Οι γνωσιακές ή γνωστικές προκαταλήψεις είναι ψυχολογικές τάσεις που οδηγούν τον ανθρώπινο εγκέφαλο σε λανθασμένα συμπεράσματα, καθώς πρόκειται για μορφές γνωσιακής “παράκαμψης”, τρόπους για πιο γρήγορες αποφάσεις. Όμως οδηγούν σε λάθη στη μνήμη, στην κρίση, στη λήψη αποφάσεων και σε ασυνάρτητη ή μη-λογική ερμηνεία με βάση τις πληροφορίες που έχουμε στη διάθεσή μας. Αυτές οι προκαταλήψεις είναι μέρος της ανθρώπινης σκέψης.

Μερικοί από τους πιο κοινούς τύπους γνωστικών προκαταλήψεων είναι οι εξής:

• Προκατάληψη επιβεβαίωσης (confirmation bias): Σύμφωνα με αυτήν, τείνουμε να δίνουμε έμφαση σε πληροφορίες που στηρίζουν τις απόψεις και τις ιδέες μας. Την ίδια στιγμή, χωρίς να το καταλαβαίνουμε, αγνοούμε πληροφορίες που αντιτίθενται στα πιστεύω μας.
• Μεροληψία δράστη-παρατηρητή (actor-observer bias): Είναι η τάση να αποδίδουμε τις πράξεις μας σε εξωτερικά αίτια, ενώ τη συμπεριφορά των άλλων σε εσωτερικά. Για παράδειγμα, μπορεί να αποδώσουμε τη χαμηλή οδηγική μας ικανότητα στην παραβίαση των προτεραιοτήτων μας στο δρόμο από τους άλλους οδηγούς. Ταυτοχρόνως, μπορεί να θεωρήσουμε ότι οι άλλοι δεν είναι καλοί οδηγοί, εξαιτίας της έλλειψης των σχετικών ικανοτήτων.
• Φαινόμενο ψευδούς ομοφωνίας (false-consensus effect): Σύμφωνα με αυτό, τείνουμε να υπερεκτιμάμε το πόσο οι άλλοι άνθρωποι συμφωνούν μαζί μας.
• Προκατάληψη της αυτοεξυπηρέτησης (self-serving bias): Αποδίδουμε τις επιτυχίες και τις θετικές καταλήξεις διάφορων καταστάσεων, στον εαυτό μας. Όμως, όταν αντιμετωπίζουμε αποτυχίες ή τα πράγματα δεν πάνε καλά, έχουμε την τάση να κατηγορούμε εξωτερικούς παράγοντες.
• Προκατάληψη της προσοχής (attentional bias): Είναι η τάση να στρέφουμε την προσοχή μας σε συγκεκριμένα ερεθίσματα, ενώ παράλληλα αγνοούμε τα υπόλοιπα. Για παράδειγμα, ας υποθέσουμε ότι σκοπεύουμε να αγοράσουμε ένα καινούριο σπίτι. Μπορεί να δίνουμε σημασία στην εμφάνισή του, αλλά να αγνοούμε την τιμή ή το αν μας βολεύει η τοποθεσία του.
• Φαινόμενο αβεβαιότητας (Ambiguity effect): η τάση του ατόμου να αποφεύγει επιλογές για τις οποίες  λείπουν πληροφορίες κάνοντας αβέβαιο το αποτέλεσμα
• Φαινόμενο Διαθεσιμότητας (Availability heuristic): η τάση να υπερεκτιμάται η πιθανότητα να συμβούν γεγονότα με μεγαλύτερη διαθεσιμότητα στη μνήμη, δηλαδή γεγονότα που μπορούμε ευκολότερα να φέρουμε στο νου μας. Σχετικός είναι και ο «καταρράκτης διαθεσιμότητας» (Availability cascade). Σχετίζεται με την αύξηση της διαθεσιμότητας στη μνήμη ορισμένων πληροφοριών μέσω της συνεχούς επανάληψής τους. Ο συνδυασμός των δύο αυτών φαινομένων ουσιαστικά μπορεί να αποδοθεί με τη φράση «επανέλαβε κάτι αρκετά και θα γίνει πραγματικότητα».
• Τυφλό σημείο (Bias blind spot): η τάση να θεωρούμε τον εαυτό μας λιγότερο προκατειλημμένο από τους γύρω μας.
• Αβλεψία των πιθανοτήτων (Neglect of probability): η τάση να αγνοούμε τις υπάρχουσες πιθανότητες κατά την αξιολόγηση μιας αβέβαιης κατάστασης π.χ. φοβόμαστε περισσότερο τα αεροπλάνα από τα αυτοκίνητα, ενώ η πιθανότητα ατυχήματος με τα δεύτερα είναι μεγαλύτερη.
• Προδιάθεση αρνητικότητας (Negativity bias): η τάση να δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή και να θεωρούμε σημαντικότερες αρνητικές πληροφορίες/ερεθίσματα από τα θετικά. Εξελικτικά η προδιάθεση αυτή ερμηνεύεται ως μια προσπάθεια αυτοπροστασίας από τις πιθανές συνέπειες των αρνητικών γεγονότων.
• Προδιάθεση αντίδρασης (Reactance): η τάση να πράττουμε το αντίθετο από αυτό που οι άλλοι μας συμβουλεύουν, μας προτρέπουν, ερμηνεύοντάς το ως προσπάθεια καταστρατήγησης της ελευθερίας μας.
• Επιλεκτική στατιστική (Selection bias): ανάλογα με τον τρόπο επιλογής του δείγματος μιας έρευνας ή δημοσκόπησης,τα αποτελέσματα τείνουν να διαφέρουν
• Texas sharpshooter fallacy: η εύρεση ομοιοτήτων σε άσχετες μεταξύ τους πληροφορίες και η χρήση τους για την ανάδειξη της ύπαρξης επαναλαμβανόμενων προτύπων.
• Επίδραση πλαισίου (Framing effect): η καθοδήγηση σε διαφορετικά συμπεράσματα με βάση την ίδια πληροφορία, αναλόγως με τον τρόπο παρουσίασής της
• Η πλάνη του τζογαδόρου (Gambler’s fallacy): η τάση να πιστεύουμε ότι οι μελλοντικές πιθανότητες επηρεάζονται από γεγονότα του παρελθόντος. Λανθασμένη στατιστική θεώρηση του τύπου : «Αφού επί 7 συνεχόμενες φορές έριξα το νόμισμα και ήρθε κορώνα, η πιθανότητα να έρθει γράμματα την έκτη φορά είναι μεγαλύτερη»
• Φαινόμενο Μετά Χριστόν προφήτης (Hindsight bias): η τάση να θεωρούμε ότι προβλέψαμε την έκβαση κάποιων γεγονότων, χρονικά κρίνοντας όταν αυτά ήδη έχουν συμβεί
• Φαινόμενο status quo (Status quo bias): η τάση να θέλουμε τα πράγματα να μείνουν ίδια και απαράλλαχτα ή αλλιώς να προτιμώνται υπάρχουσες κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές δομές ασχέτως με τη λειτουργικότητά τους και σε βάρος εναλλακτικών επιλογών.
• Φαινόμενο εχθρικών μέσων ενημέρωσης (Hostile media effect): η τάση να θεωρούμε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ως προκατειλημμένα ανάλογα την κομματική προτίμηση του καθενός.
• Ένστικτο της αγέλης (Ψυχολογία του όχλου) (Herd Instinct): η τάση του ατόμου να υιοθετεί τις γνώμες και να ακολουθεί τις συμπεριφορές των πολλών.
• Ψευδαίσθηση ελέγχου (Illusion of control): η τάση να υπερεκτιμάται ο βαθμός ελέγχου ή επιρροής του ατόμου σε εξωτερικά γεγονότα
• Ψευδής συσχέτιση (Illusory correlation):  η λανθασμένη εκτίμηση ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ δύο άσχετων γεγονότων
• Πλάνη σχεδιασμού (Planning fallacy): η τάση να υποεκτιμάται ο χρόνος ολοκλήρωσης ενός έργου
• Στρουθοκαμηλισμός (Ostrich effect): η τάση να κάνουμε τα στραβά μάτια ή να αγνοούμε μια φανερά αρνητική κατάσταση.

