Εξ ορισμού, τα λογικά λάθη ή πλάνες (logical fallacies) είναι αυτά που αποδυναμώνουν το επιχείρημά σας ή οδηγούν σε άκυρο συμπέρασμα. Μπορεί να διαπράττονται ακούσια ή να χρησιμοποιούνται σκόπιμα σε μια προσπάθεια να επηρεάσουν τη σκέψη, τις απόψεις και τις ενέργειες κάποιου. Οι πλάνες είναι συνηθισμένες σε μια μεγάλη ποικιλία καταστάσεων: στην πολιτική, τη διαφήμιση, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, καθώς και στις καθημερινές μας συζητήσεις, είτε στο διαδίκτυο σε κοινωνικά μέσα είτε αυτοπροσώπως με τους γείτονές μας.

Μία γελοιογραφία του 1895 για το πώς θα φαινόταν οι γάμοι το 2001 εάν οι γυναίκες ψήφιζαν. Είναι παράδειγμα της πλάνης της ολισθηρής πλαγιάς

Είναι συχνά δύσκολο να εντοπιστούν χωρίς την προσεκτική ανίχνευση τους κάτω από το λογικό ραντάρ των ανθρώπων. Μελετώντας τις λογικές πλάνες θα σας βοηθήσει να ακονίσετε τις κριτικές σας δεξιότητες της σκέψης: θα είστε σε θέση να εξετάσετε και να αξιολογήσετε τα επιχειρήματα πιο αποτελεσματικά και να σχηματίσετε καλύτερα, πιο πειστικά επιχειρήματα. Σε αυτό το άρθρο, θα εξηγήσουμε 14 λογικές παραπλανητικές ιδέες, το πώς μπορεί να σας ωφελήσει η κατανόησή τους και παραδείγματα ορισμένων από τις πιο κοινές παραπλανητικές ενδείξεις.

1. Το επιχείρημα ή η πλάνη του αχυρανθρώπου (straw man fallacy). Είναι μια λογική πλάνη, κατά το οποίο ένας συζητητής παρουσιάζει παραλλαγμένα το επιχείρημα του αντιπάλου του, ώστε να επιτεθεί στην παραλλαγμένη του εκδοχή, και όταν την καταρρίψει, να εισηγηθεί ότι κατέρριψε το αρχικό επιχείρημα του αντιπάλου. Για παράδειγμα: Λες ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι είχαν προηγμένη τεχνολογία. Ποτέ όμως δεν είδαμε αρχαίο Αιγύπτιο με smartphone. Επομένως, αυτό που λες προφανώς δεν ισχύει.  Συνηθίζεται επίσης η υπεραπλούστευση του επιχειρήματος του αντιπάλου, και στη συνέχεια η επίθεση σε αυτήν την απλοποιημένη έκδοση. Αλλά και η υπερβολή του επιχειρήματος του αντιπάλου, και στη συνέχεια η επίθεση σε αυτήν την υπερβολική έκδοση.

2. Η πλάνη της Νιρβάνα (Nirvana fallacy). Η απαξίωση μιας ρεαλιστικής λύσης επειδή εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να οδηγήσει σε ένα τέλειο αποτέλεσμα. Έτσι, μέτρο σύγκρισης για όλα τίθεται μια ιδεατή κατάσταση, μια «Νιρβάνα». Μπορεί επίσης να αναφέρεται στην τάση να υποθέτουμε ότι υπάρχει μια τέλεια λύση σε ένα συγκεκριμένο πρόβλημα. Για παράδειγμα: Η πρόταση σου για τη μείωση της φοροδιαφυγής είναι αβάσιμη. Ακόμα και να εφαρμοστεί, δεν θα εξαλείψει πλήρως τη φοροδιαφυγή. Ή επειδή τα παιδιά καταφέρνουν να αγοράσουν με πονηριά αλκοόλ, λένε ότι ο νόμος της απαγόρευσης δεν είναι σωστός με βάση την αποτυχία του να καταργήσει εντελώς το ποτό στους ανήλικους.

3. Η πλάνη του ρομαντικού επαναστάτη (The romantic rebel fallacy) ή η εικονοκλαστική πλάνη. Η εμμονή κάποιου να θεωρεί ότι είναι ένας από τους τελευταίους «επαναστάτες» που υπερασπίζονται την αλήθεια, τη συμβατική σοφία ή την πολιτική ορθότητα, σε αντίθεση με τους πολλούς, οι οποίοι έχουν δήθεν παραπλανηθεί. Ιδιαίτερα συνηθισμένη μεταξύ των συνωμοσιολόγων. Για παράδειγμα: Μα πώς μπορείς να πιστεύεις ότι οι κυβερνήσεις δεν μας ψεκάζουν; Εκτός από το ότι είναι προφανές, δεν είναι η πρώτη φορά που προσπαθούν να μας χειραγωγήσουν.

5. Πλάνη της ψευδούς αιτίας (cum hoc ergo propter hoc: μαζί με αυτό, άρα εξαιτίας του). Δύο πράξεις ή γεγονότα, που τυχαίνει να συμβούν ταυτόχρονα μια φορά, συνδέονται λανθασμένα και αυθαίρετα με μια σχέση αιτίου-αποτελέσματος. Για παράδειγμα: Όταν φόρεσα το παλτό μου, θυμήθηκα που είχα αφήσει τα κλειδιά μου. Είναι βέβαιο ότι το παλτό αυτό ενισχύει τη μνήμη μου!   Για παράδειγμα: Τα κορίτσια στην εφηβεία τους τρώνε πολλή σοκολάτα.  Τα κορίτσια στην εφηβεία τους πάσχουν από ακμή. Άρα, η σοκολάτα προκαλεί ακμή.

6. Πλάνη της μοναδικής αιτίας ή πλάνη του αποδιοπομπαίου τράγου. Πρόκειται για μια πολύ αρχαία και διαδεδομένη πλάνη. Στηρίζεται στην απόδοση όλων των προβλημάτων και των κακώς κειμένων σε μια και μόνο αιτία, χωρίς όμως αυτό να έχει βάση στην πραγματικότητα. Ο άδικος αυτός καταλογισμός “απαλλάσσει” όλους τους άλλους που πιθανόν αποτελούν τις πραγματικές αιτίες του προβλήματος. Για παράδειγμα: Οι οπαδοί της Χ ομάδας είναι οι μόνοι που κάνουν επεισόδια. Η τιμωρία τους θα απαλλάξει τη χώρα από τον χουλιγκανισμό.

Η πλάνη της μοναδικής αιτίας είναι τόσο παλιά όσο και επικίνδυνη. Έχουμε μάθει να βλέπουμε τον άνθρωπο ως «πατέρα των πράξεών του». Το είπε ο Αριστοτέλης πριν από 2.400 χρόνια. Σήμερα ξέρουμε ότι αυτό δεν ισχύει. Δεν έχουμε ελευθερία βούλησης, πρόκειται μάλλον για χιλιάδες παράγοντες που δρουν από κοινού για να πυροδοτήσουν μια πράξη – γενετική προδιάθεση, παιδεία, ποσότητα ορμονών που απελευθερώνονται από τους νευρώνες. Παρ’ όλα αυτά παραμένουμε προσκολλημένοι σ’ αυτή την παρωχημένη εικόνα του ανθρώπου. Δεν είναι απλώς ανόητο, είναι και επικίνδυνο από ηθική άποψη: όσο πιστεύουμε στη μοναδική αιτία, θα έχουμε πάντα την τάση να αποδίδουμε την καταστροφή σε μεμονωμένα άτομα και να αποδίδουμε σε αυτά όλη την ευθύνη. Το κυνήγι του αποδιοπομπαίου τράγου ενισχύει ουσιαστικά την άσκηση εξουσίας – ένα παιχνίδι που οι άνθρωποι παίζουν επί χιλιετίες.

7. Η αρχή της Pollyanna (ή θετική μεροληψία). Η πλάνη που στηρίζεται στη διαστρεβλωμένη άποψη ότι όλοι οι άνθρωποι, ανεξαρτήτων συνθηκών, έχουν τον ίδιο ηθικό κώδικα και τα ίδια κίνητρα με «εμάς». Είναι η τάση στους ανθρώπους να θυμούνται ευχάριστα πράγματα με μεγαλύτερη ακρίβεια από τα δυσάρεστα. Η έρευνα δείχνει ότι στο υποσυνείδητο επίπεδο, ο νους τείνει να επικεντρώνεται στα αισιόδοξα, ενώ στο συνειδητό επίπεδο τείνει να επικεντρώνεται στα αρνητικά.  Για παράδειγμα: Πώς είναι δυνατόν να θεωρείς τους Ναζί εγκληματίες πολέμου; Ήταν κι αυτοί στρατιώτες, σαν τα παιδιά μας, που το μόνο που ήθελαν ήταν να συνεχίσουν να ζουν ειρηνικά.

Το άτομο με σύνδρομο Pollyanna ορίζεται από τους σκεπτικιστές ως ένα άτομο που είναι υπερβολικά θετικό και τυφλό απέναντι στο αρνητικό ή την πραγματικότητα.

Το όνομα προέρχεται από το μυθιστόρημα Pollyanna του 1913, που περιγράφει ένα κορίτσι που παίζει το «χαρούμενο παιχνίδι» – προσπαθώντας να βρει κάτι που να είναι ευχάριστο σε κάθε περίπτωση.  Μια πρώιμη χρήση του ονόματος “Pollyanna” στην ψυχολογική λογοτεχνία έγινε το 1969 από τους Boucher και Osgood που περιέγραψαν μια υπόθεση Pollyanna ως μια παγκόσμια ανθρώπινη τάση να χρησιμοποιούν θετικές λέξεις συχνότερα και πιο διαφορετικά από τις αρνητικές λέξεις στην επικοινωνία. 

8. Πλάνη της ολισθηρής πλαγιάς (the slippery slope fallacy). Η πλάνη σύμφωνα με την οποία ένα γεγονός παρουσιάζεται να οδηγεί αναπόφευκτα σε ένα άλλο (συνήθως αρνητικό) και αυτό με τη σειρά του σε ένα τρίτο, χωρίς όμως αυτό απαραίτητα να αντέχει σε κάποιον λογικό έλεγχο. Για παράδειγμα: Αν δεν δώσεις πανελλήνιες, θα καταλήξεις άνεργος και φτωχός, δεν θα κάνεις οικογένεια. Έτσι, το πιθανότερο είναι να πεθάνεις μόνος.

Η πλάνη της «ολισθηρής πλαγιάς» ανάγεται τουλάχιστον στο δοκίμιο του Κικέρωνα , Laelius de Amicitia. Χρησιμοποιεί τη μεταφορά για να περιγράψει την παρακμή της Δημοκρατίας που θα έρθει κατά τις επικείμενες εκλογές του Γάιου Γράκχου.

9. Έκκληση για δημοτικότητα. Είναι μια προσπάθεια να αποδειχθεί η αλήθεια ενός συμπεράσματος απλώς από τον αριθμό των ανθρώπων που το πιστεύουν. Η δύναμη αυτού του λάθους βασίζεται στην υπόθεση ότι η κρίση ενός ατόμου δεν μπορεί να ανταγωνιστεί έναν μεγάλο αριθμό.

Βλέπετε, υπάρχει ένας μακρύς κατάλογος λανθασμένων πεποιθήσεων που πίστευε η πλειονότητα των ανθρώπων για αρκετό καιρό.  Εδώ είναι ένα δείγμα:

• Η γη είναι επίπεδη.
• Ο Ήλιος γυρίζει γύρω από τη Γη.
• Οι φάλαινες είναι ψάρια.
• Οι Βίκινγκς φορούσαν κέρατα στα κράνη τους.

