Συχνά οι άνθρωποι κρύβουμε τις απόψεις μας όταν είναι μειονοτικές και αμφιλεγόμενες για το φόβο ότι άλλοι άνθρωποι μας απορρίπτουν ή λαμβάνουν κάποιο είδος τιμωρίας γι ‘αυτό. Αυτό το φαινόμενο περιγράφηκε από την Elisabeth Noelle-Neumann (1916-2010), που την ονόμασε “σπείρα της σιωπής“.

Ποιά είναι όμως η σπείρα της σιωπής και ποιές είναι οι αιτίες αυτού του είδους της κοινωνικής πίεσης; Η γερμανίδα πολιτικός επιστήμονας Elisabeth Noelle-Neumann στο βιβλίο της περιέγραψε την τάση που δείχνουν οι άνθρωποι να μην εκθέτουν δημόσια τις απόψεις τους όταν γνωρίζουμε ότι δεν είναι πλειοψηφικές. Η Elisabeth Noelle-Neumann  – ιδρύτρια και επικεφαλής του ινστιτούτου δημοσκοπήσεων Allensbach – σε μία έρευνα για τις ομοσπονδιακές εκλογές της Γερμανίας του 1965, διαπίστωσε πως οι απαντήσεις των ψηφοφόρων που ερωτήθηκαν σχετικά με το ποιο κόμμα θα κέρδιζε τις εκλογές, δεν ταίριαζαν με τις πραγματικές δυνάμεις των κομμάτων. Ειδικότερα, ενώ τα δύο μεγάλα κόμματα της χώρας, το CDU/CSU και η SPD ισοψηφούσαν το 1965, ο πληθυσμός πείσθηκε τελικά πως το πρώτο θα κέρδιζε τις εκλογές – με αποτέλεσμα να τις κερδίσει. Το ίδιο ακριβώς μοτίβο παρατηρήθηκε το 1972, αλλά αυτή τη φορά με το αντίθετο πρόσημο – με την έννοια πως η προσδοκία ότι το SPD θα κέρδιζε τις εκλογές αυξήθηκε κατακόρυφα, χωρίς να δικαιολογείται κάτι τέτοιο από τα γεγονότα, με αποτέλεσμα επίσης να τις κερδίσει. Η σπείρα της σιωπής είναι μια ολόκληρη ιδέα που αναπτύχθηκε από την Noel-Neumann, η οποία γνώριζε προσωπικά τον Αδόλφο Χίτλερ και συνεργάστηκε με τον εκδοτικό οίκο του Γκέμπελς και το 1942 σχεδόν έγινε βοηθός του.

Σύμφωνα με την  Elisabeth Noelle-Neumann (1916-2010) για να μπορέσει η πλειοψηφία να προωθήσει μια σπείρα σιωπής πρέπει να περιέχει ένα ηθικό στοιχείο.

Η θεωρία της σπείρας της σιωπής βασίζεται σε μια σειρά σχετικών υποθέσεων.

•     Οι περισσότεροι άνθρωποι φοβούνται την κοινωνική απομόνωση.
•     Συνεπώς, παρατηρούμε τη συμπεριφορά των άλλων για να προσδιορίσουμε ποιες απόψεις και συμπεριφορές είναι κοινωνικά αποδεκτές.
•     Η απομόνωση ή η κοινωνική απόρριψη των αντιδημοκρατικών απόψεων εκδηλώνεται σε χειρονομίες όπως η στροφή του προσώπου ή η διατήρηση της σιωπής.
•     Οι άνθρωποι τείνουν να κρύβουν τις απόψεις τους όταν έχουν την προσδοκία ότι δεν θα λάβουν την επιδοκιμασία των άλλων.
•     Εκείνοι που έχουν πλειοψηφικές απόψεις τις εκφράζουν δημόσια χωρίς φόβο.
•     Η σπείρα της σιωπής προκαλείται από την επανειλημμένη έκφραση της πλειοψηφικής γνώμης και την απόκρυψη της γνώμης των μειοψηφούντων ομάδων.
•     Αυτή η διαδικασία συμβαίνει γύρω από αμφιλεγόμενα θέματα, όχι όταν υπάρχει συναίνεση.
•     Η απόκρυψη διαφορετικών απόψεων συνήθως έχει έναν ασυνείδητο χαρακτήρα.
•     Η κοινή γνώμη ασκεί ρόλο κοινωνικού ελέγχου σε δεδομένο χρόνο και χώρο και μπορεί να διαφέρει ανάλογα με αυτές τις διαστάσεις.
•     Η σπείρα της σιωπής επιλύει τις συγκρούσεις ευνοώντας μία από τις απόψεις που υπάρχουν στο θέμα αυτό, εκπληρώνοντας ένα ρόλο ενσωμάτωσης.

