Είναι πολλοί αυτοί που πιστεύουν ότι μόνο όσοι έχουν τις καταβολές τους στη σκέψη του Μαρξ είναι άθρησκοι. Είναι αρκετά διαδεδομένο ότι η φιλελεύθερη σκέψη δεν αντιτίθεται στη θρησκεία.
Αλλά η άποψη αυτή είναι μια πλάνη και πόσο πλούσια είναι η αστική σκέψη στο θέμα αυτό.
Ο θεός στον Καντ (1724-1804) δεν είναι η αιτία ή αρχή εξήγησης του κόσμου. Όπως και η αθανασία της ψυχής, έτσι και η ιδέα της πρωταρχικής αιτίας του κόσμου και του θεού είναι έξω από τη δυνατότητα κατανόησης της ανθρώπινης γνώσης. Σύμφωνα με το κείμενό του Η θρησκεία Μέσα στα Όρια του Λόγου και Μόνο, η ηθική δεν έχει απολύτως καμία ανάγκη τη θρησκεία. Η ηθική σκέψη σε καμία απολύτως περίπτωση δεν θεμελιώνεται στην ιδέα του θεού. Παρ’ όλα αυτά η ηθική μπορεί να μας οδηγήσει στην ιδέα του θεού.
Υπάρχει, γράφει ο Καντ, μια έμφυτη τάση, ροπή στους ανθρώπους να πιστεύουν στο θεό. Παρά τη ροπή αυτή, όμως, η πίστη στο θεό θα πρέπει να βασίζεται στο λόγο. Οι ιδέες του θεού και της αθανασίας της ψυχής δεν μπορούν να θεμελιωθούν στη λογική αλλά μόνο στο πλαίσιο μιας «ηθικής πίστης», όπως χαρακτηριστικά γράφει. Ο μόνος λόγος για να πιστεύουμε στην ύπαρξη αυτών των ιδεών είναι για να παίρνουμε θάρρος, ώστε να συνεχίζουμε να πράττουμε ενάρετες πράξεις οι οποίες ενδέχεται να μας κάνουν δυστυχισμένους. Ο αποκλειστικός λόγος πίστης στην ύπαρξη του θεού είναι η εμψύχωσή μας για να αντεπεξέλθουμε στις δυσκολίες της ζωής. Αυτό σημαίνει όμως ότι αν κάποιος είναι πιο ψυχικά δυνατός από τους συνανθρώπους του και μπορεί να πράττει ενάρετα παρά την έλλειψη ευτυχίας, τότε δεν έχει κανένα λόγο να πιστεύει στο θεό ή στην αθανασία της ψυχής.
Ο λόγος για τον Καντ θα πρέπει να είναι εντελώς απελευθερωμένος από τα «βαρίδια της θρησκείας», όπως χαρακτηριστικά λέει. Το βασίλειο των ουρανών θα πρέπει να έχει αποκλειστικά και μόνο συμβολικό χαρακτήρα με στόχο την ενθάρρυνση των πολιτών. Αυτή η ιδέα είναι αίτημα του πρακτικού λόγου.
Στο βιβλίο μιλάει για δύο είδη θρησκειών. Αυτή που θεωρεί ότι τα ηθικά μας καθήκοντα είναι θεϊκές εντολές. Αυτό το είδος το αποκαλεί θρησκεία της αποκάλυψης. Το άλλο είδος το αποκαλεί φυσική θρησκεία. Η τελευταία θα πρέπει να βασίζεται στη λογική από τη στιγμή που το άτομο θα πρέπει πρώτα να αναγνωρίζει το ηθικό του καθήκον πριν θεωρήσει ότι αυτό θα ήταν η θεϊκή εντολή. Ουσιαστικά λέει ότι δεν θα πρέπει να πράττουμε το καλό επειδή μας το λέει η θρησκεία αλλά επειδή εμείς οι ίδιοι έχουμε γνώση του ηθικού νόμου και θέλουμε να τον ακολουθήσουμε ασχέτως του τι λέει η όποια θρησκεία.