10. Επίκληση στην άγνοια (argumentum ad ignorantiam). Η πλάνη αυτή οδηγεί δήθεν στο συμπέρασμα ότι κάτι είναι σωστό, εφόσον δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι είναι λάθος, ή ότι κάτι είναι λάθος, εφόσον θα μπορεί να αποδειχθεί ότι είναι σωστό. Δυστυχώς, όμως, για όσους χρησιμοποιούν τη συγκεκριμένη λογική πλάνη, η αλήθεια μιας πρότασης εξαρτάται από τα δεδομένα που τη στηρίζουν, και όχι από την έλλειψη στοιχείων για τη θεμελίωση μιας αντίθετης πρότασης. Για παράδειγμα: Μονόκεροι σίγουρα υπάρχουν, εφόσον κανείς δεν μπορεί να αποδείξει ότι δεν υπάρχουν. Επίσης: δεν μπορεί να αποδειχθεί ότι σε κάποιο βυθισμένο νησί αναπτύχθηκε ένας μεγάλος πολιτισμός που μυστηριωδώς εξαφανίστηκε, άρα σίγουρα δεν υπήρξε ποτέ.

Η προσφυγή στην άγνοια σε συνδυασμό με την προσφυγή στην αυθεντία και το σύνδρομο της αγέλης έχουν διαχρονικά χρησιμοποιηθεί και χρησιμοποιούνται για την χειραγώγηση των μαζών, την εξάπλωση και αποδοχή από την πλειοψηφία των ανθρώπων λανθασμένων θέσεων και ιδεών καθώς και στην αποδοχή σαν πραγματικότητα απίθανων ισχυρισμών. Τρανταχτά παραδείγματα παγκόσμιας εμβέλειας είναι η θανάτωση του Σωκράτη για ασέβεια προς ανύπαρκτους θεούς,το  κυνήγι μαγισσών στον μεσαίωνα, σύγχρονους θρησκευτικούς φανατισμούς, πίστη σε ανύπαρκτους θεούς με ανθρωποθυσίες και μακροχρόνιους θρησκευτικούς πολέμους, το ολοκαύτωμα της ναζιστικής Γερμανίας και άλλα πολλά.

11. Πλάνη της επιπόλαιης γενίκευσης (hasty generalization fallacy). Ίσως το πιο συνηθισμένο λογικό άλμα στις μεταξύ μας συζητήσεις. Είναι η αμφισβήτηση μιας γενικής θέσης και η εξαγωγή συμπεράσματος βάσει ενός μικρού μεγέθους δείγματος, παραβλέποντας τα στατιστικά στοιχεία τα οποία οδηγούν στον προσδιορισμό μιας μέσης κατάστασης, χωρίς βέβαια να αποκλείουν εξαιρέσεις. Για παράδειγμα: Ο παππούς μου, ο οποίος κάπνιζε τρία πακέτα τσιγάρα την ημέρα, έζησε περισσότερο από τη γιαγιά μου, η οποία δεν κάπνισε ποτέ. Άρα το κάπνισμα δεν βλάπτει την υγεία.

Όσοι υποπίπτουν στην πλάνη αυτή, αγνοούν ότι ο ισχυρισμός που προβάλλουν είναι μια εξαίρεση του γενικού κανόνα που αποκαλύπτει η στατιστική, ο οποίος όμως δεν είναι απόλυτος. Η εξαίρεση αυτή μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παράγοντες (για παράδειγμα, ο καπνιστής παππούς μπορεί να έζησε περισσότερο από την γιαγιά που δεν κάπνισε ποτέ, διότι έκανε καλύτερη ζωή, η διατροφή του ήταν σωστή ή η κράση του πιο ανθεκτική), χωρίς όμως να αποτελεί λόγο κατάρριψης της θέσης του συνομιλητή που στηρίζεται στη συνήθη και πιο πιθανή πορεία των πραγμάτων.