Αιτίες αυτού του φαινομένου

Η Noelle-Neumann επιβεβαίωσε ότι η σπείρα της σιωπής οφείλεται κυρίως σε δύο τύπους φόβου: αυτό που αισθανόμαστε ότι είμαστε κοινωνικά απομονωμένοι και τον φόβο ακόμα πιο σημαντικών συνεπειών. Η ένταση αυτών των φόβων μπορεί να ποικίλλει ανάλογα με διαφορετικούς παράγοντες, γεγονός που επηρεάζει τον βαθμό αντίστασης που δείχνει μια αποκλίνουσα άποψη.

Στην πρώτη περίπτωση, συνήθως φοβόμαστε να απορρίψουν την άποψη μας οι άλλοι ως αντιλαϊκές απόψεις. Αυτό θα μπορούσε πχ να είναι η περίπτωση ενός σπουδαστή οικονομικών που συμπαθεί τον κομμουνισμό και αποφεύγει να το εκφράζει στους καθηγητές και συναδέλφους του, οι οποίοι είναι κυρίως νεοφιλελεύθεροι.

Ωστόσο, μερικές φορές η γνώμη μας μπορεί να περιλαμβάνει κινδύνους ακόμη μεγαλύτερους από τη μείωση της αποδοχής από το περιβάλλον μας. Για παράδειγμα, ένα άτομο που αντιτίθεται στις μεθόδους ή τους στόχους των ανωτέρων τους μπροστά στους συναδέλφους τους κινδυνεύει να απολυθεί.

Η σπείρα της σιωπής δημιουργείται όταν ο άνθρωπος που έχει μια διαφορετική γνώμη ακούει τους άλλους που υπερασπίζονται με υπερηφάνεια την άποψη της πλειοψηφίας και αυτή ενισχύεται ξανά κάθε φορά που συμβαίνει αυτό. Έτσι, αισθανόμαστε λιγότερο ελεύθεροι να εκφράσουμε μια μειοψηφική άποψη, η πιο δημοφιλής άποψη είναι η κυρίαρχη.

Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αποτελούν θεμελιώδες εργαλείο στην ανάπτυξη της σπείρας της σιωπής. Αυτό οφείλεται όχι μόνο στο γεγονός ότι συγκεντρώνουν πλειοψηφικές απόψεις, αλλά και επειδή επηρεάζουν μεγάλο αριθμό ανθρώπων, δημιουργούν επίσης τις αντίστοιχες σπείρες σιωπής.

Στις ενήλικες σχέσεις μεταξύ συντρόφων, αυτό συμβαίνει επίσης συχνά, ειδικά εάν υπάρχει θέση για πατριαρχία στο κύτταρο της κοινωνίας, επειδή σε αυτό το σύστημα η γνώμη της συζύγου είτε καταστέλλεται είτε δεν λαμβάνεται καθόλου υπόψη.

Οι προσεγγίσεις της Noelle-Neumann υποδηλώνουν ότι οι άνθρωποι έχουν μια διαισθητική ικανότητα να προσδιορίσουν ποια είναι η κυρίαρχη γνώμη γύρω από ένα δεδομένο θέμα. Είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι η ορθότητα αυτών των προσωπικών υποθέσεων μπορεί να διαφέρει ανάλογα με το άτομο και την συγκεκριμένη κατάσταση

Κριτική σε αυτή τη θεωρία

Έχουν διατυπωθεί επικρίσεις σε διάφορες πτυχές της θεωρίας της σπείρας της σιωπής που θέτουν υπό αμφισβήτηση τη θεωρητική της εγκυρότητα και την ερμηνευτική της ικανότητα.Εν πάση περιπτώσει, και παρά τις αδυναμίες της, η ιδέα που πρότεινε η Noelle-Neumann είναι χρήσιμη για να αντιληφθούμε ορισμένες πτυχές της πραγματικότητας.

Με αυτή την έννοια, η έννοια της “θορυβώδους μειονότητας”, η οποία μπορεί να έχει τόσο μεγάλη επιρροή όσο και η πλειοψηφία. Επομένως, η σπείρα της σιωπής δεν είναι αμετάβλητη ούτε επηρεάζει εξίσου όλα τα άτομα ή τις ομάδες. ομοίως, μια γνώμη μειοψηφίας μπορεί να γίνει μια γνώμη της πλειοψηφίας, ακόμη και σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Από την άλλη πλευρά η έκρηξη του Διαδικτύου οδήγησε σε μείωση του βάρους των μέσων μαζικής ενημέρωσης στην κοινή γνώμη. Τα δίκτυα διευκολύνουν σε μεγάλο βαθμό τη διάδοση των απόψεων των μειονοτήτων, καθώς και τα δεδομένα (πραγματικά ή ψεύτικα) που τα στηρίζουν και τα οποία αμφισβητούν τις απόψεις που υπερασπίζονται το status quo.

Βιβλιογραφικές αναφορές:

    Noelle-Neumann, Ε. (1984). Η Σπείρα της Σιωπής: Η κοινή γνώμη – Το κοινωνικό μας δέρμα.

    Noelle-Neumann, Ε. (1991). Η θεωρία της κοινής γνώμης: Η έννοια της σπείρας της σιωπής.