Επίσης ψυχοθεραπευτικά γνωρίζουμε ότι τα έντονα συναισθήματα είναι δούρειοι ίπποι άλλων σκέψεων και συναισθημάτων και αξίζουν περισσότερης ανάλυσης και διερεύνησης. Έτσι, την οποιαδήποτε υπερβολή της συμπεριφοράς προσπαθούμε να την θεωρήσουμε ως ένα μήνυμα και να την αποκρυπτογραφήσουμε και να καταλάβουμε τι αυτή προσπαθεί να συγκαλύψει. Ακόμα και αν η συμπεριφορά αυτή είναι θετική (π.χ. ένας ζήλος για τη σωτηρία των αδέσποτων ζώων, μια υπερβολική εμμονή για την απελευθέρωση του ανθρώπου από καταπιεστικούς μοχλούς, μια υπερβολική ανησυχία και προσπάθεια για τη σωτηρία του πλανήτη), είναι πολύ πιθανό να υποκινείται από βαθύτερες ανάγκες.
Ο καθένας ενδέχεται να χρησιμοποιεί την φανατική και θυμωμένη ενασχόληση με ένα θέμα ως όχημα κάλυψης άλλων βαθύτερων αναγκών και το είδος και το εύρος αυτών των αναγκών φυσικά ποικίλλει από άτομο σε άτομο. Οι ανάγκες αυτές που οδηγούν σε θυμωμένες συμπεριφορές μπορεί να αφορούν διάφορα πεδία στα οποία ένα άτομο νιώθει ότι κάτι άλλο χρειάζεται. Ας δούμε κανά δυο παραδείγματα. Μπορεί να κρύβονται ανάγκες για αναγνώριση ή αποδοχή. Ελλείμματα του παρελθόντος αφήνουν ως αποτύπωμα μια λαχτάρα να καλυφθούν αυτά τα απωθημένα κενά. Μπορεί αυτά τα συναισθήματα να μην αφορούν μόνο άμεσα το άτομο, αλλά αυτό να βίωσε έμμεσαέστω και ως θεατής καταστάσεις που το στιγμάτισαν. Για παράδειγμα μια γυναίκα να θέλει να υποθάλψει τα αδέσποτα ζώα της γειτονιάς της γιατί στην παιδική της ηλικία έβλεπε ένα στενό της πρόσωπο να δέχεται αδικία, περιθωριοποίηση ή βία. Ένας άλλος παράγοντας που μπορεί να κρύβεται από θυμωμένες συμπεριφορές, συγκεκαλυμμένες από ακτιβισμό, δράση κτλ. είναι ο εντυπωσιασμός: του εαυτού, του γονέα, του συντρόφου, των φίλων. Η υπερβολική ανάγκη να εντυπωσιάσουμε και να επιδιώξουμε την έγκριση και το χειροκρότημα προδίδει εσωτερικές ανασφάλειες και βαθύτερα αισθήματα μειονεξίας και χαμηλής αυτοεκτίμησης.
Δύο ζητήματα που αξίζει να σημειώσουμε:
Καθώς μιλάμε για ακραίες και υπερβολικές ενασχολήσεις, αξίζει να σημειώσουμε ότι στο χώρο του εθελοντισμού και του ακτιβισμού παρατηρούνται συχνά άτομα τα οποία ρίχνονται σε μάχες, προσπαθώντας να απαντήσουν στους εσωτερικούς τους "δαίμονες", να κατευνάσουν δηλαδή άλλες, βαθύτερες ανάγκες. Πάντα κάτι τέτοιο σημαίνει; Όχι βέβαια. Αυτό που θα πρέπει να τονίσουμε είναι ότι όλα αυτά δε σημαίνουν ότι όσοι ασχολούνται με τον ακτιβισμό ή τον εθελοντισμό, έχουν βαθύτερα προβλήματα απαραίτητα. Ο αλτρουισμός απέχει πολύ από την αυταπάρνηση και είναι μια κινητήριος δύναμη της βελτίωσης της κοινωνίας. Η προσφορά μπορεί να είναι σχετικά ανιδιοτελής και να υποκινείται και από μια έντονη αίσθηση δικαίου και ένα αισιόδοξο πάθος για τη βελτίωση της ζωής γενικότερα.
Επίσης κάτι ακόμα που πρέπει να τονίσουμε είναι ότιόλα αυτά συνήθως αφορούν συναισθηματικές καταστάσεις και σκέψεις που δεν είναι απαραίτητα συνειδητές. Τα άτομα που καθοδηγούνται από εσωτερικευμένο θυμό δεν έχουν συναίσθηση των βαθύτερων αιτίων που οδηγούν σε συμπεριφορές όπως αυτές που είδαμε παραπάνω. Η σύγχυση αυτή προκαλείται ακριβώς επειδή πρόκειται για απωθημένες συναισθηματικές καταστάσεις. Όταν έρχονται στο συνειδητό επίπεδο και υπάρχει πια επίγνωση, ο θυμός "ξεθυμαίνει", το άτομο αποσυμπιέζεται συναισθηματικά. Και τότε μπορεί να επιλέξει να ασχοληθεί με το αντικείμενό του με τρόπο πιο διαυγή, με πιο ξεκάθαρα κίνητρα, με πιο λογική σκέψη και με νηφαλιότητα.
Δρ Καλλιόπη Εμμανουηλίδου εκπαιδευτική -συμβουλευτική ψυχολόγος, boro.gr
Διαβάστε και:
