Μήπως νιώθετε ότι τα εγχειρίδια αυτοβοήθειας που έχετε διαβάσει σας έχουν μετατρέψει σε junkie της θετικής σκέψης; Ώρα να απεξαρτηθείτε και να ανακαλύψετε μια εναλλακτική προσέγγιση της ψυχολογίας.

Αν συμπαθείτε το φθινόπωρο για το χαμηλό προφίλ του -επειδή δεν κουβαλάει τεράστιες υποσχέσεις, αλλά πάντα φέρνει ευχάριστες εκπλήξεις ακόμα κι αν είναι τόσο μικρές όσο μια ξαφνική βροχή-, τότε εφαρμόζετε, έστω και χωρίς να το συνειδητοποιείτε, την αρχή ότι, όταν περιμένουμε λιγότερα από τη ζωή, εκείνη τελικά μας δίνει περισσότερα. Σ΄ αυτή την περίπτωση έχετε ήδη ασπαστεί την άποψη του (Το αντίδοτο: Η ευτυχία για όσους δεν μπορούν να αντέξουν τη θετική σκέψη).

Κεντρική ιδέα; Η αισιοδοξία δεν είναι ο μόνος δρόμος για να φτάσουμε στην ευτυχία ή σε οποιονδήποτε άλλο στόχο μας. Το συγκεκριμένο βιβλίo επιχειρεί να καταρρίψει διάφορες θεωρίες που διαδίδουν εδώ και χρόνια τα εγχειρίδια αυτοβοήθειας. Απευθύνεται, λοιπόν, στους αμφισβητίες τους, αλλά κυρίως σε όσους τις ακολουθούν κατά γράμμα.

Η ευτυχία το παίζει δύσκολη

Ο συγγραφέας του Όλιβερ Μπέρκμαν, αφού έφαγε την αυτοβοήθεια με το κουτάλι ως αρθρογράφος θεμάτων ψυχολογίας στην εφημερίδα Guardian, κατέληξε στο εξής συμπέρασμα: το επίμονο κυνήγι της ευτυχίας όχι μόνο δεν μας φέρνει πιο κοντά της, αλλά φαίνεται να μας απομακρύνει ακόμα περισσότερο απ΄ αυτή.

Ο δημοσιογράφος άρχισε να αναρωτιέται πού βρίσκεται το λάθος. Αμφισβήτησε ακόμα και την ίδια την ευτυχία ως αυτοσκοπό, δεδομένου ότι στη διάρκεια της Ιστορίας ούτε η θρησκεία, ούτε η φιλοσοφία, ούτε η εξελικτική ψυχολογία τής έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη βαρύτητα. Έτσι ο Μπέρκμαν σκέφτηκε: άραγε σπαταλάμε τη ζωή μας σε μια χίμαιρα; Άλλωστε μέχρι και οι λίγες στιγμές που ο καθένας μας αποκαλεί «ευτυχισμένες» μοιάζουν να μας ξεγλιστρούν από τα χέρια αφού, έως ότου τις συνειδητοποιήσουμε, αυτές ανήκουν ήδη στο παρελθόν.

Αναζητώντας απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα, ο Μπέρκμαν ακολούθησε -κυριολεκτικά- μια μεγάλη διαδρομή: από ένα εμψυχωτικό σεμινάριο στο Τέξας με τίτλο «Βρες το κίνητρο!», όπου ανάμεσα σε εφέ καπνού και εμβατήρια παθιασμένοι ομιλητές μεταξύ αυτών και ο πρώην πρόεδρος Τζορτζ Μπους ο νεότερος κήρυτταν ότι η αισιοδοξία είναι πανάκεια, μέχρι σε μια παραγκούπολη στις παρυφές του Ναϊρόμπι στην Κένυα αλλά και σε ένα ησυχαστήριο για διαλογισμό στην καρδιά των δασών της Μασαχουσέτης. Σε ποια συμπεράσματα οδηγήθηκε;

Το παιχνίδι της πολικής αρκούδας

Ο Ντοστογιέφσκι προκαλούσε τον αδελφό του λέγοντάς του: «Μη φέρεις στο μυαλό σου την εικόνα μιας πολικής αρκούδας για 1΄». Για να μαντέψετε ποιος έβγαινε πάντα κερδισμένος, αρκεί να το δοκιμάσετε στον εαυτό σας. Το μυαλό σας θα πλημμυρίσει με περισσότερα μεγάλα λευκά ζώα από όσα κυκλοφορούν στον Αρκτικό Κύκλο. Το επιβεβαιώνει και η επιστήμη: όταν προσπαθούμε να απωθήσουμε μια σκέψη, αυτή ριζώνει. Όπως μερικά βράδια που λέμε συνέχεια από μέσα μας «πρέπει να κοιμηθώ τώρα γιατί αύριο έχω πρωινό ξύπνημα» και καταλήγουμε να στριφογυρνάμε οληνυχτίς άυπνοι στο κρεβάτι. Ο καθηγητής ψυχολογίας του Χάρβαρντ Ντάνιελ Βέγκνερ αποδίδει το φαινόμενο σε μια δυσλειτουργία της μετασυνείδησής μας (της ικανότητάς μας να αναλογιζόμαστε τις σκέψεις μας).

Τα εγχειρίδια αυτοβοήθειας, τονίζει ο Μπέρκμαν, κακώς παρουσιάζουν τη θετική σκέψη ως αναγκαία συνθήκη. Γιατί αν προσπαθήσουμε να γίνουμε ευτυχισμένοι επαναλαμβάνοντας στον εαυτό μας ότι «όλα θα πάνε καλά», οι πιθανότητες επιτυχίας μας είναι ανάλογες με εκείνες του παιχνιδιού της πολικής αρκούδας. Ο λόγος; Έτσι μπαίνουμε στη διαδικασία να «σκανάρουμε» το μυαλό μας για αρνητικές σκέψεις, να τις φέρνουμε στην επιφάνεια και να τους δίνουμε μεγαλύτερη διάσταση από την πραγματική. Όσο δηλαδή προσπαθούμε να δραπετεύσουμε από αυτές, τόσο περισσότερο τις αφήνουμε να μας κυριεύσουν. Ο Μπέρκμαν παρομοιάζει το συγκεκριμένο ψυχολογικό μηχανισμό με ένα παιχνίδι που ονομάζεται «κινέζικη παγίδα». Μόλις τοποθετήσουμε το δάχτυλό μας στο εσωτερικό του, αυτό εγκλωβίζεται κι ο μόνος τρόπος να το απελευθερώσουμε δεν είναι να το τραβήξουμε προς τα έξω αλλά να το σπρώξουμε λίγο πιο μέσα.

Ζόρικη η κατάσταση για αιθεροβάμονες

Ας μην κρυβόμαστε άλλωστε πίσω από το δάχτυλό μας… Καλό θα ήταν να αποδεχτούμε και το γεγονός ότι συνήθως τα πράγματα δεν εξελίσσονται όπως θα θέλαμε. Μερικές φορές μάλιστα πηγαίνουν εντελώς στραβά, οπότε η αισιοδοξία δίνει τη σκυτάλη στην απόγνωση. Αυτό δεν σημαίνει να γίνουμε Κασσάνδρες και να περνάμε την ημέρα μας φτιάχνοντας σενάρια καταστροφολογίας, αλλά να κατεβούμε από το ροζ συννεφάκι μας και να συμφιλιωθούμε με τα αρνητικά ενδεχόμενα.

Εξάλλου, όπως έχει πει και ο ψυχολόγος Άλμπερτ Έλις, ακόμα κι αν επαληθευτούν οι χειρότεροι φόβοι μας, η πραγματικότητα μάλλον θα είναι λιγότερο τραγική από όσο είχαμε φανταστεί. Για παράδειγμα, ακόμα κι αν χάσουμε τη δουλειά μας, πιθανότατα δεν θα λιμοκτονήσουμε. Ακόμα κι αν χωρίσουμε, δεν θα περάσουμε την υπόλοιπη ζωή μας στην απόλυτη μοναξιά. Ο γνωστός επιστήμονας θέλησε να βοηθήσει τους ασθενείς του να συνειδητοποιήσουν ότι εμπειρίες τόσο τρομακτικές όσο ο αυτοεξευτελισμός δεν φέρνουν το τέλος του κόσμου. Τους πρότεινε, λοιπόν, να κάνουν μια άσκηση: να πάρουν το μετρό της Νέας Υόρκης και σε κάθε στάση να λένε φωναχτά το όνομα του σταθμού. Την έκανε και ο Μπέρκμαν, σίγουρος ότι θα γινόταν περίγελος. Το πιο… εφιαλτικό πράγμα που του συνέβη ήταν να εισπράξει μερικά περίεργα βλέμματα.