Η θεωρία του για την αρετή μπορεί να θεμελιωθεί μόνη της χωρίς να έχει την ανάγκη καμίας θρησκείας. Η θρησκεία ως το δόγμα των καθηκόντων που θα πρέπει να έχουμε προς το θεό βρίσκεται εντελώς έξω από τα όρια της φιλοσοφικής ηθικής και για αυτό οφείλουμε να διαχωρίσουμε εντελώς τη θρησκεία από την ηθική. Για αυτό μπορούμε να μιλάμε για μια θρησκεία μέσα στο όρια του λόγου και μόνο! Για τον Καντ, είναι λάθος να θεωρούμε τη θεϊκή ευλογία ως το στόχο των ηθικών μας προσπαθειών. Η προσευχή, λέει ο Καντ, είναι μια προληπτική, δεισιδαιμονική ψευδαίσθηση! Είναι η έκφραση μιας επιθυμίας σε ένα ον που δεν έχει ανάγκη από καμία δήλωση, γνωστοποίηση της εσωτερικής μας διάθεσης, επιθυμίας. Ο θεός δεν υπηρετείται με αυτόν τον τρόπο. Ο μόνος τρόπος με τον οποίο θα μπορούσαμε να υπηρετήσουμε το θεό είναι με την καλή μας διάθεση, με την καλή μας καρδιά.
Δεν χρειάζεται να πηγαίνουμε στην εκκλησία ούτε να κάνουμε τίποτα από τα τελετουργικά που αυτή μας ζητάει. Ούτε χρειάζεται να αντλούμε τις ηθικές μας αρχές από τη Βίβλο. Μπορούμε να φτάσουμε στα συμπεράσματα της Βίβλου (π.χ. 10 Εντολές) χωρίς να καταφύγουμε στην έννοια του θεού, χρησιμοποιώντας μόνο το λόγο. Λίγοι άνθρωποι, λέει ο Καντ, έχουν το θάρρος και την ανδρεία να χρησιμοποιούν το λόγο! Οι περισσότεροι θέλουν να ακολουθούν τους άλλους. Στην τελευταία παράγραφο του βιβλίου του Η Μεταφυσική των Ηθών τονίζει ότι η ηθική ασχολείται μόνο με τους νόμους που τα άτομα τα ίδια μπορούν να δώσουν στον εαυτό τους, κατ’ επέκταση μόνο με τις σχέσεις ανάμεσα σε ανθρώπους. Αν με ρωτήσει κανείς, λέει ο Καντ, ποια είναι η ηθική σχέση ανάμεσα στο θεό και στους ανθρώπους, θα απαντήσω ότι δεν με ενδιαφέρει το ερώτημα γιατί πηγαίνει πέρα από τα όρια της ηθικής και για αυτό είναι εντελώς ακατανόητο σε εμένα.
Ο Καντ μιλάει άσχημα για το ιερατείο, αφού μιλάει όχι για ιερείς αλλά για παπαδαριό! Πιστεύω ότι γίνεται σαφές πως ο Καντ είδε τη θρησκεία ως μια μορφή εξουσίας, αφού είδε την εγγενή πολιτική της διάσταση. Η θρησκεία στον Καντ αντιτίθεται στη λογική του διαφωτισμού, στόχος του οποίου είναι «η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητά του για την οποία είναι ο ίδιος υπεύθυνος». Χαρακτηριστικά γράφει ότι το απόφθεγμα του διαφωτισμού είναι: «Τόλμα να χρησιμοποιείς τη σκέψη σου μόνος σου». Πιστεύει ότι οι ιερείς σκοπίμως κρατούν το λαό σε επίπεδο ανωριμότητας. Τέλος, οφείλω να προσθέσω ότι ο Καντ αιτείται όχι μόνο το διαχωρισμό Εκκλησίας και κράτους αλλά και την κατάσχεση όλης της εκκλησιαστικής περιουσίας από το κράτος. *
Το βιβλίο Η θρησκεία Μέσα στα Όρια του Λόγου και Μόνο έχει μεταφραστεί στα ελληνικά και ανεπιφύλακτα προτρέπω τη μελέτη του. Τα πλήρη στοιχεία του είναι: Ιμμάνουελ Καντ, Η θρησκεία Μέσα στα Όρια του Λόγου και Μόνο, Πόλις, 2007.
Άρθρο από το Βασίλη Γρόλλιο (Διδάσκων στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Πατρών) που δημοσιεύτηκε στην Ελευθεροτυπία.
Διαβάστε και τα άρθρα :