Τί προκαλεί τις γνωστικές προκαταλήψεις;

Θα μας έπαιρνε πολύ χρόνο, ακόμα και για την πιο απλή επιλογή, αν έπρεπε να σκεφτούμε κάθε πιθανό παράγοντα όταν παίρνουμε μία απόφαση. Έτσι, λόγων των πολλών πληροφοριών στο περιβάλλον, κάποιες φορές χρειάζεται να βασιζόμαστε σε κάποιες γνωστικές συντομεύσεις, ώστε να μπορούμε να δράσουμε γρήγορα. Αυτές είναι γνωστές, ως ευρετικές και, ενώ συχνά μπορούν να είναι ακριβείς, οδηγούν, επίσης, σε λάθη στη σκέψη.

Υπάρχουν και κάποιοι άλλοι παράγοντες που συμβάλλουν στις γνωστικές προκαταλήψεις. Αυτοί είναι τα κίνητρα του ατόμου, τα συναισθήματά του, οι πιέσεις από τον κοινωνικό περίγυρο και οι περιορισμοί στην ικανότητα του μυαλού να επεξεργαστεί τις πληροφορίες.

Πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν;

Παρά τη συχνότητα, με την οποία εμφανίζονται, υπάρχουν κάποιοι τρόποι για να τις ξεπεράσουμε. Πρώτα απ’όλα, θα ήταν ωφέλιμο να είμαστε ενήμεροι αυτών των προκαταλήψεων και να αναρωτηθούμε πώς μπορούν να επιδράσουν στη σκέψη μας. Σύμφωνα με μία μελέτη, αυτή η διαδικασία μπορεί να μειώσει τις συνέπειες των γνωστικών προκαταλήψεων κατά 29%. Επίσης, είναι χρήσιμο να εξετάσουμε τους παράγοντες που επηρεάζουν τις αποφάσεις μας (π.χ. υπερβολική σιγουριά). Αυτό, ίσως, μας βοηθήσει να κάνουμε καλύτερες επιλογές. Τέλος, ένας αποτελεσματικός τρόπος είναι να αμφισβητούμε ενεργά τις προκαταλήψεις μας. Για παράδειγμα, να κάνουμε ερωτήσεις, όπως “ποιους άλλους παράγοντες παρέβλεψα;” ή “δίνω υπερβολική βαρύτητα σε ορισμένες καταστάσεις;”. Αυτή η πρακτική μπορεί να μας κάνει πιο κριτικούς στοχαστές.

Πηγές:

• Γνωσιακή προκατάληψη (cognitive bias) www.therapia.gr.
• 27 τρόποι με τους οποίους ο εγκέφαλός μας διαστρεβλώνει την πραγματικότητα.
• What Is Cognitive Bias?
• 12 Common Biases That Affect How We Make Everyday Decisions.
• 18 Common Logical Fallacies and Persuasion Techniques