Η αβεβαιότητα είναι φίλη μας

Πώς θα μπορούσαμε να απολαύσουμε τη ζωή και πόσο μάλλον να κατακτήσουμε την ευτυχία, διερωτάται ο συγγραφέας, όταν πασχίζουμε συνεχώς να ελέγξουμε κάθε πτυχή της και αποτυγχάνουμε παταγωδώς; Εξάλλου, αν η ευτυχία ταυτιζόταν με την ασφάλεια, τότε όσοι προσπαθούν να επιβιώσουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας θα έπρεπε να είναι οι πιο δυστυχισμένοι άνθρωποι του κόσμου. Και όμως συμβαίνει το αντίθετο. Σχετικές έρευνες που έχουν γίνει παγκοσμίως δείχνουν ότι τα ποσοστά κατάθλιψης και άλλων ψυχικών διαταραχών είναι χαμηλότερα στις λεγόμενες αναπτυσσόμενες χώρες.

Ο συγγραφέας δεν επαναπαύτηκε στις στατιστικές. Αποφάσισε να δει από πρώτο χέρι πώς ζουν οι λιγότερο προνομιούχοι κάτοικοι του πλανήτη. Έτσι ταξίδεψε μέχρι την Κιμπέρα, μια παραγκούπολη στην Κένυα με πληθυσμό που υπολογίζεται κάπου ανάμεσα στις 170.000 και το 1 εκατ., χωρίς τρεχούμενο νερό, χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα, χωρίς αποχετευτικό σύστημα, με υψηλά ποσοστά εγκληματικότητας και με το 20% των ανθρώπων να έχουν διαγνωστεί ως οροθετικοί. Παρ’ όλα αυτά, η κυρίαρχη εντύπωση που αποκόμισε ο Μπέρκμαν από την Κιμπέρα ήταν ότι, αντί να έχει βυθιστεί στην απόγνωση, ξεχειλίζει από δραστηριότητα. Οι κάτοικοί της δεν φαίνονται δυστυχισμένοι, αλλά συμβιβασμένοι με την κατάσταση.

Η εξήγηση ότι «δεν ξέρουν πώς ζει ο υπόλοιπος κόσμος» θα ήταν τουλάχιστον απλοϊκή, αφού τα σπίτια τους γειτνιάζουν με τα εύπορα προάστια του Ναϊρόμπι, ενώ οι ίδιοι έρχονται καθημερινά σε επαφή με το δυτικό πολιτισμό, π.χ. μέσα από τις χολιγουντιανές ταινίες.

Ο Μπέρκμαν πιστεύει ότι η φτώχεια δεν φέρνει στους συγκεκριμένους ανθρώπους ευτυχία, αλλά ούτε τους φορτώνει με τις προσδοκίες που δημιουργεί ο δικός μας τρόπος ζωής, όπως η αγορά ενός σπιτιού και η επαγγελματική καταξίωση. Τέτοιες έγνοιες θα ήταν γι’ αυτούς πολυτέλεια μπροστά στις απειλές της δυσεντερίας, του τυφοειδούς πυρετού και του AIDS. Δεν έχουμε, λοιπόν, λόγο να τους ζηλεύουμε, αλλά κάτι μπορούμε να διδαχτούμε από αυτούς: αν αποδεχτούμε την αβεβαιότητα ως θεμελιώδες στοιχείο της ζωής, θα θωρακιστούμε καλύτερα απέναντι σε οτιδήποτε φέρει το μέλλον.

Η λιακάδα ενός καθαρού μυαλού

Ο καημένος ο διαλογισμός. Συνήθως παρουσιάζεται στα εγχειρίδια αυτοβοήθειας με διαστρεβλωμένη τη φιλοσοφία του: ως μέθοδος κατάκτησης της ευτυχίας ή της ηρεμίας. Αντιθέτως, αναφέρει το The Antidote, απώτερος σκοπός της βουδιστικής τεχνικής δεν είναι μια συγκεκριμένη ψυχική κατάσταση ακόμη κι αν κάποιες φορές παρεμπιπτόντως οδηγεί στην ευτυχία ή την ηρεμία.

Ο βουδισμός λέει ότι, αντί να απολαμβάνουμε τα πράγματα που αγαπάμε όσο διαρκούν, συνηθίζουμε να κολλάμε πάνω τους και να σπαταλάμε χρόνο και ενέργεια πασχίζοντας να απωθήσουμε τη σκέψη ότι είναι εφήμερα. Η εναλλακτική που προτείνει δεν είναι απαραίτητα να ξυρίσουμε το κεφάλι μας και να γίνουμε μοναχοί, αλλά να φτάσουμε μέσω του διαλογισμού στην αποστασιοποίηση: να καταφέρουμε να παρατηρήσουμε τη ζωή μας ό,τι συμβαίνει μέσα στο μυαλό μας αλλά και έξω από αυτό απαλλαγμένοι από σκέψεις για το πώς πρέπει ή δεν πρέπει να είναι ή θα έπρεπε να παραμείνει. Με αυτό τον τρόπο ίσως σταματήσουμε να αγωνιζόμαστε διαρκώς να αντικαταστήσουμε τις αρνητικές σκέψεις με θετικές.