Η βιαστική γενικευμένη πλάνη καλείται μερικές φορές η πλάνη της υπερ-γενίκευσης. Υποβάλλει βασικά έναν ισχυρισμό βασισμένο σε στοιχεία πολύ λίγα. Ουσιαστικά, δεν μπορείτε να κάνετε μια αξίωση και να πείτε ότι κάτι είναι αληθές εάν έχετε μόνο ένα ή δύο παραδείγματα ως αποδεικτικά στοιχεία.

12. Κυκλικό επιχείρημα ή κυκλική συλλογιστική (circulus in probando). Είναι μια λογική πλάνη στην οποία αυτός που την κάνει ξεκινά με αυτό που προσπαθεί να αποδείξει. Τα στοιχεία ενός κυκλικού επιχειρήματος είναι συχνά λογικά έγκυρα, γιατί εάν οι υποθέσεις είναι αληθείς, το συμπέρασμα πρέπει να είναι αλήθεια Η κυκλική συλλογιστική δεν είναι μια τυπική λογική πλάνη αλλά ένα ρεαλιστικό ελάττωμα σε ένα επιχείρημα σύμφωνα με το οποίο οι υποθέσεις χρειάζονται εξίσου αποδεικτικά στοιχεία με το συμπέρασμα, και κατά συνέπεια το επιχείρημα δεν πείθει. Άλλοι τρόποι για να το εκφράσετε είναι ότι δεν υπάρχει κανένας λόγος να αποδεχτείτε τις υποθέσεις, εκτός εάν κάποιος πιστεύει ήδη στο συμπέρασμα. Η κυκλική συλλογιστική έχει συχνά τη μορφή: “Το Α είναι αλήθεια επειδή το Β είναι αλήθεια, το Β είναι αλήθεια επειδή το Α είναι αλήθεια.” Η κυκλικότητα μπορεί να είναι δύσκολο να ανιχνευθεί εάν περιλαμβάνει μια μεγαλύτερη αλυσίδα προτάσεων.

Με το πρόβλημα της κυκλικής συλλογιστικής είχαν ασχοληθεί οι Πυρρονιστέςς φιλόσοφοι Αγρίπας και ο Σέξτος Εμπειρίκος.

Τέλος το σόφισμα της κόκκινης ρέγγας (the red herring). Είναι ένα σόφισμα που αποσκοπεί στον αποπροσανατολισμό, μέσω της παρεμβολής στη συζήτηση άλλων θεμάτων, συνήθως ηθικά φορτισμένων, από αυτόν που δεν θέλει να συζητηθεί το αρχικό επιχείρημα. Για παράδειγμα: Με κατηγορείτε ότι δεν έρχομαι στην ώρα μου στη δουλειά. Ωστόσο, ας μιλήσουμε για σημαντικότερα πράγματα! Εγώ ποτέ δεν έκλεψα από το ταμείο και ήμουν πάντα ευγενικός με τους συναδέλφους μου.

Ή ένα άλλο παράδειγμα. Μια αλεπού κυνηγιέται από ένα κυνηγόσκυλο. Για να αποσπάσει την προσοχή του κυνηγόσκυλου, κάποιος σέρνει μια κόκκινη ρέγγα στο δρόμο της αλεπούς. Εάν το κυνηγόσκυλο αποσπασθεί από το άρωμα της κόκκινης ρέγγας, τότε η αλεπού κερδίζει. Η κόκκινη ρέγγα είναι μια άσχετη απόσπαση της προσοχής για να απομακρυνθεί κάποιος από το κύριο επιχείρημα, που είναι η αλεπού.

Το μάθημα εδώ είναι να διατηρήσετε την εστίασή σας στο κύριο επιχείρημα. Υποστηρίξτε το κύριο επιχείρημα – όχι κάποιο θέμα που σας αποσπά την προσοχή.

Παρεμπιπτόντως, μια «κόκκινη ρέγγα» δεν είναι ένα είδος ψαριού. Μια κόκκινη ρέγγα είναι μια ρέγγα που έχει γίνει κόκκινη αφού στεγνώσει και την καπνίσουμε.

Πηγές: Wikipedia & atheniantimes.gr & fallacyinlogic.com