Αν τα παραπάνω σάς φαίνονται new age θεωρητικούρες, σκεφτείτε ότι δεν είστε οι μόνες. Και ο Μπέρκμαν είχε τις επιφυλάξεις του, οπότε αποφάσισε να περάσει μία εβδομάδα σε ένα απομονωμένο κέντρο διαλογισμού, όπου, σύμφωνα με τους κανονισμούς, δεν επιτρεπόταν ούτε το σεξ, ούτε η κατανάλωση αλκοόλ, ούτε η χρήση ίντερνετ, ούτε η μουσική, ούτε το διάβασμα, ούτε καν η επικοινωνία μεταξύ των επισκεπτών. Το καθημερινό πρόγραμμα περιλάμβανε μόνο ύπνο, φαγητό, διαλογισμό και, στο αποκορύφωμα του κεφιού, μικροδουλειές, όπως πλύσιμο των πιάτων και σκούπισμα.

Μετά τις πρώτες ώρες της απόλυτης σιωπής ο συγγραφέας άρχισε να κυριεύεται από πανικό για το πώς θα τα έβγαζε πέρα εκεί μία ολόκληρη εβδομάδα. Αλλά, καθώς περνούσαν οι μέρες, άρχισε να του συμβαίνει κάτι περίεργο: η σκέψη του σταμάτησε να πηγαινοέρχεται συνέχεια ανάμεσα σε δυσάρεστες αναμνήσεις και μελλοντικές ανησυχίες. Ο Μπέρκμαν άρχισε να ζει στιγμές στις οποίες παρατηρούσε το παρόν με μια πρωτόγνωρη γαλήνη. Αυτή η εμπειρία τον εφοδίασε με ένα χρήσιμο εργαλείο: κάποιες φορές πλέον κατορθώνει να αφήνει τις αρνητικές σκέψεις να περνούν από το μυαλό του χωρίς να αγωνίζεται να τις αλλάξει. Ελάχιστες έτοιμες λύσεις προτείνει το The Antidote άλλωστε σε διαφορετική περίπτωση θα εξελισσόταν σε ένα ακόμη εγχειρίδιο αυτοβοήθειας αλλά ο διαλογισμός είναι μία από αυτές.

Σημασία έχει η διαδρομή

Στο μεταξύ, σε εμψυχωτικά σεμινάρια όπως εκείνο του Τέξας, εκατοντάδες άνθρωποι ελπίζουν, ανάμεσα σε εμβατήρια, εφέ καπνών και φλογερά κηρύγματα, να βρουν το κίνητρο να υλοποιήσουν τα όνειρά τους και να κάνουν απόσβεση του κόστους συμμετοχής. Η θετική σκέψη είναι τόσο δημοφιλής, ώστε ειδικά στις ΗΠΑ τροφοδοτεί μια ολόκληρη βιομηχανία. Όμως όσο ο άνθρωπος κάνει σχέδια, ο Θεός -ή ο Βούδας- ξεκαρδίζεται στα γέλια. Έτσι το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Μπέρκμαν είναι ότι η αισιοδοξία είναι υπέροχη, αλλά προσεγγίσεις όπως η προσαρμογή μας σε συνθήκες που αδυνατούμε να αλλάξουμε μπορεί να αποδειχτούν εξίσου πολύτιμες στη ζωή μας.

Όμως η χρησιμότητα ωχριά, είναι η αλήθεια, μπροστά στην υπόσχεση της ευτυχίας. Τελικά, λοιπόν, τι είναι ευτυχία; Το The Antidote δεν φιλοδοξεί να δώσει σαφή απάντηση. Μας υπενθυμίζει όμως ότι η κατάκτηση των στόχων μας, πόσο μάλλον το χάπι εντ, μόνο εγγυημένα δεν είναι. Προτείνει να μην επικεντρωθούμε σε ένα συγκεκριμένο προορισμό, αλλά να χαλαρώσουμε και να παρασυρθούμε από τη διαδρομή της ζωής, με ολόκληρο το εύρος των συναισθημάτων, «θετικών» και «αρνητικών». Μάλλον ο Μπέρκμαν θα συμφωνούσε με τον Καβάφη: «Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, να εύχεσαι να ΄ναι μακρύς ο δρόμος».

Γωγώ Καρκάνη, elle.gr